Wikipedia

Austria

shtet në Evropën Qendrore
This is the stable version, checked on 12 gusht 2024. Template changes await review.

Austria (zyrtarisht Republika e Austrisë; gjermanisht Österreich respektivisht Republik Österreich), është një shtet federativ në Evropën Qendrore me një sistem qeverisës parlamentar. Austria kufizohet me Gjermaninë në veriperëndim, Republikën Çeke në veri, Sllovakinë në verilindje, Hungarinë në lindje, Slloveninë dhe Italinë në jug, dhe Zvicrën dhe Lihtenshtajnin në perëndim. Kryeqyteti i Austrisë është Vjena. Austria është anëtare e OKB-së që nga viti 1955.

Republika e Austrisë
Republik Österreich (Gjermanisht)
Himni: "Bundeshymne der Republik Österreich"
"Himni Kombëtar i Republikës së Austrisë"
Vendndodhja e Austrisë (e gjelbër e errët)
Vendndodhja e Austrisë (e gjelbër e errët)
KryeqytetiVjena
48°12′N 16°21′E / 48.200°N 16.350°E / 48.200; 16.350
Qyteti më i madhcapital
Gjuhët zyrtareGjermanisht[a]
Gjuha kombëtareGjermanishtja austriake
Gjuhët zyrtare rajonale
Grupet etnike
(2020)[3]
Besimi
(2021)[4]
  • 26.4% pa fe
  • 8.3% Islam
  • 1.2% të tjerë
    • NofkaAustriak
    Qeveria
    Lloji i qeverisjesRepublika gjysmë-presidenciale federale[5][b]
    Alexander Van der Bellen
    • Kancelari
    		Karl Nehammer
    KuvendiParlamenti
    • Dhoma e sipërme
    		Këshilli Federal
    • Dhoma e ulët
    		Këshilli Kombëtar
    Formimi
    • Emri
    		1 nëntor 996
    • Dukati
    		17 shtator 1156
    6 janar 1453
    11 gusht 1804
    30 mars 1867
    12 nëntor 1918
    10 shtator 1919
    1 maj 1934
    • Anschluss
    		13 mars 1938
    • Republika e Dytë
    		27 prill 1945
    27 korrik 1955
    • U bashkua me BE-në
    		1 janar 1995
    Sipërfaqja
    • Gjithsej
    		83,879[6] km2 (32,386 sq mi) (113-të)
    • Ujë (%)
    		0.84 (2015)[7]
    Popullsia
    • Përllogaritje April 2022
    		Neutral increase 9,027,999[8] (98th)
    • Dendësia
    		107.6/km2 (278.7/sq mi) (106th)
    Ekonomia
    PBB (PFB)Përllogaritje 2024 
    • Gjithsej
    		Increase $634.362 billion[9] (43rd)
    • Për kokë banori
    		Increase $69,460[9] (14th)
    PBB (zyrtare)Përllogaritje 2024 
    • Gjithsej
    		Increase $540.887 billion[9] (33rd)
    • Për kokë banori
    		Increase $59,225[9] (17th)
    MonedhaEuro (€) (EUR)
    Të dhëna të tjera
    Gini (2021)Positive decrease 26.7[10]
    i ulët
    IZHNJ (2022)Increase 0.926[11]
    shumë i lartë · 22-të
    Zona kohoreUTC+1 (CET)
    • Verës 
    		UTC+2 (CEST)
    Formati i datësdd/mm/yyyy
    Ana e drejtimit të makinësdjathtas
    Prefiksi telefonik+43
    Kodi ISO 3166AT
    Kodi i internetit TLD.at

    Historia

    Redakto
    Artikulli kryesor: Historia e Austrisë

    Pas përfundimit të luftës së dytë botërore (1945) fuqitë fitues të luftës i rikthejnë shtetësinë Austrisë. Që më 27 prill u krijua qeveria me në krye kancelarin Karl Renner dhe proklamoi deklaratën e pavarësisë. Deri më 1955 kur u nënshkrua marrëveshja midis qeverisë dhe ushtrive fitimtare, edhe Austria sikurse Gjermania ishte e ndarë në 4 zona të ushtrive fituese. Me nënshkrimin e kësaj marrëveshje Austria deklarohet si shtet neutral dhe heq dorë nga bashkimi me shtetin e gjermanëve. Pas kësaj ushtritë e paktit u larguan nga Austria. Me miratimin e “neutralitetit” më 26 tetor në kushtetutën e Austrisë në vitin 1967 vendoset që dita e nënshkrimit të jetë “Dita e Çlirimit”

    Austria është njëra ndër themeluesit (1960) e EFTA-së. Për shkak të deklarimit si neutrale ajo kishte mundësin e këmbimit ekonomik me dy blloqet e krijuara pas luftës. Pas luftës së ftoftë (1991) çështja e neutralitetit e ka humbur rendësin në politiken e jashtme mirëpo kjo edhe më tutje ka rëndësi në qarqet e brendshme politike.

    Më 1995 Austria hynë në Bashkimin Evropian dhe më 1999 futë në tregun e vetë euronë si monedhë shtetërore.

    Politika

    Redakto
    Artikulli kryesor: Sistemi shtetror në Austri


    Parlamenti i Austrisë ndodhet në Vjenë, qytetin më i madh dhe kryeqytet i vendit. Austria u bë një republikë demokratike, federale, parlamentare, nëpërmjet Kushtetutës Federative të 1920. Sistemi politik i Republikës së dytë me nëntë shtetet e tij është bazuar në kushtetutën e 1920 dhe 1929, që u ripranua më 1 maj 1945. Kreu i shtetit është Presidenti Federal (Bundespräsident), i cili zgjidhet drejtpërdrejt me votë popullor. Kryetari i Qeverisë Federale është Kancelari Federal, i cili emërohet nga presidenti. Qeveria mund të shkarkohet nga detyra me dekret presidencial ose ose me votë mosbesimi në dhomën e ulët të parlamentit, Nationalrat.

    Parlamenti i Austrisë përbëhet nga dy dhoma. Përbërja e Dhomës së Ulët, Nationalrat, (183 vende) përcaktohet çdo pesë vjet nga zgjedhjet e përgjithshme në të cilën çdo qytetar mbi 16 vjeç (që nga viti 2007) ka të drejtën e votës. Ndërkohë që ka një prag të përgjithshme prej 4 për qind për të gjitha partitë në zgjedhjet federale (Nationalratswahlen), ekziston mundësia për të fituar një vend të drejtpërdrejtë, ose Direktmandat, në një nga 43 qarqet zgjedhore rajonale. Nationalrat është dhoma dominuese në formimin e legjislacionit në Austri. Megjithatë, dhoma e lartë e parlamentit, Bundesrat, ka të drejtë të kufizuar të vetos (Nationalrat në pothuajse të gjitha rastet, në fund të fundit mund ta kalojë ligjin përkatës duke votuar për herë të dytë). Gjykatat janë kolona e tretë e pushtetit në Austri. Sidomos Gjykata Kushtetuese (Verfassungsgerichtshof) mund të ushtrojë influencë të konsiderueshme në sistemin politik duke përjashtuar ligje dhe urdhëra që nuk janë në përputhje me kushtetutën. Që nga viti 1995, Gjykata Europiane e Drejtësisë mund të anulojë vendimet e Austrisë në të gjitha çështjet e përcaktuara në ligjet e Bashkimit Evropian. Austria gjithashtu zbaton vendimet e Gjykatës Evropiane për të Drejtat e Njeriut, që kur Konventa Evropiane për të Drejtat e Njeriut u bë pjesë e kushtetutës austriake.

    Njësitë territoriale

    Redakto
    Artikulli kryesor: Njësitë administrative të Austrisë


    Austria ndahet në nëntë shtete federale (gjer.: Bundesländer)

    Njësitë administrative federative janë: B Burgenland, K Kärnten, NÖ Austria e Poshtme, OÖ Austria e Epërme, S Salzburg, St Stiria, T Tiroli, V Vorarlberg, W Vjena

    Këto njësi administrative ndahen në njësi më të vogla në rrethe (gjer.: Bezirke) të cilat përbëhen nga vendbanimet (gjer.: Gemeinden)

    Njësit federative
    Njësit federative

    Gjeografia

    Redakto
    Artikulli kryesor: Gjeografia e Austrisë

    Sipërfaqja e përgjithshme e Austrisë është 83,870 km2 dhe shtrihet rreth kordinanatve gjeografike 47 20 v, 13 20 L. Austria është një vend kontinental malor dhe sipërfaqja e përgjithshme e e saj përbëhet nga 82,444 km2 tokë dhe 1,426 km2 ujë.

    Në pjesën perëndimore dhe jugore të Austrisë mbizotëron tereni shkëmborë i Alpeve. Pjesa tjetër e vendit në lindje dhe veri është kryesisht e rrafshët me pyje e fusha. Austria nuk ka dalje në det, lumi më i gjatë që përshkojnë atë është Danubi në veri të vendit. Pika më e ultë e Austrisë gjendet në Neusiedler (115m) dhe ajo më e lara në lartësi mbidetare prej 3,798 metrave në Grossglockner.

    Ekonomia

    Redakto
    Artikulli kryesor: Ekonomia e Austrisë

    Edhe pse Austria ka kushte më të mira natyrore e ekonomia e sajë nuk ka shënuar rritje deri vonë. Territori i sotëm i Austrisë një kohë të gjatë ka qenë në kuadër të shtetit të dikurshëm të Austru-Hungarisë, i cili në radhë të parë, ka pasur funksionin administrativ e jo edhe ekonomik. derisa shtete e Evropës Perëndimore i përfshinë një transformim i shpejt dhe procesi i revolucioni industrial. Austria mbetet ndër vendet më të prapambetura. Mungesa e qymyrit, e mineralit të hekurit dhe shkalla esnafore e zhvillimit kanë kontribuar në stagnimin e ekonomisë. Me shkatërrimin e shtetit të Austro-Hungarisë,pas Luftës së Dytë Botërore pozita ekonomike e Austrisë rrënjësisht ndërrohet. Me zvogëlimin e territorit, zvogëlohen edhe lëndët e para, pakësohet furnizimi me prodhimet bujqësore, humb edhe tregun në të cilin nuk ka pasur konkurrencë. Me shfaqjen e inflacionit në dekadat e para pas luftës së dytë botërore e përshkon kriza ekonominë e Austrisë,ndërsa kapitali i kufizuar nuk pamundur të sigurojë rikëmbjen e saj. Rrethanat e tilla knë mundësuar të depërtojë kapitali i huaj në ekonominë e saj. Gjermania naciste në vitin 1938 e bëri aneksimin e Austrisë pa ndonjë rezistencë ushtarake. Pas luftës së Dytë Botërore , në vitin 1948, filloi një proces i ri i zhvillimit ekonomik. Itensifikimet në shfrytëzimin e energjisë së ujit, në metalurgji, investimet në industrinë kimike, kanë qenë bazë e mirë për zhvillimin e industrisë. Në adaptimin e kërkesave të tregut filloi ndërrimi i strukturës industriale, duke e vënë në plan të parë industrinë mekanike dhe atë kimike. Territorializimi i saj gjithënjë e më shumë depërton në pjesën perëndimore të shtetit. Edhe pse me këtë tendencë të përhapjes së industrisë, ajo sot ende nuk është e barabartë, përkatësisht nuk është shtrirë, në tërë shtetin. Në përgjithësi, mund të thuhet se është përqendruar në rajonin e Murës, në afërsi të Vjenës, te lokaliteti Linc dhe në jug të lumit I

    Demografia

    Redakto
    Artikulli kryesor: Demografia e Austrisë

    Popullsia e Austrisë në janar të vitit 2009 ishte 8 milion e 356 mijë banorë. Popullsia e kryeqytetit Viena i kalon 1,6 milion banorë (2,2 milion banorë bashkë me rrethinat). Qytete të tjera të mëdha janë Grac (250 mijë banorë), Linz (189 mijë banorë), Salzburg (150 mijë banorë), Insbruk (117 mijë banorë). Sipas informacionit të botuar nga Statistika e Austrisë për vitin 2001[12] rreth 710,926 me kombësi të huaj jetojnë në Austri. Nga këta, 124,392 flasin gjermanisht si gjuhën e tyre amtare (kryesisht imigrantë nga Gjermania, disa nga Zvicra dhe Provinca e Bolzanos-Bozen, (Itali) Të tjera grupe etnike dhe linguistike janë serbë (135,376), kroatë (105,487); turq (123,417); 25,155 e të cilëve kanë si gjuhë të tyre Anglishten; shqiptarë (24,446); polakë (17,899); hungarezë (14,699); rumunë (12,216); arabë (7,982); sllovenë (6,902) (pa përfshirë minoritetin autokton); sllovakë (6,891); çekë (6,707); persianë (5,916); italianë (5,677); rusë (5,466); francezë (5,213); kinezë (4,938); spanjollë (4,264); bullgarë (3,503). Jeta mesatare e banorëve të Austrisë në vitin 2004 për femra është llogaritur të jetë 80,2 vite ndërsa për meshkuj 75,3 (në vitin 1971: femrat 75,7; meshkujt 73,3 vite ). Vdekshmëria e fëmijëve është 0,45%.

    Gjuha

    Redakto

    Gjuhë zyrtare është gjermanishtja e cila flitet nga 88.6% e popullsisë. Në të vërtet në Austri flitet një dialekt i gjuhës gjermane që ndryshon shumë nga gjuha zyrtare.

    • Alemanishtja (flitet në Vorarlberg si dhe në pjesë të Tirolit)
    • Bairischen flitet në pjesën tjetër të vendit (7 milionë banorë)

    Pakicat kombëtare të vendosura në Austri siç janë Sllovenët, Kroatët dhe Hungarezët kanë të drejta të shkollimit në gjuhen e tyre si dhe në zyre administrative lokale.

    Kroatishtja dhe Sllovenishtja janë gjuhë zyrtare lokale në njësit federale Steiermark dhe Kärnten. Po ashtu edhe Romët flasin gjuhën e tyre.

    Kultura

    Redakto
    Artikulli kryesor: Kultura e Austrisë

    Pjesëmarrja e shqiptarëve në kulturën e përgjithshme austriake ka një traditë. Ndër personalitete më të dalluara ishte Aleksandër Moisiu. Përndryshe organizimi strukturorë i shkëmbimit kulturorë ka filluar më 1966, me themelimin e Shoqatës Austriake-Shqiptare.

    Shiko dhe këtë

    Redakto

    Shënime

    Redakto
    1. ^ Bazuar në nenin 8 të kushtetutës austriake të vitit 1920.
    2. ^ Republika e Austrisë është de jure gjysmë-presidenciale sipas Kushtetutës së vendit; megjithatë, ajo sillet më shumë si një republikë parlamentare në praktikë sipas konventës kushtetuese, me Kancelarin që është figura kryesore politike e vendit, pavarësisht se nominalisht renditet e treta sipas Kushtetutës.

    Referime

    Redakto
    1. ^ "Die verschiedenen Amtssprachen in Österreich". DemokratieWEBstatt.at (në gjermanisht). Arkivuar nga origjinali më 24 maj 2018. Marrë më 23 maj 2018.
    2. ^ "Regional Languages of Austria" (në anglisht). Rechtsinformationssystem des Bundes. 2013. Arkivuar nga origjinali më 18 tetor 2013. Marrë më 27 korrik 2013.
    3. ^ "Bevölkerung nach Migrationshintergrund" (në gjermanishte austriake). www.statistik.at. Arkivuar nga origjinali më 31 mars 2022. Marrë më 23 dhjetor 2021.
    4. ^ "Religionsbekenntnis – STATISTIK AUSTRIA – die Informationsmanager" (në gjermanisht). Arkivuar nga origjinali më 30 shtator 2022. Marrë më 9 gusht 2022.
    5. ^ "Hofburg-Wahl: 'Österreich ist ein sehr ungewöhnlicher Fall'" (në gjermanishte austriake). 22 shtator 2022. Arkivuar nga origjinali më 3 tetor 2022. Marrë më 22 shtator 2022.
    6. ^ "Austria EN" (PDF). Migrants Refugees (në anglisht). The Vatican. prill 2020. Arkivuar (PDF) nga origjinali më 13 janar 2024. Marrë më 12 janar 2024.
    7. ^ "Surface water and surface water change" (në anglisht). Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD). Arkivuar nga origjinali më 24 mars 2021. Marrë më 11 tetor 2020.
    8. ^ "Population by Year-/Quarter-beginning" (në gjermanisht). 8 qershor 2022. Arkivuar nga origjinali më 12 qershor 2015. Marrë më 8 qershor 2022.
    9. ^ a b c d "World Economic Outlook Database, April 2024 Edition. (Austria)". www.imf.org (në anglisht). International Monetary Fund. 16 prill 2024. Arkivuar nga origjinali më 16 prill 2024. Marrë më 16 prill 2024.
    10. ^ "Gini coefficient of equivalised disposable income – EU-SILC survey" (në anglisht). Eurostat. Arkivuar nga origjinali më 9 tetor 2020. Marrë më 21 qershor 2022.
    11. ^ "Human Development Report 2023/24" (PDF) (në anglisht). United Nations Development Programme. 13 mars 2024. fq. 288. Arkivuar (PDF) nga origjinali më 13 mars 2024. Marrë më 13 mars 2024.
    12. ^ [1] www.statistik.at/web_de/static/bevoelkerung_2001_nach_umgangssprache_staatsangehoerigkeit_und_geburtsland_022896.pdf

    Lidhje të jashtme

    Redakto
      Commons: Austria – Album me fotografi dhe/apo video dhe materiale multimediale
      Ky artikull me tematikë në lidhje me gjeografinë e Austrisë është një faqe cung. Ju mund të ndihmoni Wikipedia-n duke e përmirësuar atë.


    Marrë nga "https://sq.wikipedia.org/w/index.php?title=Austria&oldid=2679839"