Wikipedia

Siçilia

(Përcjellë nga Sicilia)

Siçilia (italisht: Sicilia) është ishulli më i madh dhe më i populluar në Detin Mesdhe dhe një nga 20 rajonet e Italisë. Ngushtica e Mesinës e ndan atë nga rajoni i Kalabrisë në Italinë Jugore. Është një nga pesë rajonet autonome me status special dhe zyrtarisht quhet Regione Siciliana. Rajoni ka 5 milionë banorë. Kryeqyteti i saj është Palermo.

Siçilia
Sicilia (Italisht)
Sicilia (Siçilianisht)
Rajon autonom
Flag of Siçilia
Flamuri
Coat of arms of Siçilia
Coat of arms
Anthem: Madreterra
Location of Siçilia
VendiItalia Italia
KryeqytetiPalermo
Qeverisja
 • PresidentiRenato Schifani (FI)
Sipërfaqja
 • Total
25.711 km2 (9.927 sq mi)
Popullata
 (2019)[1] (8.3% e Italisë)
 • Total
4.969.147
 • Dendësia190/km2 (500/sq mi)
BanorëtShqip: Siçilian
Italisht: Siciliano (burrë)
Italisht: Siciliana (grua)
Grupi etnik
[2]
 • Italian98%
Zona kohoreUTC+1 (CET)
 • Verë (DST)UTC+2 (CEST)
ISO 3166 codeIT-82
GDP (nominal)€89.2 trilionë (2018)[3]
GDP per capita€17,800 (2018)[3]
IZHNJ (2021)0.847[4]
very high · 21st of 21
NUTS RegionITG
Faqja Zyrtare[1]

Siçilia është në Detin Mesdhe qendror, në jug të Gadishullit Italian në Evropën kontinentale, nga e cila ndahet nga Ngushtica e Mesinës. Pika historike e tij më e spikatur është Mali Etna, vullkani më i lartë aktiv në Evropë,[5] dhe një nga më aktivët në botë, aktualisht 3,357 m e lartë. Ishulli ka një klimë tipike mesdhetare.

Dëshmia më e hershme arkeologjike e aktivitetit njerëzor në ishull daton që nga viti 14,000 pes. Rreth vitit 750 pes, Siçilia kishte tre koloni fenikase dhe një duzinë greke dhe më vonë ishte vendi i Luftërave Siçiliane dhe Luftërave Punike. Pas përfundimit të provincës romake të Sicilisë me rënien e Perandorisë Romake në shekullin e 5-të e.r., Siçilia u sundua gjatë Mesjetës së Hershme nga vandalët, ostrogotët, Perandoria Bizantine dhe Emirati i Siçilisë. Pushtimi norman i Italisë jugore çoi në krijimin e Qarkut të Siçilisë më 1071, që u pasua nga Mbretëria e Siçilisë, një shtet që ekzistonte nga viti 1130 deri më 1816.[6][7] Më vonë, ajo u bashkua nën Shtëpinë e Bourbonit me Mbretërinë e Napolit si Mbretëria e Dy Siçilive. Ishulli u bë pjesë e Italisë në vitin 1860 pas Ekspeditës së Mijërave, një revoltë e udhëhequr nga Giuseppe Garibaldi gjatë bashkimit italian dhe një plebishit. Siçilisë iu dha statusi special si rajon autonom më 15 maj 1946, 18 ditë përpara referendumit institucional italian të vitit 1946.

Siçilia ka një kulturë të pasur dhe unike, veçanërisht në lidhje me artet, muzikën, letërsinë, kuzhinën dhe arkitekturën.

Historia

Redakto

Arbëreshët e Siçilisë

Redakto
 
Eparkia e Horës së Arbëreshëvet, dioqeza arbëreshe në ritit lindor, vendi administrativ ku ndodhen katundët shqiptarë

Siçilia ka shumë katunde të banuar me Arbëreshë. Fillimisht, në shekullin e pesëmbëdhjetë, shqiptarët në Siçili ishin në nëntë vende, por vetëm ata që janë në krahinën e Palermos (pesë vende) qëndruan shqiptarë. Tre janë vendet më të vlera sot, ndër të cilat edhe janë arbëreshë dhe shqiptarë, ku flitet gjuha arbëreshe, mbahen zakonët, veshjet tradicionale dhe riti krishterë bizantin-ortodoks. Këta janë: Hora e Arbëreshëvet (Piana degli Albanesi), qyteti kryesor më i madh dhe populluar arbëreshë në Itali, Kundisa (Contessa Entellina), ndër katundët më të lashtë, Shëndastina (Santa Cristina Gela), vendi më i vogël dhe i ri ndërtuar nga shqiptarët e Horës së Arbëreshëvet. Kanë qënë asimiluar Munxifsi dhe Pallaci. Hora e Arbëreshëvet ka 15.135 banorë arbëreshë, shumica shpërndar në Palermo.

Gjeografia

Redakto
 
Monti Sicani në Siçilinë perëndimore

Në veri-lindje, ndahet nga Kalabria dhe pjesa tjetër e kontinentit italian nga Ngushtica e Mesinës, rreth 3 km e gjerë në veri dhe rreth 16 km e gjerë në pjesën jugore.[8] Brigjet veriore dhe jugore janë secili rreth 280 km (170 mi) i gjatë i matur si një vijë e drejtë, ndërsa bregdeti lindor është rreth 180 km (110 mi); Gjatësia totale e bregdetit vlerësohet në 1,484 km (922 mi). Sipërfaqja e përgjithshme e ishullit është 25,711 km2 (9,927 milje katrorë), [9] ndërsa Rajoni Autonom i Sicilisë (i cili përfshin ishujt më të vegjël përreth) ka një sipërfaqe prej 27,708 km2 (10,698 milje katrorë).[10]

Terreni i Siçilisë në brendësi është kryesisht kodrinor dhe kultivohet intensivisht kudo që është e mundur. Përgjatë bregut verior, vargmalet e Madonie, 2,000 m (6,600 ft), Nebrodi, 1,800 m (5,900 ft) dhe Peloritani, 1,300 m (4,300 ft), janë një shtrirje e Apenineve kontinentale. Koni i Malit Etna dominon bregun lindor. Në juglindje shtrihen malet e poshtme Hyblaean, 1000 m (3300 ft).[11] Minierat e distrikteve Enna dhe Caltanissetta ishin pjesë e një zone kryesore të prodhimit të squfurit gjatë gjithë shekullit të 19-të, por kanë rënë që nga vitet 1950.

Siçilia dhe ishujt e vegjël përreth saj kanë disa vullkane shumë aktive. Kjo është për shkak se Sicilia është gjeografikisht në skajin verior të pllakës kontinentale afrikane.[12] Mali Etna është vullkani më i madh aktiv në Evropë dhe hedh hirin e zi mbi ishull me shpërthimet e tij të përsëritura. Ai qëndron 3,329 metra (10,922 ft) i lartë, megjithëse kjo ndryshon me shpërthimet e majave; mali është 21 m (69 ft) më i ulët tani se sa ishte në 1981. Është mali më i lartë në Itali në jug të Alpeve. Etna mbulon një sipërfaqe prej 1,190 km2 (459 mi katrorë) me një perimetër bazal prej 140 km (87 mi). Kjo e bën atë më të madhin nga tre vullkanet aktive në Itali, duke qenë rreth dy herë e gjysmë më i madh se lartësia e tjetër më e madhe, mali Vezuv. Në mitologjinë greke, përbindëshi vdekjeprurës Typhon u bllokua nën mal nga Zeusi, perëndia i qiellit.[13] Mali Etna konsiderohet gjerësisht si një simbol kulturor dhe ikonë e Siçilisë.

Klima

Redakto
 
Sicilia e brendshme

Siçilia ka një klimë tipike mesdhetare me dimër të butë dhe të lagësht dhe verë të nxehtë dhe të thatë me stinë të ndërmjetme të ndryshueshme. Në brigjet, veçanërisht në jugperëndim, klima ndikohet nga rrymat afrikane dhe vera mund të jetë e nxehtë.

Bora bie mbi 900-1000 metra, por mund të bjerë në kodra. Malet e brendshme, veçanërisht Nebrodi, Madonie, dhe Etna, gëzojnë një klimë malore, me reshje të mëdha dëbore gjatë dimrit. Maja e malit Etna zakonisht është e mbuluar me borë nga tetori deri në maj.

Demografia

Redakto
Artikulli kryesor: Siçilianët

Rreth pesë milionë njerëz jetojnë në Siçili, duke e bërë atë rajonin e katërt më të populluar në Itali. Në shekullin e parë pas bashkimit italian, Siçilia kishte një nga normat më negative të migrimit neto midis rajoneve të Italisë për shkak të emigrimit të miliona njerëzve në Italinë Veriore, në vendet e tjera evropiane, në Amerikën e Veriut, Amerikën e Jugut dhe Australi. Ashtu si jugu i Italisë dhe Sardenja, imigrimi në ishull është shumë i ulët në krahasim me rajonet e tjera të Italisë, sepse punëtorët priren të shkojnë në Italinë Veriore, për shkak të punësimit më të mirë dhe mundësive industriale. Sipas shifrave të ISTAT nga 2017,[14] tregojnë rreth 175,000 emigrantë nga gjithsej 5,029,615 popullsi.[15] Si në pjesën tjetër të Italisë, gjuha zyrtare është italishtja dhe feja kryesore është katolicizmi romak.[16][17]

Qytetet më të mëdha

Redakto
Shiko gjithashtu: Lista e komunave të Siçilisë

Këto janë dhjetë qytetet më të mëdha të Siçilisë:[18]

Renditja Emri Pop. (2017) Area (km2) Pop. per km2
1 Palermo 668,405 159 4,207
2 Katania 311,620 181 1,723
3 Mesina 234,293 212 1,107
4 Sirakuza 121,605 204 596
5 Marsala 82,802 242 343
6 Gela 74,858 277 270
7 Raguza 73,638 442 166
8 Trapani 67,923 272 250
9 Vittoria 64,212 181 354
10 Caltanissetta 62,317 416 150

Feja

Redakto
 
Noto Cathedral
 
Rruga historike "Via Seminario Italo-Albanese" në qendër e Palermës

Ashtu si në shumicën e rajoneve italiane, katolicizmi romak është emërtimi fetar mbizotërues në Siçili, dhe kisha ende luan një rol të rëndësishëm në jetën e shumicës së njerëzve. Shumica e njerëzve ende ndjekin kishën çdo javë ose të paktën për festat fetare, dhe shumë njerëz martohen në kisha.

Ekziston gjithashtu historikisht një komunitet e dukshme arbëreshe, apo italo-shqiptare, që është katolike të ritit bizantin (Kisha Bizantine Arbëreshe), unike tek pamja rejonale fetare dhe tradicionale krishtere.

Kishte një prani të gjerë të hebrenjve në Siçili për të paktën 1400 vjet dhe ndoshta për më shumë se 2000 vjet. Disa studiues besojnë se çifutët sicilianë janë paraardhës të pjesshëm të jehudëve Ashkenazi.[19] Megjithatë, pjesa më e madhe e komunitetit hebre u zbeh kur u dëbuan nga ishulli në vitin 1492. Islami ishte i pranishëm gjatë Emiratit të Siçilisë, megjithëse muslimanët u dëbuan gjithashtu. Sot, kryesisht për shkak të imigrimit në ishull, ka edhe disa pakica fetare, si Dëshmitarët e Jehovait, Hinduizmi, Islami, Judaizmi dhe Sikizmi. Ka edhe disa të krishterë evangjelikal që jetojnë në ishull.

Galeria

Redakto


  •  
    Vulcano
  •  
    Tindari
  •  
    Cefalu
  •  
    Ragusa
  •  
    Segesta
  •  
    Selinunte
  •  
    Agrigento

Shiko edhe këtë

Redakto

Referime

Redakto
  1. ^ "Statistiche demografiche ISTAT" (në italisht). Demo.istat.it. Arkivuar nga origjinali më 24 korrik 2019. Marrë më 16 qershor 2020.
  2. ^ "Statistiche demografiche ISTAT" (në italisht). Demo.istat.it. Arkivuar nga origjinali më 21 janar 2012. Marrë më 23 prill 2010.
  3. ^ a b ec.europa.eu. "Regional GDP per capita ranged from 30% to 263% of the EU average in 2018" (in en). Press release. https://ec.europa.eu/eurostat/documents/2995521/10474907/1-05032020-AP-EN.pdf/81807e19-e4c8-2e53-c98a-933f5bf30f58. Retrieved 1 shtator 2020. 
  4. ^ "Sub-national HDI – Area Database – Global Data Lab". hdi.globaldatalab.org (në anglisht). Marrë më 2023-03-05.
  5. ^ "Etna & Aeolian Islands 2012 – Cambridge Volcanology" (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 20 shtator 2022. Marrë më 5 qershor 2023.
  6. ^ Pasquale Hamel – L' invenzione del regno. Dalla conquista normanna alla fondazione del Regnum Siciliae (1061–1154)
  7. ^ "Sicilia nell'Enciclopedia Treccani". www.treccani.it (në italisht). Marrë më 22 dhjetor 2020.
  8. ^ Britannica – Travel & Geography – Sicily Italian Sicilia – retrieved 11 May 2010.
  9. ^ "Territory and Environment" (PDF) (në italisht). Official page of the Region of Sicily. Marrë më 25 mars 2013.
  10. ^ "Regioni d'Italia: Sicily" (në italisht). Italia Tourism Online. Arkivuar nga origjinali më 15 mars 2013. Marrë më 25 mars 2013.
  11. ^ Porter, Darwin; Prince, Danforth (2009). Frommer's Sicily (në anglisht). Frommer's. fq. 268. ISBN 978-0-470-39899-9.
  12. ^ Barberi, F.; Civetta, L.; Gasparini, P.; Innocenti, F.; Scandone, R.; Villari, L. "Evolution of a section of the Africa-Europe plate boundary: Paleomagnetic and volcanological evidence from Sicily". Earth and Planetary Science Letters (në anglisht). 22 (2): 123–132. Bibcode:1974E&PSL..22..123B. doi:10.1016/0012-821X(74)90072-7. ISSN 0012-821X.
  13. ^ Thomaidis, Konstantinos; Troll, Valentin R.; Deegan, Frances M.; Freda, Carmela; Corsaro, Rosa A.; Behncke, Boris; Rafailidis, Savvas. "A message from the 'underground forge of the gods': history and current eruptions at Mt Etna". Geology Today (në anglisht). 37 (4): 141–149. doi:10.1111/gto.12362. ISSN 1365-2451. S2CID 238802288.
  14. ^ "Statistiche demografiche ISTAT" (në italisht). Demo.istat.it. Arkivuar nga origjinali më 30 qershor 2016. Marrë më 29 maj 2016.
  15. ^ "Bilancio demografico anno 2017 Regione: Sicilia" (në italisht). demo.istat.it. 2017. Arkivuar nga origjinali më 19 tetor 2019. Marrë më 14 shtator 2017.
  16. ^ "Legge 482". camera.it (në italisht). Arkivuar nga origjinali më 12 maj 2015. Marrë më 28 shkurt 2013.
  17. ^ "Corriere della Sera – Italia, quasi l'88% si proclama cattolico". corriere.it (në italisht).
  18. ^ "Sicilia / Sicily (Italy): Provinces, Major Cities & Communes – Population Statistics, Maps, Charts, Weather and Web Information". www.citypopulation.de (në anglisht). Marrë më 28 prill 2019.
  19. ^ Nebel, A; Filon, D; Brinkmann, B; Majumder, P; Faerman, M; Oppenheim, A (2001). "The Y Chromosome Pool of Jews as Part of the Genetic Landscape of the Middle East". The American Journal of Human Genetics (në anglisht). 69 (5): 1095–112. doi:10.1086/324070. PMC 1274378. PMID 11573163.

Lidhje të jashtme

Redakto
 
Wikimedia Commons has media related to Sicilia.
  Ky artikull me tematikë në lidhje me gjeografinë e Italisë është një faqe cung. Ju mund të ndihmoni Wikipedia-n duke e përmirësuar atë.
Marrë nga "https://sq.wikipedia.org/w/index.php?title=Siçilia&oldid=2794498"