Gjuha dalmate

Gjuha dalmate (ISO 639-3: dlm) është një gjuhë tani e zhdukur e cila është folur në zonën bregdetare të Kroacisë dhe Malit të Zi. Kjo gjuhë është e veçantë për faktin se dihet saktë momenti i shuarjes apo zhdukjes së saj, e që është 10 qershori i vitit 1898, kur vdiq folësi i fundit i kësaj gjuhe, Tuone Udaina.

Historiku

Republika Romake erdhi gradualisht dhe pushtoi territorin e Ilirisë në mes të viteve 229 dhe 155 para erës së re. Tregtarët dhe autoritetet tjera që erdhën nga Roma sollën me vete gjuhën latine, dhe në fund banorët vendas ngadalë harruan gjuhën e tyre ilire dhe filluan ta mësonin gjuhën latine. Gjuha dalmate (kujdes të mos e ngatërrosh me gjuhën dalmatine!) u fol në bregdetin dalmat që nga Rijeka) në veri e deri në bregdetin malazez, në jug. Folësit e saj jetonin kryesisht në qytetet bregdetare si Zara, Trogir, Spliti, Ragusa ose Dubrovniku,^[1] Kotorr, Kërk, Cres, Rab etj.

Dialekti dalmat i Raguzës është i njohur nga dy letra, të vitit 1325 dhe 1397, si dhe nga tekstet e tjera mesjetare. Dokumentet e vjetra të shkruara në dialektin dalmat janë disa inventarë Raguzian të shekullit XIII. Burimet në dispozicion përfshijnë afërsisht 260 fjalë Ragusiane. Fjalët që kanë mbijetuar përfshijnë pen ( "bukë"), teta ("babai/atë"), Chesa ( "shtëpi"), dhe fachir ( "për të bërë"), të cilat janë cituar nga dalmati, Filippo Diversi, kreu i shkollës në Ragusa në vitin 1430. Referimet e hershme të shënimeve dhe të dhënave të gjuhës dalmate nga shekulli i X përllogarisin rreth 50,000 persona të cilët flisnin këtë gjuhë, edhe pse burimi kryesor i këtij informacioni, gjuhëtari italian Matteo Bartoli, mund të ketë ekzagjeruar shifrat e tij.

Dialekti ose gjuha dalmate ishte nën ndikimin e madh veçanërisht të gjuhës veneciane dhe asaj serbokroate (pavarësisht kësaj të fundit, rrënjët latine të dalmatishtes shihen qartazi). Një letër e shekullit të XIV nga Zara (origjina e dialektit zarian ose zadrian) tregon një ndikim të fortë nga dialekti venecian, gjuha që pas viteve nën sundimin e Venedikut zëvendësoi dialektin zadrian dhe dialekte të tjera dalmate.

Folësi i fundit i dialektit dalmat ishte Burburi Tuone Udaina (italisht: Antonio Udina), i cili u vra aksidentalisht në një shpërthim më 10 qershor, 1898.^[2] Gjuha e tij është studiuar nga studiuesi Matteo Bartoli, studiues nga Istria, i cili e vizitoi atë në vitin 1897 dhe shkroi rreth 2.800 fjalë, tregime, dhe llogaritë e jetës së tij, të cilat janë botuar në një libër që ka dhënë shumë informacion mbi fjalorin, fonologjinë dhe gramatikën e gjuhës dalmate. Bartoli punimet e tij i botoi në italisht si dhe një përkthim në gjermanisht ( Das Dalmatische ) në vitin 1906. Dorëshkrimet e gjuhës italiane janë raportuar të humbura, ndërsa vepra e Bartolit nuk u ripërkthye në italisht deri në vitin 2001.^[3]

Shih edhe

Referime

^ Colloquia Maruliana, Vol. 12 Travanj 2003.
^ Eugeen Roegiest (2006). Vers les sources des langues romanes: un itinéraire linguistique à travers la Romania (në frëngjisht). ACCO. fq. 138. ISBN 90-334-6094-7.
^ William B Brahms (2005). Notable Last Facts: A Compendium of Endings, Conclusions, Terminations and Final Events throughout History (në anglisht). Original from the University of Michigan: Reference Desk Press. fq. 183. ISBN 978-0-9765325-0-7.

[1] Colloquia Maruliana, Vol. 12 Travanj 2003.

[2] Eugeen Roegiest (2006). Vers les sources des langues romanes: un itinéraire linguistique à travers la Romania (në frëngjisht). ACCO. fq. 138. ISBN 90-334-6094-7.

[3] William B Brahms (2005). Notable Last Facts: A Compendium of Endings, Conclusions, Terminations and Final Events throughout History (në anglisht). Original from the University of Michigan: Reference Desk Press. fq. 183. ISBN 978-0-9765325-0-7.

[1]

[2]

[3]