Republika e Parë Hungareze

Republika e Parë Hungareze
*Magyar Népköztársaság* (Hungarisht)
Republika e Parë Hungareze Magyar Népköztársaság (Hungarisht)
1918–1919
	Flamuri Stema
	Himni: "Himnusz";
	Territori hungarez në nëntor 1918
Gjendja	Unrecognized Stampa:Nowr
Kryeqyteti	Budapest; 47°29′N 19°02′E / 47.483°N 19.033°E
Gjuha zyrtare	Hungarisht
Gjuhët e zakonshme	Gjermanisht, Sllovakisht, Kroacisht, Rumanisht
Qeveria
Lloji i qeverisjes	Republika popullore
Presidenti
• Stampa:Nowr	Mihály Károlyi
• Mar. 1919 - Gush. 1919	interregnum
• Gush. 1919	Gyula Peidl (acting)
Kryeministri
• Tet. 1918 - Jan. 1919	Mihály Károlyi
• Jan. 1919 - Mar. 1919	Dénes Berinkey
• Mar. 1919 - Aug. 1919	interregnum
• Aug. 1919	Gyula Peidl
• Aug. 1919	István Friedrich
Kuvendi	Këshilli Kombëtar
Epoka historike	Periudha ndërmjet dy luftërave
• Aster Revolution	31 tetor 1918
• Themelimi	16 nëntor 1918
• Fillimi i Luftës Hungarezo-Rumune	13 nëntor 1918
• Fillimi i Luftës Hungarezo-Çekosllovake	nëntor 1918
• Vix Note	26 shkurt 1919
• Përmbysja sovjetike	21 mars 1919
• Rithemelimi	1 gusht 1919
• Përmbysja nacionaliste	8 gusht 1919
Sipërfaqja
• Gjithsej	282,870 km2 (109,220 sq mi)
Popullsia
• 1920	7,980,143
Ekonomia
Monedha	Krona austro-hungareze (deri më 1919); Krona hungareze;
Të dhëna të tjera
Paraprirë nga	Pasuar nga
	'Nën. 1918:'; Mbretëria e Hungarisë
	'Gush. 1919:'; Hungaria Sovjetike
'Mar. 1919:'; Hungaria Sovjetike
Gush. 1919:; Republika Hungareze
Sot pjesë e	Hungary
	^ In 1918. (Tarsoly 1995, pp. 595–597.) ;

Republika e Parë Hungareze (hungarisht: Első Magyar Köztársaság),^[1] deri më 21 mars 1919 Republika Popullore e Hungarisë (Magyar Népköztársaság), ishte një vend jetëshkurtër, e cila u shndërrua shpejt në një shtet të vogël të vogël për shkak të politikës së jashtme dhe ushtarake të qeverisë pacifiste doktrinare Károlyi. Ai ekzistonte nga 16 nëntori 1918 deri më 8 gusht 1919, përveç një ndërprerjeje 133-ditore në formën e Republikës Sovjetike Hungareze. Republika u krijua në vazhdën e shpërbërjes së Austro-Hungarisë pas Luftës së Parë Botërore si një zëvendësim për Mbretërinë e Hungarisë. Gjatë sundimit të kabinetit pacifist të Kontit Mihály Károlyi, Hungaria humbi kontrollin mbi afërsisht 75% të territoreve të saj të mëparshme të para Luftës së Parë Botërore, e cila ishte rreth 325,411 km², pa rezistencë të armatosur dhe iu nënshtrua pushtimit të papenguar të huaj. Nga ana tjetër, ajo u pasua nga Republika Sovjetike Hungareze, por u rivendos pas rënies së saj, dhe përfundimisht u zëvendësua nga Republika Hungareze.

Emri

"Republika Popullore Hungareze" u miratua si emri zyrtar i vendit më 16 nëntor 1918,^[2]^[3]^[4] dhe mbeti në përdorim deri në përmbysjen e qeverisë së Dénes Berinkey më 21 mars 1919. Pas rënies së Republikës Sovjetike Hungareze, qeveria e Gyula Peidl rivendosi emrin parakomunist të shtetit më 2 gusht 1919.^[5]^[6]

Qeveria e István Friedrich ndryshoi emrin në "Republika Hungareze" më 8 gusht;^[7]^[8]^[9] megjithatë, emërtimi "Republika Popullore Hungareze" u shfaq në disa dekrete të nxjerra nga qeveria gjatë kësaj periudhe.^[10]^[11]

Historia

Epoka Károlyi

Republika Popullore Hungareze u krijua nga Revolucioni Aster, i cili filloi në Budapest më 31 tetor 1918. Atë ditë, Mbreti Karli IV emëroi udhëheqësin e revoltës, Mihály Károlyi, si kryeministër hungarez. Pothuajse akti i tij i parë ishte përfundimi zyrtar i bashkimit personal midis Austrisë dhe Hungarisë. Më 13 nëntor, Karli lëshoi një deklaratë duke u tërhequr nga politika hungareze. Disa ditë më vonë qeveria e përkohshme e shpalli Hungarinë një republikë popullore,^[2] me Károlyi si kryeministër dhe president i përkohshëm. Kjo ngjarje i dha fund 400 viteve të sundimit nga Shtëpia e Habsburgëve.

Ushtria Mbretërore Hungareze Honvéd kishte ende më shumë se 1,400,000 ushtarë^[12]^[13] kur Mihály Károlyi u shpall si kryeministër i Hungarisë. Károlyi iu nënshtrua kërkesës së Presidentit të SHBA-së Woodrow Wilson për pacifizëm duke urdhëruar vetë-çarmatimin e njëanshëm të ushtrisë hungareze. Kjo ndodhi nën drejtimin e Béla Linder, (ministri i luftës) më 2 nëntor 1918.^[14] Për shkak të çarmatimit të plotë të ushtrisë së saj, Hungaria do të mbetej pa një mbrojtje kombëtare në një kohë të cenueshmërisë së veçantë. Vetëçarmatimi hungarez e bëri të mundur pushtimin e Hungarisë drejtpërdrejt për ushtritë relativisht të vogla të Rumanisë, ushtrinë franko-serbe dhe forcat e armatosura të Çekosllovakisë së sapokrijuar.

Masat e qeverisë Károlyi nuk arritën të frenonin pakënaqësinë popullore, veçanërisht kur fuqitë e Antantës filluan të shpërndanin pjesë të asaj që shumë e konsideronin territorin tradicional të Hungarisë për grupet etnike shumicë në Mbretërinë e Rumanisë, Mbretërinë e Serbëve, Kroatëve dhe Sllovenëve dhe në Republikën e Parë Çekosllovake. Qeveria e re dhe mbështetësit e saj i kishin varur shpresat për ruajtjen e integritetit territorial të Hungarisë në braktisjen e Cisleithania dhe Gjermanisë, sigurimin e një paqeje të veçantë dhe shfrytëzimin e lidhjeve të ngushta të Károlyi në Republikën e Tretë Franceze. Kur Károlyi emëroi Oszkár Jászi si ministër të ri për pakicat kombëtare të Hungarisë, Jászi ofroi menjëherë referendume demokratike për kufijtë e diskutueshëm për pakicat, megjithatë, udhëheqësit politikë të këtyre pakicave refuzuan vetë idenë e referendumeve demokratike në lidhje me territoret e diskutueshme në konferencën e paqes në Paris.^[15] Pas vetëçarmatimit hungarez, udhëheqësit politikë çekë, serbë dhe rumunë zgjodhën të sulmonin Hungarinë në vend që të mbanin plebishitet demokratike në lidhje me zonat e diskutueshme.^[16]

Ngjarjet ushtarake dhe politike ndryshuan me shpejtësi dhe në mënyrë drastike pas çarmatimit hungarez:

Më 5 nëntor 1918, ushtria serbe me ndihmën e ushtrisë franceze kaloi kufijtë jugorë.
Më 8 nëntor, ushtria çekosllovake kaloi kufijtë veriorë
më 13 nëntor, ushtria rumune kaloi kufijtë lindorë

Antanta e konsideroi Hungarinë një partnere në Monarkinë e Dyfishtë të mundur dhe shkatërroi shpresat e hungarezëve me dorëzimin e notave të njëpasnjëshme diplomatike. Secili kërkuan dorëzimin e më shumë toka grupeve të tjera etnike. Më 20 mars 1919, kreu francez i misionit të Antantës në Budapest i dha Károlyi një shënim që përcaktonte kufijtë përfundimtarë të pasluftës, të cilat hungarezët i konsideruan të papranueshëm.ref>Romsics, Ignác (2004). Magyarország története a XX. században (në hungarisht). Budapest: Osiris Kiadó. fq. 123. ISBN 963-389-590-1.</ref> Károlyi dhe kryeministri Dénes Berinkey ishin tani në një pozicion të pamundur. Ata e dinin se pranimi i notës franceze do të rrezikonte integritetin territorial të vendit, por nuk ishin në gjendje ta refuzonin atë. Në shenjë proteste, Berinkey dha dorëheqjen.

Károlyi informoi kabinetin se vetëm Partia Social Demokratike Hungareze mund të formonte një qeveri të re. Megjithatë, i panjohur për Károlyi, socialdemokratët ishin bashkuar me Partinë Komuniste Hungareze; ky i fundit premtoi se RSFS Rusia do të ndihmonte Hungarinë për të rivendosur kufijtë e saj origjinalë. Megjithëse socialdemokratët mbajtën shumicën në Partinë Socialiste Hungareze të sapobashkuar, komunistët e udhëhequr nga Béla Kun morën menjëherë kontrollin dhe njoftuan krijimin e Republikës Sovjetike Hungareze më 21 mars 1919.

Rithemelimi dhe shpërbërja

Pas rënies së Republikës Sovjetike më 1 gusht 1919, një qeveri socialdemokrate - e ashtuquajtura "qeveria e sindikatave" - erdhi në pushtet nën udhëheqjen e Gyula Peidl.^[17] Më 2 gusht u dha një dekret që kthente formën e qeverisjes dhe emrin zyrtar të shtetit në "Republika Popullore".^[5] Gjatë ekzistencës së saj të shkurtër, qeveria e Peidl filloi të shfuqizojë dekretet e miratuara nga regjimi komunist.^[18]

Më 6 gusht, István Friedrich, udhëheqës i Shoqatës së Shoqve të Shtëpisë së Bardhë - një grup i krahut të djathtë, kundër-revolucionar - mori pushtetin në një grusht shteti pa gjak me mbështetjen e Ushtrisë Mbretërore Rumune.^[6] Të nesërmen, Joseph August e shpalli veten regjent të Hungarisë - ai e mbajti postin deri më 23 gusht, kur u detyrua të jepte dorëheqje^[19] - dhe emëroi Friedrich si Kryeministër. Shteti u shpërbë zyrtarisht nga qeveria e re më 8 gusht 1919.

Referime

^ Lambert, S. (19 prill 2014). "The First Hungarian Republic". The Orange Files (në anglisht). Marrë më 11 mars 2019.
^ ^a ^b hu. 1918. évi néphatározat – nëpërmjet Wikisource. {{citation}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ Pölöskei, F.; etj. (1995). Magyarország története, 1918–1990 (në hungarisht). Budapest: Korona Kiadó. fq. 17. ISBN 963-8153-55-5.
^ Minisztertanácsi jegyzőkönyvek: 1918. november 16 (në hungarisht). DigitArchiv. fq. 4.
^ ^a ^b hu. A Magyar Népköztársaság Kormányának 1. számu rendelete Magyarország államformája tárgyában – nëpërmjet Wikisource. {{citation}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ ^a ^b Pölöskei, F.; etj. (1995). Magyarország története, 1918–1990 (në hungarisht). Budapest: Korona Kiadó. fq. 32–33. ISBN 963-8153-55-5.
^ hu. A Magyar Köztársaság miniszterelnökének 1. számu rendelete a sajtótermékekről – nëpërmjet Wikisource. {{citation}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ hu. 4072/1919. M. E. számú rendelet – nëpërmjet Wikisource. {{citation}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ Raffay, E. (1990). Trianon titkai, avagy hogyan bántak el országunkkal (në hungarisht). Budapest: Tornado Damenia. fq. 125. ISBN 963-02-7639-9.
^ hu. 3923/1919. M. E. számú rendelet – nëpërmjet Wikisource. {{citation}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ hu. 70762/1919. K. M. számú rendelet – nëpërmjet Wikisource. {{citation}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ Martin Kitchen (2014). Europe Between the Wars (në anglisht). Routledge. fq. 190. ISBN 9781317867531.
^ Ignác Romsics (2002). Dismantling of Historic Hungary: The Peace Treaty of Trianon, 1920 Issue 3 of CHSP Hungarian authors series East European monographs (në anglisht). Social Science Monographs. fq. 62. ISBN 9780880335058.
^ Dixon J. C. Defeat and Disarmament, Allied Diplomacy and Politics of Military Affairs in Austria, 1918–1922. Associated University Presses 1986. p. 34.
^ Adrian Severin; Sabin Gherman; Ildiko Lipcsey (2006). Romania and Transylvania in the 20th Century (në anglisht). Corvinus Publications. fq. 24. ISBN 9781882785155.
^ Bardo Fassbender; Anne Peters; Simone Peter; Daniel Högger (2012). The Oxford Handbook of the History of International Law (në anglisht). Oxford University Press. fq. 41. ISBN 9780199599752.
^ Romsics, I. (2004). Magyarország története a XX. században (në hungarisht). Budapest: Osiris Kiadó. fq. 132. ISBN 963-389-590-1.
^ Minisztertanácsi jegyzőkönyvek: 1919. augusztus 3 (në hungarisht). DigitArchiv. fq. 6.
^ "Die amtliche Meldung über den Rücktritt" (në gjermanisht). Neue Freie Presse, Morgenblatt. fq. 2.

Bibliografia

Overy, R., red. (1996). The Times History of the 20th Century (në anglisht). London: Times Books. ISBN 9780723007661.
Rokai, P.; Đere, Z.; Pal, T.; Kasaš, A. (2002). Istorija Mađara (në serbisht). Belgrade: CLIO. ISBN 9788671020350.
Siklós, A. (1988). Revolution in Hungary and the Dissolution of the Multinational State, 1918 (në anglisht). Budapest: Akadémiai Kiadó. ISBN 9789630544665.
Tarsoly, I. K., red. (1995). "Magyarország". Révai nagy lexikona (në hungarisht). Budapest: Babits Kiadó. vol. XX. pp. 595–597. ISBN 9789638318701.

[fn1-1] In 1918. (Tarsoly 1995, pp. 595–597.)

[2] Lambert, S. (19 prill 2014). "The First Hungarian Republic". The Orange Files (në anglisht). Marrë më 11 mars 2019.

[november16-3] u. 1918. évi néphatározat – nëpërmjet Wikisource. {{citation}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[4] Pölöskei, F.; etj. (1995). Magyarország története, 1918–1990 (në hungarisht). Budapest: Korona Kiadó. fq. 17. ISBN 963-8153-55-5.

[5] Minisztertanácsi jegyzőkönyvek: 1918. november 16 (në hungarisht). DigitArchiv. fq. 4.

[august2-6] u. A Magyar Népköztársaság Kormányának 1. számu rendelete Magyarország államformája tárgyában – nëpërmjet Wikisource. {{citation}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[Pölöskei-7] Pölöskei, F.; etj. (1995). Magyarország története, 1918–1990 (në hungarisht). Budapest: Korona Kiadó. fq. 32–33. ISBN 963-8153-55-5.

[8] u. A Magyar Köztársaság miniszterelnökének 1. számu rendelete a sajtótermékekről – nëpërmjet Wikisource. {{citation}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[9] u. 4072/1919. M. E. számú rendelet – nëpërmjet Wikisource. {{citation}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[10] Raffay, E. (1990). Trianon titkai, avagy hogyan bántak el országunkkal (në hungarisht). Budapest: Tornado Damenia. fq. 125. ISBN 963-02-7639-9.

[11] u. 3923/1919. M. E. számú rendelet – nëpërmjet Wikisource. {{citation}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[12] u. 70762/1919. K. M. számú rendelet – nëpërmjet Wikisource. {{citation}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[13] Martin Kitchen (2014). Europe Between the Wars (në anglisht). Routledge. fq. 190. ISBN 9781317867531.

[14] Ignác Romsics (2002). Dismantling of Historic Hungary: The Peace Treaty of Trianon, 1920 Issue 3 of CHSP Hungarian authors series East European monographs (në anglisht). Social Science Monographs. fq. 62. ISBN 9780880335058.

[Dixon_1986-15] Dixon J. C. Defeat and Disarmament, Allied Diplomacy and Politics of Military Affairs in Austria, 1918–1922. Associated University Presses 1986. p. 34.

[16] Adrian Severin; Sabin Gherman; Ildiko Lipcsey (2006). Romania and Transylvania in the 20th Century (në anglisht). Corvinus Publications. fq. 24. ISBN 9781882785155.

[17] Bardo Fassbender; Anne Peters; Simone Peter; Daniel Högger (2012). The Oxford Handbook of the History of International Law (në anglisht). Oxford University Press. fq. 41. ISBN 9780199599752.

[18] Romsics, I. (2004). Magyarország története a XX. században (në hungarisht). Budapest: Osiris Kiadó. fq. 132. ISBN 963-389-590-1.

[19] Minisztertanácsi jegyzőkönyvek: 1919. augusztus 3 (në hungarisht). DigitArchiv. fq. 6.

[20] "Die amtliche Meldung über den Rücktritt" (në gjermanisht). Neue Freie Presse, Morgenblatt. fq. 2.

[1]

[a]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]