Edgar de Wahl
Edgar Alexei Robert von Wahl ose de Wahl (23 gusht 1867 – 9 mars 1948) ishte një mësues, matematikan dhe gjuhëtar gjerman i Balltikut. Ai është më i famshëm për të qenë krijuesi i Interlingue (i njohur si Occidental gjatë gjithë jetës së tij), një gjuhë e ndërtuar natyraliste e bazuar në gjuhët indo-evropiane, e cila u botua fillimisht në 1922.
De Wahl u lind në Olwiopol (sipas disa burimeve në Bohopil, një qytet aty pranë[1][2][3][4]), Guvernatori Kherson, Perandoria Ruse (tani pjesë e Pervomaisk, Mykolaiv Oblast, Ukrainë). Familja kaloi disa vite në Ukrainë, pasi babai i de Wahl-it punoi atje si inxhinier hekurudhor.[5] Pas kësaj, familja qëndroi për disa vite në Talin dhe më pas u transferua në Shën Petersburg. Wahl studioi atje dhe më pas filloi shërbimin në Marinën Perandorake Ruse. Duke filluar nga viti 1894, de Wahl punoi si mësues në Talin.[6]
De Wahl u bë fillimisht një adhurues i Volapük pasi u njoh me gjuhën nga Waldemar Rosenberger (një koleg i babait të de Wahl) dhe filloi të kompozonte një leksik për terminologjinë detare.[7] Disa muaj më vonë në 1888 ai zbuloi një broshurë mbi gjuhën esperanto në një librari dhe u bë një mbështetës i fortë i gjuhës së re. Një nga përdoruesit e parë të Esperantos, ai këshilloi L. L. Zamenhof në disa pika të gramatikës dhe fjalorit.[8] Pas disa vitesh ai braktisi Esperanton pas votimit të dështuar për reformimin e gjuhës në 1894 (de Wahl ishte një nga të paktët që votoi për një reformë krejtësisht të re), dhe në dekadat në vijim ai punoi për problemin e formës ideale të një ndërkombëtare gjuhë ndihmëse.
Në vitin 1922, de Wahl botoi një "çelës" të një gjuhe të re, Occidentale, dhe numrin e parë të një periodike të titulluar Kosmoglott (më vonë Cosmoglotta), shkruar në atë gjuhë. Në vitet në vijim, de Wahl mori pjesë në diskutime rreth Occidental dhe lejoi që gjuha të zhvillohej gradualisht si rezultat i rekomandimeve të përdoruesve të saj. Pas fillimit të Luftës së Dytë Botërore në vitin 1939, ai kishte vetëm kontakte të përhershme me lëvizjen oksidentaliste, e cila ishte përqendruar në Zvicër. Ai u bë anëtar i Komitetit të Këshilltarëve Gjuhësorë, pjesë e Shoqatës Ndërkombëtare të Gjuhëve Ndihmëse, e cila do të prezantonte Interlingua në 1951.
Vitet e fundit të jetës së De Wahl i kaloi në një spital psikiatrik në Talin, Estoni, ku ai u dërgua në vitin 1944. Shtëpia e tij në Talin ishte shkatërruar nga bombardimet ajrore në vitin 1943 dhe ai ishte burgosur për një kohë pas mbërritjes. i trupave naziste në qytet për refuzimin e transferimit në Gjermani si një gjerman etnik, dhe më pas i shpëtuar nga miqtë e tij të cilët argumentuan për paqëndrueshmërinë e tij mendore dhe nevojën për t'u zhvendosur në spital.[9] Me shtëpinë e tij të shkatërruar, ai mbeti në spitalin psikiatrik pas luftës dhe vdiq atje në vitin 1948.[10] Menjëherë pas kësaj, në vitin 1949, emri i Occidental u ndryshua në Interlingue. Më vonë, në vitin 1951, u zbulua Interlingua, duke tërhequr shumë përdorues të shquar të Interlingue-s, duke përfshirë Ric Berger[11] dhe André Schild.[12]
Referime Redakto
- ^ Mäeorg, Kalmer; Rahi-Tamm, Aigi (2016). "Edgar von Wahl 1867–1948: keelemees ja poliitiline prohvet". Ajalooline Ajakiri (2): 295. doi:10.12697/AA.2016.2.08.
{{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Ojalo, Jaan (2000). Enciklopedio pri la Estona Esperanto-movado. fq. 82. ISBN 9985913043.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Künzli, Andreas. "Edgar von Wahl (1867-1948). Aldonaj biografiaj notoj pri lia familia deveno kaj atentigo pri grava libro pri la genealogio de la familio von Wahl" (PDF). planlingvoj.ch. Marrë më 30 nëntor 2019.
{{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Stammtafeln nicht immatrikulierter baltischer Adelsgeschlechter. Band I. fq. 27. ISBN 9789949262694.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Album Academicum der weil. drei Corporationen : A. Baltica in Zürich. B. Livonia in Carlsruhe. C. Baltica in Carlsruhe. Tartu: Jurjew, (Mattiesen). 1900. fq. 57. hdl:10062/16929.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Mäeorg, Kalmer; Rahi-Tamm, Aigi (2016). "Edgar von Wahl 1867–1948: keelemees ja poliitiline prohvet". Ajalooline Ajakiri (2): 296. doi:10.12697/AA.2016.2.08.
{{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ "Cosmoglotta A, 1946, p. 17". Arkivuar nga origjinali më 15 prill 2021.
{{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ "ÖNB-ANNO - Kosmoglott (Serie A)". anno.onb.ac.at. Marrë më 5 janar 2019.
{{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Barandovská-Frank, Vĕra. "Latinidaj planlingvoj (AIS-kurso, 1 studunuo)" (PDF). Arkivuar nga origjinali (PDF) më 23 janar 2019. Marrë më 3 maj 2022.
Post la okupo de Tallinn per sovetia armeo estis deportita kaj malaperinta la edzino de De Wahl, lia domo komplete forbruliĝis dum bombardado, detruiĝis lia riĉa biblioteko kaj manuskriptoj. Post la alveno de naziaj trupoj De Wahl rifuzis translokiĝon al Germanio kaj estis enkarcerigita. Por savi lin, liaj amikoj lasis proklami lin mense malsana. En la jaro 1944, 77-jaraĝa, li eniris sanatorion Seewald apud Tallinn kaj restis tie ankaŭ post la milito, ne havante propran loĝejon
{{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Mäeorg, Kalmer; Rahi-Tamm, Aigi (2016). "Edgar von Wahl 1867–1948: keelemees ja poliitiline prohvet". Ajalooline Ajakiri (2): 307, 309. doi:10.12697/AA.2016.2.08.
{{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ "Historia de interlingua: Biographias - Ric Berger". Arkivuar nga origjinali më 13 prill 2021. Marrë më 3 maj 2022.
{{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ "Interlingua 2001: Information con obstaculos in Tchecoslovachia". Arkivuar nga origjinali më 24 tetor 2021. Marrë më 3 maj 2022.
{{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!)