Labërishtja

Dialekti Lab (labërisht: Labçja) është një nëndialekt i toskërishtes i lidhur me përkufizimin më të gjerë të rajonit etnografik të Labërisë, të folur nga lebërit. Nën këtë përkufizim më të gjerë të Labërisë, Labëria shtrihet nga Vlora dhe Mallakastra në jug, deri në Gjirokastër, Lunxhëri dhe Sarandë në lindje. Aspektet e dukshme të Labërishtes në gjuhën shqipe në Shqipëri dhe më gjerë në Ballkan përfshijnë përzierjen e saj karakteristike të veçorive konservatore dhe inovative, mungesën (në disa varietete) e të ballkanizmave tipike shqiptare si mënyra habitore dhe prania e karakteristikave tipike të dialekteve gege megjithëse është një dialekt jugor.

Shpërndarja e dialekteve të gjuhës shqipe, me Labërishten në ngjyrë kafe të çelët

Klasifikimi

Labërishtja është një nënndarje (nëndialekt) i dialektit toskë në Shqipërinë Jugore. Si e tillë, ajo është e lidhur ngushtë me dialektin çam të Çamërisë, arbërishten e diasporës së vjetër shqiptare në Itali dhe Arvanishtes e Arvanitasve në Greqi.

Karakteristikat

Bërthamën e saj e përbejnë te folmet e Kurveleshit. Prandaj edhe tiparet dalluese më karakteristike që po sjellim këtu u përkasin këtyre te folmeve, ndërsa të folmet e tjera afrohen shumë me to, po nuk janë krejtësisht te njëjta. Zanoret e gjata këtu janë tipare me relevante se në të folmet e çamërishtes; ë-ja e theksuar ka një timbër të veçantë, është një (ë) e shtytur me prapa, e cila ne disa vise (Himarë, Kurvelesh i Sipërm), ne raste te caktuara, arrin deri ne një zanore te prapme jobuzore , (n3na ‘‘nenea’’, b3ri ‘‘beri’’, dhe nʌ na, bʌ ri) ; grupet e bashketingelloreve mb, nd, ng jane asimiluar ne m, n, n : merthej ‘‘mberthej’’, ner ‘‘nder’’, nr3 ‘‘ngre’’, dhe pjesoreve me –ë, në u ngjitet nje mbarese e dyte, mbaresa ur: dalur ‘‘dal’’, marrur ‘‘marre’’, th3nur ‘‘thëne’’, l3nur ‘‘lëne’’ etj.

Fonologjike

Tiparet tipike të labërishtes përfshijnë kalimin e / y / ([y]) shqipe në / i / ([i]), duke e bashkuar kësodore me fonemën / i / dhe një artikulim velar për shqip gj ([ɟ]) dhe q ([c]). Si rrjedhim, në zonat ku labërishtja është më pak e ndikuar nga shqipja standarde, shqiptarët nga vende të tjera mund të tronditen duke dëgjuar fjalë si gjyshi ([ɟyʃi]) i shpallur si gishi ([ɡiʃi]). Po kështu, lebërit mund të thonë se flasin "shkip" ([ʃkip]), jo shqip ([ʃcip]).

Labërishtja gjithashtu ka disa karakteristika që janë më tipike të dialekteve gege se ato toske: ajo ruan dallimin e gjatësive të zanoreve Shqipes së Vjetër (humbur në nëndarjet e tjera të toskërishtes). Edhe pse thuhet se humbja e zanoreve hundake në toskërishte është një veçori diagnostike që ndan toskërishten nga gegërishtja, gjuhëtarët shqiptarë Dilo Sheperi dhe Gjinari kanë raportuar se ka zanore hundore të pranishme në dialektet Labërishtes të Kurveleshit dhe Himarës, që do të thote se në të vërtetë ka zanore hundore në të folmet toske, në kundërshtim me supozimet paraprake, megjithëse disa shkrimtarë shqiptarë si Paçarizi kanë shprehur mëdyshje ndaj raporteve. Menela Totoni ndërkohë ka zbuluar praninë e zanoreve hundore në Borsh. Paçarizi vëren se prania e zanoreve hundore në labërishte mund të nënkuptojë që humbja e hundoreve në toskërisht nuk mund të shihet si dallim taksonomik midis gegërishtes dhe toskërishtes dhe se kjo mund të ketë ndodhur në shumicën e dialekteve toske pasi toskërishtja ishte ndarë nga gegërishtja.

Standardi shqipe dh ([ð]) mund të përfaqësohet gjithashtu si një ll e errët ([ɫ]) në shumë dialekte të labërishtes, duke shpënë madh (/ maðɛ /) për t'u shqiptuar mall [maɫɛ].

Disa dialekte të labërishtes e shndërrojnë schwa-në shqipe në një zanore të pazëshme, [ʌ], ndërsa dialekte të tjera e shkrijnë me e / ɛ /. Shumë dialekte të labërishtes e shqiptojnë schwa-në në fund të fjalëve gjithashtu, duke thënë [pɛsʌ] në vend të [pɛs] për pesë. E-ja shqipe mund të shndërrohet në një schwa në labërishte para bashkëtingëlloreve hundore.

Leksikore

Labërishtja përdor tjera pjesore krahas shqipes standarde, e cila bazohet tek një dialekt toskë më vete, specifikisht atë nga krahina etnografike e Dangëllisë për shkak të përdorimit të tij nga shkrimtarët shqiptarë. Pjesorja e marr (për t'u marrë) është marrur (jo marrë si në standard) dhe pjesorja e them është themur, në vend të thënë.

Morfologjike dhe sintaksore

Për labërishten dhe dialektin e saj motër, çamërishten, është zbuluar se nuk kanë shumë nga veçoritë që ka më gjerë gjuha shqipe në rregullat morfologjike dhe në modelet sintaksore. Disa, por jo të gjithë. Dialektet labe nuk e kanë mënyrën habitore, e çmuar zakonisht si një veçori kërshërore dhe unike shqiptare, e përngjashme me disa dialekte bullgare.

Labërishtja ka ushtruar njëfarë ndikimi në shqipen standarde, për shembull duke shkaktuar shfaqjen e pjesoreve të shkurtra për shkak të përdorimit të tyre në labërishte për kohët e përbëra të së shkuarës.

Laberishtja është gjithashtu e veçantë në atë që disa dialekte mund të kenë (të kufizuara) përdorimin e një ndihmëses kam + kohën e ardhme të formuar me lidhoren, e cila është më tipike e dialekteve të largëta të gegërishtes, siç është dialekti i Rekës së Epërme.

Pavarësisht nga ideja që ndarja gegë/toskë është ndarja dialektore më e vjetër dhe më domëthënëse në gjuhën shqipe dhe shihet gjerësisht si ligjësi, është zbuluar se labërishtja shfaq disa karakteristika gramatikore gege (përveç karakteristikave të kufizuara fonologjike si mbajtja e hundorësisë në nëndialekte të caktuara labe). Karakteristikat që janë tipike të dialekteve gege por jo toske, por të cilat megjithatë gjenden në labërisht përfshijnë praninë e të kryerës së plotë dhe më se të kryerës.

Historia

Besohet se labërishtja u nda nga dialektet çame, arvanitase dhe arbëreshe në Mesjetë. Që atëherë, karakteristikat e tij kanë evoluar nëpërmjet një sërë ndikimesh: kontakti gjuhësor me greqishten dhe në mënyrë specifike dialektin e Himarës, izolimi në rajonet malore dhe ndikimi i dialekteve gege me mërgimin e gegëve në zonat e Labërisë në Mesjetë dhe gjatë periudhës osmane.

Shiko edhe

• Gegërishtja
• Toskërishtja