Kognicioni

Kognicioni ose njohja është proces në të cilin të informacioni shqisor transformohet, reduktohet, elaborohet, regjistrohet, rishfaqet, dhe përdoret. Në shkencë, kognicioni është procesimi mendor që përfshin vëmendjen e kujtesës punuese, që kupton dhe prodhon gjuhën, llogaritjen, arsyetimin, zgjidhjen e problemeve, dhe marrjen e vendimeve. Disiplina të shumta, si psikologjia, filozofia dhe linguistika, të gjitha studiojnë kognicionin. Sidoqoftë, përdorimi i këtij termi dallon në mes disiplinave; për shembull, në psikologji dhe shkencë kognitive, "kognicioni" zakonisht i referohet pikëpamjes së procesimit të informatave të funksioneve psikologjike të individit. Kognicioni gjithashtu përdoret në një degë të psikologjisë sociale të quajtur kognicioni social për të shpjeguar qëndrimin, atribuimin, dhe dinamikat grupore. Në psikologjinë kognitive dhe në inxhinjerinë kognitive, kognicioni merret në mënyrë tipike si procesim i informacionit në mendjen apo trurin e operatorit.

Kognicioni është aftësi për të përpunuar informacionin, për të përdorur njohurinë, dhe për të ndryshuar preferencat. Kognicioni, apo proceset kognitive, mund të jenë natyrale apo artificiale, të vetëdijshme apo të pavetëdijshme. Këto procese analizohen nga perspektiva të ndryshme brenda konteksteve të ndryshme, veçanërisht në fushat e linguistikës, anestezisë, neuroshkencës, psikiatrisë, psikologjisë, filozofisë, antropologjisë, sistemikës, dhe shkencës kompjuterike. Në psikologji dhe filozofi, koncepti i kognicionit është ngushtë i lidhur me konceptet abstrakte si mendja dhe inteligjenca. Kognicioni përfshin funksionet mendore, proceset mendore (mendimet), dhe gjendjet e entiteteve inteligjente (njerëzve, grupeve kolaborative, organizatave njerëzore, makinave autonome, dhe inteligjencës artificiale).

Etimologjia

Njohja e fjalës daton në shekullin e 15-të, kur do të thoshte "të menduarit dhe vetëdijes". Vëmendja ndaj proceseve kognitive erdhi rreth më shumë se tetëmbëdhjetë shekuj më parë, megjithatë, duke filluar me Aristotelin (384-322 pes) dhe interesin e tij për veprimet e brendshme të mendjes dhe si ato ndikojnë në përvojën njerëzore. Aristoteli përqendrohej në fusha njohëse që kishin të bënin me kujtesën, perceptimin dhe imazhet mendore. Ai vendosi shumë rëndësi për të siguruar që studimet e tij ishin të bazuara në prova empirike, dmth., Informacioni shkencor që mblidhet nëpërmjet vëzhgimit dhe eksperimentimit të ndërgjegjshëm. Dy mijëvjeçarë më vonë, kur psikologjia u shfaq si një fushë lulëzimi në Evropë dhe pastaj fitoi një studim në Amerikë, shkencëtarë të tjerë si Wilhelm Wundt, Herman Ebbinghaus, Mary Whiton Calkins dhe William James do të ofronin kontributin e tyre në studimin e njohurive njerëzore. Wilhelm Wundt (1832-1920) theksoi nocionin e asaj që ai e quajti introspekti: shqyrtimin e ndjenjave të brendshme të një individi. Me introspekti, subjekti duhet të ishte i kujdesshëm për të përshkruar ndjenjat e tij ose të saj në mënyrën më objektive të mundshme, në mënyrë që Ëundt të gjejë informacion shkencor. Megjithëse kontributet e Ëundt nuk janë aspak minimale, psikologët modernë i gjejnë metodat e tij të jenë mjaft subjektive dhe zgjedhin të mbështeten në procedura më objektive të eksperimentimit për të nxjerrë përfundime rreth procesit kognitiv të njeriut.^:17

Hermann Ebbinghaus (1850-1909) kreu studime njohëse që kryesisht shqyrtuan funksionin dhe kapacitetin e kujtesës njerëzore. Ebbinghaus zhvilloi eksperimentin e tij në të cilin ai ndërtoi mbi 2.000 rrokje të bëra nga fjalët e padukshme, për shembull EAS. Ai pastaj shqyrtoi aftësinë e tij personale për të mësuar këto jo-fjalë. Ai me dashje zgjodhi jo-fjalë në krahasim me fjalët e vërteta për të kontrolluar për ndikimin e përvojës së mëparshme ekzistuese mbi atë që fjalët mund të simbolizonin, duke bërë të mundur më të lehtë kujtimin e tyre. Ebbinghaus vëzhgoi dhe hipoteza një numër variablash që mund të kenë ndikuar në aftësinë e tij për të mësuar dhe për të kujtuar jo fjalët që ai krijoi. Një nga arsyet, përfundoi ai, ishte koha mes paraqitjes së listës së stimujve dhe recitimit ose kujtesës së njëjtë. Ebbinghaus ishte i pari që regjistroi dhe komplotonte një "kurbë mësimi" dhe një "harfe në harresë". Vepra e tij ndikoi rëndë në studimin e pozicionit serial dhe efektin e saj në kujtesë, diskutuar në seksionet pasuese.

Mary Whiton Calkins (1863-1930) ishte një pionier amerikan me ndikim në sferën e psikologjisë. Puna e saj u përqendrua gjithashtu në kapacitetin e kujtesës njerëzore. Një teori e përbashkët, e quajtur efekti i fundit, mund t'i atribuohet studimeve që ajo zhvilloi. Efekti i fundit, i diskutuar gjithashtu në seksionin e eksperimentit të mëvonshëm, është tendenca që individët të jenë në gjendje të kujtojnë me saktësi artikujt përfundimtarë të paraqitur në një varg stimujsh. Teoria e Calkinit është e lidhur ngushtë me studimin e lartpërmendur dhe përfundimin e eksperimenteve të kujtesës të kryer nga Hermann Ebbinghaus.

William James (1842-1910) është një tjetër figurë kryesore në historinë e shkencës njohëse. James ishte mjaft i pakënaqur me theksin e Wundt për introspekti dhe përdorimin e Ebbinghaus nga stimulimet e pakuptimta. Ai vendosi të fokusohet në përvojën e të nxënit njerëzor në jetën e përditshme dhe rëndësinë e tij për studimin e njohjes. Kontributi më i rëndësishëm i James-it në studim dhe në teorinë e njohjes ishte Parimet e Psikologjisë së tij, që parimisht shqyrton aspektet e njohjes si perceptimi, kujtesa, arsyetimi dhe vëmendja.

Terapia kognitive

Terapia konjitive është një nga terapitë kryesore në bazë të së cilës qëndron ndihma e specializuar ndaj klientëve për të ndryshuar mënyrën e tyre të të menduarit. Kjo terapi ka për qëllim të zëvendësojë sjellje të padëshiruara me modele sjelljeje të shëndetshme.^:345

Terapia konjitive dhe ajo e sjelljes përqëndrohen në zbulimin e motiveve të një sjelljeje të keqpërshtatur. Terapistët e sjelljes përpiqen të mësojnë pacientët se si të ndryshojnë sjelljen,duke I bërë ata të vetëdijshëm për modelet e tyre të shtrembëruara të të menduarit, nëpërmjet procesit të ristrukturimit njohës. Në praktikën klinike, terapistët konjitivë përdorin teknikën e terapisë së sjelljes.

Pra, terapia konjitive, me kërkimet e saj, është veçanërisht e interesuar për njohjen dhe trajtimin e depresionit. Zhvendosja e njohjes shihet si mekanizmi kryesor me të cilin ndodhin ndryshime të qëndrueshme emocionale dhe të sjelljes. Trajtimi është shumë bashkëpunues, i përshtatur, fokusuar në aftësi dhe bazuar në një konceptualizim të rasteve. Terapia njohëse është një trajtim shkencërisht i vlefshëm që është treguar të jetë shumë efektiv në trajtimin e problemeve dhe çrregullimeve të shumta psikologjike. Çuditërisht, shumica e formave të tjera të terapisë nuk janë vërtetuar klinikisht nga kërkimet eksperimentale. Edhe më e habitshme, shumë nga ata që janë testuar nuk kanë provuar të jenë shumë efektive. Terapia njohëse nga ana tjetër ka qenë subjekt i më shumë se 300 studimeve shkencore dhe konsiderohet të jetë ndër trajtimet më efektive për depresion, ankth dhe shumë probleme të tjera. Për shkak se është kaq efektive, terapia njohëse zakonisht është më e shkurtër sesa terapia tradicionale e terapisë. Disa njerëz kanë nevojë për pak se 6 seanca për të arritur qëllimet e tyre. Njerëz të tjerë me probleme më të gjata mund të kenë nevojë për disa muaj ose më shumë për të trajtuar në mënyrë adekuate nevojat e tyre të trajtimit.

Puna njohëse e terapisë bazohet në atë që njihet si modeli kognitiv i emocioneve dhe sjelljes. Me pak fjalë, modeli njohës shpjegon marrëdhënien midis mendimeve, ndjenjave dhe sjelljes. Njerëzit zakonisht i atribuojnë shqetësimet e tyre në situata të vështira, por në realitet, janë reagimet tona ndaj situatave që janë më shumë për t'u fajësuar. Situatat mund të shkaktojnë të menduarit tepër negativ ose të shtrembëruar. Këto mendime të shtrembëruara rezultojnë me emocione negative dhe sjellje të pakapshme. Me fjalë të tjera, perceptimet shpesh diktojnë se si ndihemi dhe atë që bëjmë.

Të mësuarit kognitiv

Si kushtëzimi klasik ashtu edhe ai veprues janë që të dy shembuj të të mësuarit me anë të shoqërimit. Një tip tjetër I të mësuarit mbështetet më shumë në proceset njohëse. Të mësuarit kognitiv, nënkupton se për të marrë vendime lidhur me sjelljen e tij, individi përdor strukturat mendore dhe kujtesën. Tre llojet e të të mësuarit latent (e padukshëm) dhe të mësuarit përmes vëzhgimit.

Insajti

Të mësuarit me anë të insajtit është një lloj I të mësuarit kognitiv. Në një nga eksperimentet klasik të kryer më 1927, psikologut geshtaltist Wolfgang Kohler vëzhgoi një shimpaze që mundohej të kapte një tufë bananesh të varura aq lart saajo nuk mund ti kapte. Kafsha kërceu disa herë por shpejt ndaloi dhe pa rreth e qark kafazit. Pastaj pas afro një minute, shimpazeja vuri disa kuti njëra mbi tjetrën, u ngjit mbi to dhe I arriti bananet me lehtësi. Kohler e quajti këtë rast një shembull të insajtit ose të perceptimit të papritur të marrdhënieve të elementëvë kognitivë, të domosdoshëm për të zgjidhur një problem. Në këtë situatë nuk ka ndonjë formësim gradual të reagimit të përmes përforcimit. Kohler argumentoi se, proceset kognitive e lejuan kafshën të zgjidhte problemin, pa patur nevoje të përdorte alternative të ndryshme përmes provash dhe gabimesh.

Të mësuarit latent dhe hartat kognitive

Faktorët kognitivë jane thelbësorë edhe për të mësuarit latent. Të mësuarit latent ndodh atëhërë kur individi fiton dije për diçka, por nuk I manifeston ato deri sa të jetë I motivuar për ta bërë këtë gjë. Në librin e tij të titulluar “Sjellja e qëllimshme te njerzit dhe kafshët” të botuar më 1932, Edëart Tolman pohoi se qëllimi është I rëndësishëm për procesin e të mësuarit. Ai e argumentoi se të kuptuarit është çelsi I të mësuarit dhe përforcimi duhet vetëm për të motivuar individin që të mësojeë sjelljen e mësuar. Në një eksperiment (Tolman dhe Holzik, 1930) tre grupe kaviesh u mbajtën për 17 ditë rrjesht në një labirint kompleks. Njëri grup nuk mori kurrë përforcim në formën e ushqimit, gjersa arriti në fund të labirintit. Orientimi I tyre në labirint ishte I keq gjatë gjithë labirintit. Grupi I dytë mori vazhdimisht shpërblim në formën e ushqimit dhe kaviet e përmisuan orientimin e tyre gjatë gjithë eksperimentit. Grupi I tretë nuk mori përforcim për 10 ditët e para, por mori përforcim të vazhdueshëm për 7 ditët e fundit të eksprimentit. Orientimi I këtij grupi në 10 ditëshin e parë ishte I keq, por me të marrë shpërblimin, orientimi I tyre në labyrinth u përmisua aq shumë sa edhe orientimi I grupit të dytë, që u përforcua gjatë gjithë eksperimentit. Tolman tolan argumentoi se grupi I tretë kishte mësuar në labyrinth, por nuk e kishte shfaqur këtë gjë, gjersa u motivua për ta bërë këtë. Tolman (1948) tregoi se te kavjet ishte krijuar një hartë kognitive ose një përfaqësim mendor I labirintit. Hartat kognitive na ndihmojnë të mësojmë në mënyrë të qëllimtë. Ajo është e ngjashme me konceptin e skemës të përdorur nga Piaget në teorinë e tij të zhvillimit kognitiv.

Të mësuarit përmes vëzhgimit

Një lloj tjetër I të mënduarit kognitiv është të mësuarit përmes vëzhgimit. Psikologu social, Albert Bandura (1977) argumentoi se, përforcimi është I rëndësishëm për të mësuarit. Por, ashtu si Tolman, Bandura mendonte se përforcimi ka të bëjë më shumë me motivimin sesa me vetë procesin e të mësuarit. Sot kjo teori njihet si teoria e të mësuarit social. Nje nga studimet më të mira të Bandurës është eksperimenti I vitit 1961 me të cilin ai dhe kolegët e tij studiun ndikimin e të mësuarit vëzhgues në agresivitetin e fëmijëvë. Shpesh sjelljet e përshtatshme dhe rolet gjinore të tilla sit ë veshurit si mami, të rruajturit si babi, ose të gatuarit, fëmijët I përvetësojnë me anë të vëzhgimit dhe të imitimit të prindërve të tyre. Shpesh prindërit as I përforcojnë dhe as ua shpjegojnë sjelljet fëmijëve, por ata shërbejnë si modele, që vëzhgohen prej fëmijëve dhe bëhen për ta burim mësimi. Që të jetë efektiv, të mësuarit vëzhgues duhet të kalojë nëpër 4 faza. Së pari, duhet ti kushtojmë vëmendje modelit të rolit. Ne jemi prirur ta bëjmë këtë më shpesh kur jemi të motivuar dhe kur besojmë se ai model sjellje na përshtatet. Kjo na ndihmon të shpjegojmë se pse disa herë studentët e kanë të vështirë të mësojnë konceptet e lëndëve mësimore, ndërkohë që mund fare lehtë të mësojnë të kryejnë aktivitete sportive dhe të mbajnë mend këngët e suksesshme të kohëve të fundit. Së dyti, ne duhet të depozitojmë vëzhgimet në kujtesën tonë. Së treti, duhet të jemi në gjendje të kujtojmë çka kemi mësuar në momentin që jemi të motivuar për tu sjellë në një mënyrë të caktuar. Së katërti, nëse dëshirojmë që sjellja jonë të përsëritet vazhdimisht ajo duhet përforcuar. Të mësuarit kognitiv përfshihet në shumë situate jetësorë. Ne përdorim insajtin për të zgjidhur problemet dhe shfrytëzojmë atë çka kemi vëzhguar për të marrë vendime që lidhen me sjelljen tonë. Roli I të mësuarit kognitiv diskutohet përmes zbatimesh të ndryshme në fushën e zgjidhjes së problemeve dhe të menduarit, në fushën e motivacionit, personalitetit dhe sjelljes sociale.

Teoria kognitiviste e Piazhesë për zhvillimin

Psikologu Piazheja u përpoq që të kuptonte si formohen dhe funksionojnë strukturat kognitive ose skemat. Ai thote se ne trashëgojmë një metodë të funksionimit intelektual,që na bënë të aftë të reagojmë ndaj mjedisit me anë të formimit të strukturave kognitive. Ai sugjeron se dy mekanizma, adaptimi dhe organizimi,janë përgjegjës për zhvillimin e strukturave kognitive(skemave).

Adaptimi

Adaptimi është proçesi me anë të të cilit individi përshtat të menduarit e tij në situata të reja. Adaptimi përbëhet nga tre elementë: Asimilimi,akomodimi dhe ekuilibri

Asimilimi

Asimilimi është fitimi i informacionit të ri,duke përdorur strukturat (skemat) mendore ekzistuse në përgjigje,të stimujve të rinj. Kur asimiloni diçka,ju e brendësoni atë.Ne e marrim ushqimin në strukturën e gojës sonë dhe e ndryshojmë atë që t'i pershtatet gojës dhe aparatit tretës. Ne i marrim objektet,konceptet,dhe ndodhitë në mendjen tonë,në mënyrë të ngjashme. Ne i brendësojmë ato në strukturat tona mendore në mënyrë të njëjtë:i ndryshojmë ato ashtu siç ndryshojmë ushqimin me qëllim që ky t'i përshtatet strukturave tona fizike. P.sh,ju studioni idetë e Piazhesë për zhvillimin dhe perpiqeni që ti kuptoni ato. Kjo kërkon përpjekje. Ju përpiqeni që ti kuptoni ato duke përdorur strukturat kognitive që ju tashmë zotëroni.Ju jeni duke asimiluar idetë e Piazhesë. Kjo do të thotë se ju po i merrni ato në mendjen tuaj dhe po mundoheni që t'u jepni një formë me qëllim që ato të përshtaten me strukturat tuaja mendore ekzistuse.

Akomodimi

Akomodimi është përshtatja ndaj informacionit të ri me anë të krijimit të strukturave(skemave të reja),kur skemat ekzistuse nuk përballojnë dot këtë informacion. Ne,gjithashtu,ndryshojmë si rezultat i asimilimit.Kjo do të thotë se ne akomodohemi ndaj asaj që ne kemi marrë. Ushqimi qe ne hamë shkakton ndryshime biokimike.Stimujt që ne inkorporojmë në mendjen tonë,shkaktojnë ndryshime mendore. P.sh,idete e Piazhese siellin ndryshime ne pikpamjen tuaj per inteligjencen dhe zhvillimit intelektual. Ndryshimet në strukturat mendore,shkaktojnë ndryshime koresponduse në siellje. Ky është procesi i akomodimit.

Ekuilibri

Ekuilibri është një balancë mes skemave dhe akomodimit, një gjendje në të cilën fëmija ndjehet komfort,sepse ajo që ndesh në mjedisin përreth saj, përputhet me atë,të cilën ajo është mësuar të besojë. Në kohën që përpiqemi që ta përshtatim materialin e ri në strukturat mendore ekzistuese,ne përpiqemi që të rruajmë një balancë mes asimilimit dhe akomodimit që quhet ekuilibër (një formë e vetërregullimit që përdorë njeriu për të realizuar një koherencë dhe stabilitet në konceptin që i bën botës) Disekuilibri lind kur ka një konflikt mes realitetit të fëmijës dhe konceptit që i bën fëmija këtij realiteti,kur asimilimi nuk bën më punë dhe nevojitet akomodimi. Konflikti zgjidhet duke fituar mënyra të reja të të menduarit me qëllim që fëmija të përputhë atë që ai vëzhgon me mënyrën sesi e koncepton. Dëshira për ekuilibër bëhet një faktor motivues që i shtyn fëmijët në stadet më të larta të zhvillimit kognitiv.

Organizimi

Organizimi është tendenca që ka njeriu për të sistematizuar dhe kombinuar proceset në sisteme koherente dhe të ndërlidhura logjikisht. Aktiviteti ynë mendorë nuk është një diçka e rëndësishme.Strukturat kognitive që ne formojmë na lejojnë që të përfshihemi në një të menduar edhe më kompleks. Strukturat fizike na japin një analogji për idenë e Piazhes për organizimin.Për të lexuar këtë material ju ktheni faqen,lëvizni sytë etj. Të gjitha këto struktura fizike organizohen me qëllim që të arrini të lexoni materialin.Në mënyrë të ngjashme,për të kuptuar këtë material, strukturat tuaja të pershtatshme organizohen me qëllim që të asimiloni dhe të akomodoni.

Skemat

Asimilimi dhe akomodimi janë të pandarë.Ata janë dy procese plotësuese të një mekanizmi të vetëm.Skemat janë modele të organizuara të mendimit dhe veprimit, me fjalë të tjera,janë strukturat kognitive dhe sjelljet që përbëjnë një njësi të organizuar.Skemat na ndimojnë që të përshtatemi me mjedisin dhe mund të mendohen më mirë si përfaqësime të brëndshme të aktiviteteve dhe eksperiencave tona.Një skemë emërtohet sipas aktivitetit që ajo përfaqëson: p.sh,skema e të kapurit,e thithjes,e flakjes e goditjes etj. Mendoni një foshnjë që është duke arritur dhe kapur një batanie. Fëmija menjëherë fillon që të mësojë për materialin,p.sh për peshën e saj,përmasën etj. Fëmija është duke formuar një strukturë kognitiviste për batanien. Kur fëmija kombinon dijen rreth batanies me aktin për ta arritur atë,Piazheja e quante kete sjellje një skemë,në këtë rast skema e kapjes. Organizimi dhe adpatimi funksionojnë në mënyrë të njëjtë, si te femijët,ashtu edhe te të rriturit,ndërsa skemat pasojnë ndryshimet në momente të ndryshme të jetës. Si pasojë,ka ndryshime reale në mënyrat sesi mendojnë të rriturit dhe fëmijët. psh skemat e foshnjave janë sensore dhe motorrike(ato shpesh quhen reflekse).Në fëmijërinë e hershme,skemat bëhen më mendore(konceptet dhe kategoritë), ndërsa në adoleshencë bëhen më komplekse. Si formohen këto skema sipas Piazhes? Stimujt vijnë nga mjedisi dhe flirtohen përmes mekanizmave funksionalë,që janë adaptimi dhe organizimi,e perdorin stimulin që të formojnë struktura të reja ose të ndyshojnë strukturat ekzistuese. P.sh,ju mund të keni patur idenë tuaj për inteligjencën,por tani ju e ndryshoni strukturën tuaj si rrjedhojë e dijeve të reja.

Stadet e zhvillimit kognitiv

Piazheja besonte se individi zhvillohet kognitivisht ,përmes formimit të strukturave kognitive më të sofistikuara në kohën që kalon përmes katër stadeve.

Stadi sensomotorik (<2 vjeç)

Stadi sensoromotorik (Lindja gjer në 2vjeç). Të menduarit kufizohet në eksperiencën sensore imediate dhe sjelljen motorike. Ndryshe quhet stadi sensomotorik. Eshtë një lloj të menduari provë- gabim. Fëmija e njeh objektin vetëm në saj të veprimit direkt mbi objektin. Kështu psh., një biberon njihet prej fëmijës si diçka që mund të thithet, te shihet , preket dhe cilësitë e tij që mund të njihen janë ato që zbulohen prej të parit, të thithurit, të prekurit. Një biberon është ajo që fëmija sheh, ajo që fëmija prek, dhe ajo që fëmija shijon kur e merr në gojëm. Fëmija nuk kupton që biberoni apo ndonjë objekt tjetër mund të ekzistoj diku tjetë në hapësirë apo në kohë, kur ai nuk vepron direkt mbi të. Fëmija funksionon sipas parimit : “jashtë te parit, jashtë mëndjes". Kjo për arsye se fëmija është i pa aft të ndërtoj një simbol (fjalë, imazh që përfaqson dicka tjetër) Kjo bën qe fëmija të kufizohet në përvojën e tij imediate .

Stadi paraoperacional (2-7 vjeç)

Aty nga mosha 18-24 muajshe, fëmija është në gjendje që të formojë dhe përdorë simbole që përfaqësojnë objektet dhe eksperiencën e tyre, (përdoren simbole të tilla si gjuha, gjestet, vizatimet, imazhet mendore etj) Por, duhet thënë, se fëmija me anë të përdorimit të simboleve është në gjendje që të përfaqësojë vetëm gjendjet e të qënit, e të ekzistuarit dhe jo diçka që ndryshon nga një gjendje në një gjendje tjetër. Në këtë stad, fëmija fillon të jetë në gjendje që të kuptojë perspektivën e tjetrit, të klasifikojë objekte dhe të përdorë një logjikë të thjeshtë këtu mungon të arsyetuarit logjik.

Stadi i operacioneve konkrete (7-12 vjeç)

Këtu fëmija bëhet i aftë për të menduar sesi gjërat ndryshojnë nga një gjendje në një gjendje tjetër (fitojnë aftësinë e konservimt). Zhvillohen operacione të reja të brendshme mendore si p.sh, mbledhja, zbritja dhe përfshirja e gjërave në klasa. Fëmija është përsëri i lidhur me eksperiencat konkrete specifike, por mund të kryejë si manipulime fizike ashtu edhe manipulime mendore.

Stadi i operacioneve formale (<12 vjeç)

Nëse në stadin, e operacioneve konkrete arrin të mendojë për sendet, në stadin e operacioneve formale, fëmija arrin të mendojë për mendimet d.m.th., është i aftë të mendojë jo vetëm për objektet me të cilat ka të bëjë konkretisht, por edhe për gjëra që nuk kanë ekzistencë konkrete, që ai nuk i ka parë dhe që nuk kanë ndodhur ndonjëherë, p. sh., ngjarje hipotetike të tilla si p. sh. si do të jetë bota pas 50 vjetësh etj. Adoleshenti mund të mendojë për idealet, filozofinë, dashurinë dhe koncepte të tjera abstrakte (të menduarit abstrakt, logjik, hipotetik). Ai mund t’ i organizojë idetë dhe objektet në mënyrë sistematike dhe te mendojë në mënyrë deduktive. Që të kuptosh çdo stad të zhvillimit kognitiv, duhet të kesh parasysh progresin e fëmijës në çdo stad të hershëm. Forma e të arsyetuarit që zhvillohet në një moshë të caktuar, nuk zëvendëson plotësisht format më të hershme të arsyetimit. Piazheja ka pohuar se njerëzit funksionojnë në nivelin formal operaciol vetëm për disa orë në ditë dhe shumicën e kohës e kalojnënë formën provë- gabim të të menduarit.

Teoria e Lev Vigotskit

Vigotski mendonte se kishte nje ide unike për zhvillimin. Kjo ide unike ka të bëj me faktin se ai identifikonte dy rrugë për zhvillimin kognitiv ; proceset elementare që janë biologjike dhe proceset psikologjike që janë esencialisht socialkulturore. Sjellja e fëmjëve lind si rezultat i bashkëveprimit të këtyre dy rrugëve. P.sh, zhvillimi i trurit përbën bazën fiziologjike për shfaqjen e të folurit të jashtëm ose egocentrik, i cili gradualisht bëhet të folurit e brendshëm, që fëmijët përdorin për të udhëhequr sjelljen e tyre. Në teorinë e Vigotskit ka tre gjëra të rëndësishme që duhen ditur ; mënyra unikale që ai e përdor termin zhvillim, origjina sociale e mëndjes , dhe roli i të coluri në zhvillimin cogniti. Vigotcki mendonte se proceset elementare biologjike trasformohen në mënyrë kualitative , me anë të proceseve të zhvillimt, në proceset më të larta psikologjike të funksionimit. Me fjalë të tjera, të folurit , ose të menduarit dhe të mësuarit, shpjegohen me më të zhvillimit. Ai mendonte se shkencëtarët e zhvillimit përqëndrohen në produktet e zhvillimit dhe jo në proceset e zhvillimit që i kanë shkaktuar ato . Për të kuptuar zhvillimi kognitiv duhet të ekzaminojmë proceset kulturore dhe sociale që i formojnë fëmijët. Por si ndikojnë këto procese në zhvillimin kognitiv? Ai beson se çdo funksion në zhvillimin kulturor të fëmijës shfaqet dy herë : së pari në planin interpsikologiik (shkëmbimet sociale me të tjerët) dhe së dyti në planin intrapsikologjik (përdorimi i të folurit të brendshëm për të drejtuar sjelljen).  Si ndodh që të transformohet aktiviteti i jashtëm në një aktivet të brëndëshëm? Sipas Vigotsikt tansformimi i një procesi interpersonal (të fourit egocentrik), në një proces intrapersonal (të folurit e brendshëm), është rezultat i një sërë fazash të gjata të zhvillimit. Sipas tij, të folurit është një nga mjetet më të fuqishme që njeriu përdor për të progresuar mendërisht. Kur gjuha dhe aktiviteti praktik, që më parë zhvilloheshin në linja të ndara, konvergohen, atëhere, kjo përbën një ndodhi madhore në zhvillim.

Zona e zhvillimit proksimal (të përafërt)

Zona e zhvillimit proksimal ( të përafërt) është distanca mes nivelit aktual të zhvillimit, që përcaktohet nga zgjidhje individuale e problemave dhe nivelit më të lartë potencial të zhvillimit, që përcaktohet nga zgjidhja e problemave me këshillat e më të rriturve ose në bashkëpunim me moshatarët më të suksesshëm. Me fjalë të tjera, është diferenca mes asaj që fëmijët mund të bëjnë vetëm dhe asaj që mund të bëjnë me ndihmën e të tjerëve. Këto ide të Vigotskit shpien te nocioni i mbështetjes së strukturuar. Kjo është ndihma që u jepet fëmijëve që të kalojnë nga vështirësitë fillestare, në një pikë të tillë, nga ku, me anë të ndihmës, ata ta mund ta kryejnë detyrën në mënyrë të pavarur. Sipas Vigotskit instruksioni është efektiv, vetëm kur ai i prin zhvillimit. Me fjalë të tjera, kur të mësuarit zgjon ato funksione që tashmë janë maturuar dhe janë në zonën e zhvillimit të përafërt.

Teoria konjitiviste e motivacionit

Teoria konjitiviste e motivacionit e vë theksin tek interpretimi I të menduarit dhe tek procesimi, pasi përmes tyre individi arrin të parashikojë efektet immediate të një veprimi konkret si dhe pasojat e pritshme të veprimeve që bën. Në këtë mënyrë kjo teori merr përsipër të analizojë mjetet instrumentale, planet ose projkte mendore të sjelljeve për periudha kohore të pritshme ose të largëta, duke kuptuar mënyrën se si mund të rritet forca e motivacionit te indivindi, deri në realizimin e një qëllimi final. Megjithëse kjo teori sot eshtë shumë e peërhapur në psikologji, për të është diskutuar shumë vite më parë. Kështu, Tolman(1932), propozoi një teori kognitive të sjelljes së qëllimshme. Sipas teorisë së tij, kur individët mësojnë se sjellje të caktuara çojnë drejt qëllimeve të caktuara, ata përpunojnë ekspektacione kognitive, të cilat I motivojnë për të kryer këto sjellje. Më pas Rotter(1954), formuloi Toerinë motivacionale të ekspektacion-vlerës. Ai argumentoi se sjellja është rezultat I ekspektacioneve, dmth I asaj që presim të ndodhë, për arritjen e qëllimeve dhe të vlerës që kanë këto qëllime për individin. Ai theksonte se ne, kurdoherë jemi të motivuar ta zmadhojmë vlerën e sjelljeve që kemi zgjedhur. Psh supozoni nëse ju duhet të zgjidhni midis planit të studimit për një provim dhe planit për të vajtur në kinema. Nëse kalimi I klasës preferohet më shumë, pra ka vlerë më të madhe, dhe ju besoni se ju duhet një notë e mirë provimi, ky është ekspektacioni ose pritshmëria, atëherë, atëherë ndoshta do ta bëni natën ditë për këtë gjë dhe nuk do të shkoni në kinema. Pritshmëritë janë të bazuara në perceptimet subjective. Në situata të vecanta ato përcaktohen jo vetëm nga nevojat për përforcim, por edhe nga pritshmëritë e përgjithshme të individit, të cilat bazohen në eksperiencat e situatave të tjera të ngjashme që janë perceptuar më parë. Duhet theksuar se Teoria e ekspektacioneve është e rëndësishme për motivimin në arritjen e suksesit, prandaj duke iu referuar nevojave të individit dhe pritshmërive të tij, Rotter vlersoi në aspektin motivacional rëndësinë e lokusit të kontrollit duke e parë atë në dy pamjet themelore të tij: Lokusi I brenshëm I kontrollit që I referohet faktit se arritjet individuale janë produkte karakteristike individuale, pra, produkte të aftësive. Lokusi I jashtëm I kontrollit që I referohet faktit se arritjet dhe pritshmëritë janë të varura nga forca të tjera, nga fati ose shanset, nga shpërblimet ose stimujt të tjerë të jashtëm.

Roli i trurit në proceset kognitive

Truri vazhdon të ndryshojë gjatë gjithë jetës dhe këto ndryshime ndikohen nga të nxënit.Truri I njeriut ndikon dhe ndikohet njëherazi nga të nxënit. Në një prej studimeve në këtë fushë është zbuluar se shoferët e taksive e kanë një pjesë të hipokampusit të trurit më të madhe se shoferët e mjeteve të tjerë. Ky ndryshim ne përmasa ka lidhje me kohën që personi ka punuar si shofer taksie.Shpjegimi ka të bëjë me faktin se kjo pjesë e trurit është rritur ngaqë është përdorur më shumë në udhëtimin nëpër qytete.Gjithashtu ,studimet tregojnë se të nxënët ndryshon komunikimin midis neuroneve. Këto ndryshime I bëjnë të aftë fëmijët të përfshihen në detyra komplekse , si integrimi I përvojave të së kaluarëse me të tashmen. Afërsisht,kjo ndodh rreth moshës 7 vjeç. Procesi I të nxënit ndihmohet edhe nga vëzhgimi dhe vizualizimi,sepse truri reagon automatikisht. Për shembull,kur vëzhgojmë dikë duke kryer një veprim,zona e trurit tonë që do të përfshihej në atë lloj veprimi,po qe se do ta kryenim vet,aktivizohej thjesht nga vëzhgimi – truri e bën provë veprimin që sheh duke u realizuar nga një person tjeter. Kur shikojmë një objekt,në tru aktivizohet një zonë e caktuar. Thjesht duke e përfytyruar objektin në mëndje,vëmë në punë të paktën 2/3 e së njëjtës zonë të trurit. Truri formëson dhe fomësohet nga aktivitetet e proceseve konjitive. Edhe në nivel neutral,vetëm pak minuta pasi fëmija nuk ka arritur të përpunojë një informacion të caktuar,formohen sinapse të reja. Pra,edhe kur përpunojmë informacion,pa arritur rezultatin që dëshirojmë,bëjmë hapa përpara në zhvillimin tonë. Analiza,kontrolli,abstragimi,hapësira e kujtesës,shpejtësia e përpunimit dhe ndërlidhjes së informacionit bëjnë të mundur që njeriu të vetëdrejtohet dhe të çojë përpara zhvillimin e tij konjitiv. Rreth moshës 7 vjeçare,pjesa më e madhe e fëmijëve arrijnë t’I zhvillojnë këto aftësi konjitive.

Ata janë në gjëndje:

• Të integrojnë të tashmen me të kaluarën për të lidhur një përvojë të mëparshëm me dicka që po u ndodh aktualisht.

• Të parashikojnë të ardhmen. Fëmijët arrijnë të dallojnë më mirë kohën ‘’më të afërt’’ dhe kohën ‘’më të largët’’.

• Të kuptojnë shkakësinë. Nëse u ndodh diçka e panjohur,fëmijët 7 vjeç e sipër zakonisht kërkojnë të dijnë pse.

• Të mbështeten në kategoritë semantike. Fëmijet gjithnjë e më shumë organizojnë dhe I ngulitin njohuritë e tyre duke përdorur fjalë dhe rrjete kuptimesh(koncepte dhe kategori)

• Të kapin lidhjet midis ngjarjeve dhe koncepteve. Fëmijët bëhën gjithnjë e më shumë të aftë për të kuptuar raportet abstrakte,të tilla si më I madh;më I vogël;më I shkurtër;më I gjatë dhe t’I përdorin këto koncepte në mënyrë fleksibël.

Pikëpamjet konjitive rreth të nxënit

Pikëpamja konjitive e shikon të nxënit si zgjerim dhe transformim të njohurive që ndërkohe I zotërojmë dhe jo si shkrim I thjeshtë I asosacionevenë fletët e pashkruara të trurit tonë. Pikëpamjet e vjetra konjitive e vendosin theksin te marrja e dijës,por qasjet më të reja e vënë theksin te ndërtimi I dijes.

Cfarë kuptojmë me ngarkesë konjitive dhe si ndikon ajo në përpunimin e informacionit?

Ngarkesa konjitive I referohet vëllimit të burimeve konjitive,përfshirë perceptimin,vëmëndjen,kujtesën,burime të cilat janë të nevojshme për të kryer një detyrë. Keto burime duhet t’I kushtohen jo vetëm organizmit dhe injorimit të stimujve që nuk kanë lidhje. Nëse ngarkesa konjitive është e madhe,ajo mund të pakësojë,madje edhe të frenojë aftësitë e individit për të kryer një detyrë të caktuar.

Ngarkesa konjitive. Vëllimi I burimeve që nevoiten për të kryer një detyrë.

Ngarkesa konjitive e brëndshme.Burimet që nevoiten për vetë natyrën e punës,pavarësisht ngacmuesve të tjerë.

Ngrkesa konjitive e jashtme. Burimet që nevoiten për përpunimin e ngacmuesve që nuk kanë lidhgje me detyrën.

Ngarkesa konjitive relevante. Përpunimi I thellë I informacionit që lidhet me detyrën,duke përfshirë edhe zbatimin e njohurive të mëparshme për zgjidhjen e një detyre apo të një problem të ri.

Strukturat konjitive

Vëmëndja

Vëmendja, si anë e vecantë e funksionit të trurit e të vetëdijes është një dukuri që ka të bëj me përpjekjet e kontrolluara të subjekteve për të kapur dhe përpunuar në mënyrë aktive një sasi të kufizuar të informacionit, duke e vecuar prej sasisë së pa matshme të tij .

Funskionet praktike të vëmëndjes. Familjarizimi mbështet sistemin tonë të vetëdijes, por ky sistem kryen shumë funksione të tjera që kanë të bëjne me akordimin e stimujve të huaj ose të pa njohur, pa lënë jashtë stimujt familjarë. Në këtë vështrim, psikologët kognitvë kanë qënë tepër të interesuar në studimin e vëmëndjes, të funsioneve të saj, duke përcaktuar e analizuar vecanërisht 4 funksione të saj që lidhen me vëmëndjen selektive, vigjilencën, kërkimin dhe vëmëndjen e shpërndarë.

1Vëmëndja selektive, sipas të ciës, ne zgjedhin për të ndjekur disa stimuj, duke nënvlersuar të tjerët.

2 Vigjilenca, me të cilën ne , me gadishmëri të plotë , presim të zbulojmë daljen e stimujve të vecantë, që na interesojnë.

3 Kërkimi, me të cilin ne kërkojmë në realitin e jashtëm ne mënyrë aktive stimuj të vecantë, të cilët janë bërë objekt i vëmëndjes dhe interesave tona.

4 Vëmëndja e shpërndarë, në bazë të së cilës ne, me kujdes, përzgjedhim burimet tona më të përshatshme të vëmëndjes për të koordinuar kryerjen e më shumë se një detyrë në të njëjtën kohë.

Kujtesa

Kujtesa është një proces psiqik mjaft i ndërlikuar. Ajo është jo vetëm proces i ndërlikuar psikis, por edhe tepër enigmatik. Kujtesa është një proces psikik tepër aktiv dhe dinamik. Kujtesa dhe të kujtuarti në përgjithësi synojnë të orientojnë adoptojnë individin me realitet të caktuar ,me rritjen e individit kujtesa rrit gradualisht kapacitetin e saj dhe mund të bëhet tepër produktive, pasi ajo vë në lëvizje përvojat njohëse dhe realizonë rinjohje të tjera.

Strukurat e kujtesës si proces psikik. Si proces psikik tepër aktiv, kujtesa u referohet mekanizmave dinamik të saj duke lidhur vazhdimisht informacionet e mëparshme të ruajtuara me informacionet e reja, duke i përpunuara ato. Psikologët kanë identifikuar tri operacipne si përbërëse të kujtesës: koodimi, depozitimi dhe riprodhimi. Kodimi , si hap i parë ka të bëjë me futjen e informacionit në sistemin tonë të kujtesës. Depozitimi shënon hapin e dytë. Ka të bëj me grumbullimin e të dhënave të fituara gjatë jetës. Baza e saj janë gjurmët që lenë në tru ndijimet dhe preceptimet. Riprodhimi, si hapi i tretë i procesit të kujtesës, ka të bëjë me nxjerrjen e informacionit nga sistemi i kujtesës dhe përdorimin e tij.

Perceptimi

Perceptimi përmbledh në vetvete një sërë procesesh përmes te cilëve ne arrijmë të njohim, organizojmë dhe kuptojmë sensacionet, ngacmimet apo informatat që marrim nga stimulimi i mjedist, i cili tërheq për një kohë vëmëndjen tonë.

Llojet e preceptimeve . Njihen lloje të ndryshme preceptimesh , sepse e tillë është edhe larmia e realitetit që preceptohet. Preceptimi i hapsirës. Me këtë kuptojm pasqyrimin në vetëdije të formës , madhësis, raportet dhe mardhëniet e vendosjes së sendeve apo dukurive të realiteti objektiv. Preceptimi i formës. Kjo realizohet me anë të analizatorëve pamorë, dëgjimorë, të prekjes dhe të lëvizjes. Preceptimi i madhësië. Ky lloj ka të bëjë me vetëdijen e subjektit për të kapur përmasat e një sendi apo objekti dhe te gjitha ndryshimet e dukshme që këto pasojnë për shkak të largësië, ndryshimit të vëndit apo ndikimeve të dritës. Perceptimi i largësisë dhe thellësisë. Ky llojë perceptimi realizohet natyrshëm dhe mund te kuptohet më qartë në situata të tilla psh ; kur ne i thërrasim dikujt nga poshtë një pallati. Perceptimi i kohës. Ky lloj ka të bëjë me zgjatjen në njësi kohe të ngjarjes apo ndodhisë që perceptohet drejt për drejt prej shqisave tona. Perceptimi vetes dhe perceptimi i të tjerve. Në këtë lloj objekt njohjeje është vet qënia njerzore.

Psikologjia njohëse

Psikologjia kognitive është studimi shkencor i proceseve mendore si "vëmendja", përdorimi i gjuhës, kujtesa, perceptimi, zgjidhja e problemeve, krijimi dhe mendimi". Pjesa më e madhe e punës që rrjedh nga psikologjia kognitive është integruar në disiplina të tjera të tjera moderne si Shkenca Njohëse dhe Studimi Psikologjik, duke përfshirë psikologjinë arsimore, psikologjinë sociale, psikologjinë e personalitetit, psikologjinë jonormale, psikologjinë zhvillimore, linguistikën dhe ekonominë.Filozofikisht, ruminations e mendjes njerëzore dhe proceset e saj kanë qenë rreth e rrotull që nga kohët e grekëve të lashtë. Në vitin 387 pes, Platoni dihet se ka sugjeruar se truri ishte vendi i proceseve mendore. Në vitin 1637 René Descartes tregoi se njerëzit lindin me ide të lindura dhe e përcollën idenë e dualizmit të trupit mendor, i cili do të njihej si dualizmi i substancës (në thelb ideja që mendja dhe trupi janë dy substanca të veçanta. Që nga ajo kohë, gjatë shekullit të 19-të, filluan debate të mëdha në lidhje me mendimin njerëzor vetëm përvoja (empirizmi) ose përfshirja e njohurive të lindura (nativizëm). Disa nga ata që përfshiheshin në këtë debat përfshinin George Berkeley dhe John Locke në anën e empirizmit, dhe Immanuel Kant në anën e nativizmit. Me vazhdimin e debatit filozofik, mesi i shekullit të 19-të ishte një kohë kritike në zhvillimin e psikologjisë si një disiplinë shkencore. Dy zbulime që më vonë do të luanin rol thelbësor në psikologjinë kognitive ishin zbulimi i zonës së trurit, i Paul Broca, i cili ishte kryesisht përgjegjës për prodhimin e gjuhës, dhe zbulimi i Carl Wernicke për një zonë që mendohet të jetë kryesisht përgjegjëse për kuptimin e gjuhës. Të dyja këto zona u emëruan zyrtarisht për themeluesit e tyre dhe ndërprerjet e prodhimit ose kuptimit të gjuhës individuale të një individi për shkak të traumave ose keqformimeve në këto zona kanë ardhur për t'u njohur zakonisht si afasia e Broca dhe afazia e Wernicke.Nga vitet 1920 deri në vitet 1950, qasja kryesore ndaj psikologjisë ishte behaviorizmi. Fillimisht, ithtarët e tij i shihnin ngjarjet mendore si mendimet, idetë, vëmendjen dhe ndërgjegjen si të paarritshëm, prandaj jashtë sferës së një shkence të psikologjisë. Një pionier i psikologjisë njohëse, që punoi jashtë kufijve (si intelektualë ashtu edhe gjeografikë) të sjelljes ishte Jean Piaget. Nga 1926 deri 1950 dhe në vitet 1980, ai studioi mendimet, gjuhën dhe inteligjencën e fëmijëve dhe të rriturve.

Në mesin e shekullit të 20-të, u krijuan tre ndikime kryesore që do të frymëzonin dhe formonin psikologjinë njohëse si një shkollë formale të mendimit: 1.Me zhvillimin e teknologjisë së re të luftës gjatë Luftës së Dytë Botërore, nevojja për një kuptim më të mirë të performancës njerëzore erdhi në pah. Problemet si mënyra për të trajnuar më mirë ushtarët për të përdorur teknologjinë e re dhe si të merren me çështjet e vëmendjes ndërsa janë nën detyrim, u bënë fusha e nevojës për personelin ushtarak. Behaviorism siguroi pak në qoftë se ndonjë pasqyrë në këto çështje dhe kjo ishte puna e Donald Broadbent, duke integruar koncepte nga hulumtimi i performancës njerëzore dhe teoria e informacionit të zhvilluar kohët e fundit, që krijuan rrugën në këtë fushë. 2.Zhvillimet në shkenca kompjuterike do të çonin në paralele duke u tërhequr mes mendimit njerëzor dhe funksionalitetit kompjuterik të kompjuterave, duke hapur fusha krejtësisht të reja të mendimit psikologjik. Allen Newell dhe Herbert Simon kanë kaluar vite duke zhvilluar konceptin e inteligjencës artificiale (AI) dhe më vonë kanë punuar me psikologët njohës në lidhje me implikimet e AI. Kjo inkurajoi një konceptualizim të funksioneve mendore të modeluara në mënyrën se si kompjuteri i trajtoi gjëra të tilla si ruajtja dhe rikthimi i kujtesës dhe hapi një portë të rëndësishme për cognitivizëm. 3.Kritika e Noam Chomsky 1959 e behaviorism, dhe empiricism në përgjithësi, inicioi atë që do të njihej si "revolucioni njohës". Në vitin 1960, GA Miller, E. Galanter dhe K. Pribram shkroi planet e tyre të famshme "Planet dhe Struktura e Sjelljes". Në vitin 1960, JR Brunner, JJ Goodnow & . Në të njëjtin vit, Bruner dhe Miller themeluan Qendrën e Harvardit për Studimet Kognitive, të cilat institucionalizuan revolucionin dhe filluan fushën e shkencës njohëse. 4.Njohja formale e fushës përfshinte krijimin e institucioneve kërkimore si Qendra e George Mandler për përpunimin e informacionit njerëzor në vitin 1964. Mandler përshkroi origjinën e psikologjisë njohëse në një artikull të vitit 2002 në Journal of History of the Behavioral Sciences. Ulric Neisser vuri termin "psikologji njohëse" në përdorim të përbashkët përmes librit të tij Psikologji Kognitive, botuar në vitin 1967. Përkufizimi i Neisser i "njohjes" ilustron konceptin e atëhershëm-progresiv të proceseve njohëse:

Termi "njohje" i referohet të gjitha proceseve nëpërmjet të cilave të dhënat e ndjesisë transformohen, zvogëlohen, përpunohen, ruhen, rikuperohen dhe përdoren. Ajo është e shqetësuar me këto procese edhe kur ata veprojnë në mungesë të stimujve përkatës, si në imazhe dhe hallucinacione. ...Duke pasur parasysh një përkufizim kaq të gjerë, është e qartë se njohja është e përfshirë në gjithçka që një qenie njerëzore ndoshta mund të bëjë; që çdo fenomen psikologjik është një fenomen kognitiv. Por megjithëse psikologjia kognitive ka të bëjë me të gjithë aktivitetin njerëzor dhe jo disa pjesë të tij, shqetësimi është nga një pikëpamje e veçantë. Pikë të tjera janë njësoj të ligjshme dhe të domosdoshme.Një psikologji dinamike, e cila fillon me motive dhe jo me injeksione shqisore, është një rast i tillë. Në vend që të pyesin se si veprimet dhe përvojat e një njeriu rezultojnë nga ajo që pa, kujtohet ose besohet, psikologu dinamik pyet se si ato ndjekin nga qëllimet, nevojat ose instinktet e subjektit.