Kultura Mati-Drilon

Kultura Mati-Drilon është një kulturë arkeologjike, e cila u zhvillua për herë të parë gjatë epokës së bronzit të vonë dhe epokës së hershme të hekurit në Gadishullin Ballkanik perëndimor në një zonë e cila përfshinte pjesën më të madhe të Shqipërisë, Kosovën, Mali i Zi, dhe një pjesë të Bosnjes dhe Hercegovinës. Ajo është emëruar sipas të zonave të zbuluara përreth Lumit të Matit, dhe Lumit Drilon. Në kuadër të kësaj kulture futet edhe Kultura e Gllasinacit në Bosnjë-Hercegovinë.

Kultura Mati-Drilon përfaqëson vazhdimësinë e praktikave të epokës së mesme të bronzit në Ballkanin perëndimor dhe novacionet që lidhen veçanërisht me epokën e hershme të hekurit. Paraqitja e tij përkon me një lulëzim të popullsisë në rajon siç dëshmohet në shumë vende të reja të zhvilluara në atë epokë. Një nga elementët përcaktues të kësaj kulture është përdorimi i tumave të varrimit si një metodë e inhumimit. Aksesorët e hekurit dhe armët e tjera janë sende tipike që gjenden në tumat e të gjitha variacioneve nënrajonale të Kulturës së Matit, Drilonit dhe Gllasinacit. Ndërsa u zgjerua dhe u shkri me kulturat e tjera të ngjashme materiale, ai arriti të përfshijë zonën e cila njihej në antikitetin klasik si Iliria.^[1] ^[2] ^[3]

Nomenklatura

Termi "Mati-Drilon" e që nganjëherë zgjerohet edhe me termin Mati-Drilon-Burrel paraqitet si referencë ndaj variantit të veçantë i cili u zhvillua në Dardaninë historike (Kosova) dhe zonën Mati-Burrel si një referencë më e ngushtë për vendin e tipit në Mat, i cili ndodhet pranë Burrelit. Termi Mati-Gllasinac u krijua në vitin 1974 nga arkeologët Frano Prendi dhe Klaus Kilian në mënyrë të pavarur nga njëri-tjetri. ^[4] ^[1] Fjala "Mat" është varianti i pacaktuar i Matit në gjuhën shqipe. Si i tillë, termi mund të shfaqet në bibliografi si "Mati-Gllasinac" ose thjesht si "Mati" ose "Glasinac" (një referencë për të qenë siti më i hershëm i tipit që është identifikuar dhe studiuar). "Mat-Glasinac" është një alternativë e termit binomial. ^[5]

Lokacionet

Hulumtimi në Gllasinac filloi në vitin 1880 pas zbulimit të rastësishëm të një tumë varrimi të një prifti të epokës së hekurit. Zbulimi nënkuptoi fillimin e kërkimeve të organizuara arkeologjike në rajon. Nga viti 1888 deri në 1897, u gërmuan gjithsej 1,234 tuma. Ato përmbanin 1.000 tuma me 3000 deri në 5.000 gjetje në total. Katalogët e parë të gjetjeve në Gllasinac u prodhuan në vitet 1956-57 nga arkeologët Alojz Benac dhe Borivoj Čović. Në vitin 1981, një katalog i rishikuar i cili përfshinte 192 varre shtesë nga Epoka e Hekurit u publikua nga arkeologia Nora Lucentini. Në total, 352 varre janë analizuar dhe më pas janë katalogizuar. Ato përfaqësojnë 7% -12% të gjetjeve të gërmuara në varret e zonës së tipit Gllasinac. ^[6]

Luginat e lumit Mat dhe Fanit të Poshtëm në zonën e fushës së Zadrimës ka disa vende tumash të cilat përmbanin varre të një klase luftëtarësh, kultura materiale e të cilëve përputhej me atë të Gllasinacit. Këto vende varrimi zakonisht përfshinin shumë armë dhe forca të blinduara. Ata qëndruan në përdorim deri në shekullin IV pes kur u shfaqën praktika të reja varrimi. Në Shqipërinë e Mesme, Kultura Mati-Gllasinac përfaqësohet në tumat e Pazhokut që u shfaqën në Epokën e Bronzit të Vonë (rreth 1300 pes). Më tej në jug janë Tumat e Barçit të Epokës së Bronzit të Vonë dhe varrimet e hershme të lidhura ngushtë me tumat Kuç dhe Zi, pranë Korçës së sotme, të cilat përfaqësojnë shtrirjen më jugore të Kulturës Mati-Gllasinac. Fortifikimet e shekullit IX-VIII të Symizës, Bellovodës, Bilishtit dhe Trenit pranë Liqenit të Prespës së Vogël, gjithashtu mund të lidhen me këto. ^[7] Lugina e lumit Drin në verilindje të Matit rreth Kukësit dhe në lindje deri në Dibrën e sotme është shënuar nga vende varrimi të cilat shfaqen në epokën e vonë të bronzit dhe janë të lidhura ngushtë me vendet e luginës së Matit. Këto vende nga ana e tyre lidhen me vendet që janë zhvilluar në Kosovën perëndimore përreth zonës së Prizrenit siç është vendi i Romajës . ^[7]

Kultura

Qeramika

Korpusi qeramik i grupit Mati-Glasinac ndoqi modele gjeometrike. Ajo nuk zhvilloi ndryshime të rëndësishme deri në Epokën e Hekurit të vonë. Në Shqipëri, vendet e gërmuara në të dy anët e lumit Shkumbin kanë dhënë pak evolucion të rëndësishëm në modelet dhe format dekorative deri në fund të shekullit VI pes. ^[8]

Interpretimi

Kultura Mati-Drilon-Gllasinac përfaqëson një zhvillim material lokal të komuniteteve që u shfaqën në Adriatikun lindor. Këto grupe u bënë të njohura si ilirë në kohët historike. ^[9] Pavarësisht përhapjes së saj përfundimtare, Kultura Mati-Glasinac nuk është as kultura materiale "përfundimtare" ilire, as nuk është kultura e vetme materiale e zhvilluar midis ilirëve historikë. Kultura Mati-Glasinac gjithashtu zhvilloi variantet e veta. Ai klasifikohet si grupi qendror ilir në mesin e kulturave materiale të ndërlidhura të cilat u vëzhguan në epokën e hekurit me të cilat ai ndërveproi. Në total, të paktën gjashtë kultura materiale janë përshkruar që kanë dalë në territoret ilire. Bazuar në gjetjet arkeologjike ekzistuese, përcaktimi krahasues arkeologjik dhe gjeografik për to ka qenë i vështirë. ^[1]

Shih edhe

Literatura

Mallory, J.P.; Douglas Q. Adams (1997). Encyclopedia of Indo-European Culture. London: Fitzroy Dearborn Publishers. ISBN 978-1-884964-98-5. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
Alaj, Premtim (2019). Les habitats de l'Age du fer sur le territoire de l'actuel Kosovo (Tezë). Université de Lyon. {{cite thesis}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
Govedarica, Blagoje (2017). "The problem of interpretation of the decorated whetstones from the Glasinac area". Vjesnik za Arheologiju i Historiju Dalmatinsku. 110 (1). {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
Jaupaj, Lavdosh (2019). Etudes des interactions culturelles en aire Illyro-épirote du VII au III siècle av. J.-C (Tezë). Université de Lyon; Instituti i Arkeologjisë (Albanie). {{cite thesis}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
Kurti, Rovena (2017). "On some aspects of the Late Bronze Age burial costume from north Albania". Proceedings of the International Conference "New Archaeological Discoveries in the Albanian Regions" 30-31, January, Tirana 2017. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
Stipčević, Aleksandar (1977). The Illyrians: history and culture. Noyes Press. ISBN 978-0-8155-5052-5. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
Wilkes, John J. (1992). The Illyrians. Oxford, United Kingdom: Blackwell Publishing. ISBN 0-631-19807-5. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

Referime

^ ^a ^b ^c Stipčević 1977.
^ Andrea Zhaneta. Vendbanimi shpellor i Nezirit (Pjesa e dytë — Epoka e bronzit): Iliria, vol. 20 n°2, 1990. fq. 5-63;
^ Andrea Zhaneta. Mbi gjenezën dhe vijimësinë e kulturës së Matit në epokën e bronzit: Iliria, vol. 15 n°2, 1985. Kuvendi II i studimeve ilire (Tiranë, 20-23. XI. 1985) fq. 163-174;
^ Alaj 2019
^ Lippert, Andreas. "THE PROTOURBAN ILLYRIANS IN THE LATE IRON AGE AND THEIR CONTACTS TO THE GREEK WORLD" (në anglisht). Archaeological Institute of Austria.^{[lidhje e vdekur]}
^ Govedarica 2017.
^ ^a ^b Wilkes 1992.
^ Jaupaj 2019.
^ Mallory & Adams 1997

[FOOTNOTEStipčević1977-1] Stipčević 1977.

[2] Andrea Zhaneta. Vendbanimi shpellor i Nezirit (Pjesa e dytë — Epoka e bronzit): Iliria, vol. 20 n°2, 1990. fq. 5-63;

[3] Andrea Zhaneta. Mbi gjenezën dhe vijimësinë e kulturës së Matit në epokën e bronzit: Iliria, vol. 15 n°2, 1985. Kuvendi II i studimeve ilire (Tiranë, 20-23. XI. 1985) fq. 163-174;

[Alaj15-4] Alaj 2019

[5] Lippert, Andreas. "THE PROTOURBAN ILLYRIANS IN THE LATE IRON AGE AND THEIR CONTACTS TO THE GREEK WORLD" (në anglisht). Archaeological Institute of Austria.^{[lidhje e vdekur]}

[FOOTNOTEGovedarica2017-6] Govedarica 2017.

[FOOTNOTEWilkes1992-7] Wilkes 1992.

[FOOTNOTEJaupaj2019-8] Jaupaj 2019.

[9] Mallory & Adams 1997

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]