Gjuha çeçene

Çeçen është një gjuhë verilindore kaukaziane e folur nga afërsisht 1.7 milion njerëz, kryesisht në Republikën Çeçene dhe nga anëtarë të diasporës çeçene në të gjithë Rusinë dhe pjesën tjetër të Evropës, Jordanisë, Austrisë, Turqisë, Azerbajxhanit, Ukrainës, Azisë Qendrore (kryesisht Kazakistanit dhe Kirgistanit ) dhe Gjeorgjisë .

Klasifikimi

Çeçenishtja është një gjuhë e Kaukazit Verilindor . Së bashku me Ingushin e lidhur ngushtë, me të cilin ekziston një shkallë e madhe e kuptueshmërisë së ndërsjellë dhe fjalorit të përbashkët, ai formon degën Vainakh .

Dialektet

Ekzistojnë një numër dialektesh çeçene: Aukh, Chantish, Chebarloish, Malkhish, Nokhchmakhkakhoish, Orstkhoish, Sharoish, Shuotoish, Terloish, Itum-Qalish dhe Himoish. Dialekti kisti i Gjeorgjisë nuk kuptohet lehtë nga çeçenët e veriut pa praktikë disaditore. Një ndryshim në shqiptim është se bashkëtingëlloret e aspiruara kisti mbeten të aspiruara kur dyfishohen (fortis) ose pas /s/, por më pas humbasin aspiratën e tyre në dialektet e tjera. 

Dialektet çeçene mund të klasifikohen sipas pozicionit të tyre gjeografik brenda Republikës Çeçene. Dialektet e ultësirës veriore shpesh quhen " Oharoy muott " (fjalë për fjalë "gjuha e ultësirës") dhe dialekti i fiseve malore jugore njihet si " Laamaroy muott " (shqip. "gjuha e malësorëve"). Oharoy muott formon bazën për pjesën më të madhe të gjuhës standarde dhe letrare çeçene, e cila mund të gjurmohet kryesisht në dialektet rajonale të Urus-Martan dhe Grozny-t bashkëkohor. Dialektet Laamaroy përfshijnë Chebarloish, Sharoish, Itum-Qalish, Kisti dhe Himoish. Megjithatë, deri vonë, Himoy ishte i padokumentuar dhe konsiderohej një degë e Sharoishit, pasi shumë dialekte përdoren gjithashtu si bazë e komunikimit ndërfisnor (teip) brenda një " tukkhum " më të madh çeçen. Dialektet laamaroy si Sharoish, Himoish dhe Chebarloish janë më konservatore dhe ruajnë shumë tipare nga proto-çeçene. Për shembull, shumë prej këtyre dialekteve u mungojnë një sërë zanoresh që gjenden në gjuhën standarde, të cilat ishin rezultat i asimilimit në distanca të gjata midis tingujve të zanoreve. Për më tepër, dialekti Himoy ruan zanoret përfundimtare të fjalës, post-tonike si schwa [ə], që tregon se dialektet Laamaroy dhe Ohwaroy ishin tashmë të ndara në kohën kur dialektet Oharoy po i nënshtroheshin asimilimit. 

Historia

Përpara pushtimit rus, shumica e shkrimeve në Çeçeni përbëheshin nga tekste islame dhe histori klanore, të shkruara zakonisht në arabisht, por ndonjëherë edhe në çeçene duke përdorur shkrimin arab. Gjuha letrare çeçene u krijua pas Revolucionit të Tetorit, dhe shkrimi latin filloi të përdorej në vend të arabishtes për shkrimin çeçen në mesin e viteve 1920. Shkrimi cirilik u miratua në vitin 1938. Pothuajse e gjithë biblioteka e shkrimit mesjetar çeçen në alfabetin arab dhe gjeorgjian për tokën e Çeçenisë dhe popullit të saj u shkatërrua nga autoritetet sovjetike në vitin 1944, duke i lënë çeçenëve modernë dhe historianëve modernë me një thesar historik shkrimesh të shkatërruara dhe jo më ekzistuese.

Diaspora çeçene në Jordani, Turqi dhe Siri flet rrjedhshëm, por përgjithësisht nuk dinë shkrim e këndim në gjuhën çeçene, përveç individëve që kanë bërë përpjekje për të mësuar sistemin e shkrimit. Alfabeti cirilik nuk njihet përgjithësisht në këto vende, dhe kështu për Jordaninë dhe Sirinë, ata përdorin më së shumti alfabetin arab, ndërsa në Turqi përdorin alfabetin latin.