Kryengritja e Malësorëve: Dallime mes rishikimesh
| [Redaktim i kontrolluar] | [pending revision] |
Content deleted Content added
U kthye versioni 2566984 i bërë nga Jeniqer (diskutimet) referenca nuk shkruan ashtu Etiketa: Undo |
No edit summary Etiketat: Përpunim pamor Edit Check (references) activated Edit Check (references) declined (other) |
||
Rreshti 1:
{{Infobox military conflict
| conflict = Kryengritja e Malësorëve
| partof =
| image = [[File:Albania1911.jpg|thumb|Albania1911]]
| caption =
| date = 24 mars — 4 gusht 1911
| place = [[Malësia]], [[Vilajeti i Shkodrës]], [[Perandoria Osmane]] (sot, lindja e [[Mali i Zi|Malit të Zi]] dhe veriu i [[Shqipëria|Shqipërisë]])
| coordinates =
| map_type =
| map_relief =
| latitude =
| longitude = fmkdkslosoxj
| map_size =
| map_marksize =
| map_caption =
| map_label =
| territory =
| result
| status =
| combatants_header =
| combatant1 = {{flag|Perandoria Osmane|1844}}
| combatant2 = [[Skeda:Coa Kastrioti Family.svg|25px]] Malësorët shqipëtarë dhe fiset katolike nga [[Vilajeti i Shkodrës]]<br>
[[Skeda:Coa Kastrioti Family.svg|25px]] Mbështetja e fiseve shqiptare[[Albanian tribes]]
| commander1 = [[Shevqet Turgut Pasha|Shefqet Turgut Pasha]]
| commander2 = [[Skeda:Coa Kastrioti Family.svg|25px]] [[Ded Gjo Luli]]<br>
| units1 = ▼
[[Skeda:Coa Kastrioti Family.svg|25px]] [[Sokol Baci]]<br>
| units2 = ▼
[[Skeda:Coa Kastrioti Family.svg|25px]] [[Mehmet Shpendi]]<br>
| strength1 = 8.000▼
[[Skeda:Coa Kastrioti Family.svg|25px]] [[Prek Cali]]<br>
| strength2 = Me pak ▼
[[Skeda:Coa Kastrioti Family.svg|25px]] [[Isa Boletini]]<br>
[[Skeda:Coa Kastrioti Family.svg|25px]] [[Gjin Pjetër Pervizi]]
|
|
| campaignbox = ▼
| casualties3 =
| notes =
▲| campaignbox =
| image_size = 405 × 599
| alt =
}}
'''Kryengritja''' '''e Malisorit,''' ose '''revolta shqiptare e vitit 1911,'''<ref>{{Cite book |last=Crampton |first=Richard J. |title=The hollow detente: Anglo-German relations in the Balkans, 1911 - 1914 |date=1980 |publisher=Prior [u.a.] |isbn=978-0-391-02159-4 |location=London}}</ref> ishte një nga ''revoltat e shumta shqiptare në Perandorinë Osmane'' dhe zgjati nga 24 mars 1911 deri më 4 gusht 1911 në rajonin e Malësisë (e shkruar edhe '''Malissori''').<ref>{{Cite web |last=Gurakuqi |first=Romeo |date=2002 |title=The Highland Uprising of 1911 |url=https://web.archive.org/web/20110814112845/http://dedgjoluli.org/history1911uprising.php |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20110814112845/http://dedgjoluli.org/history1911uprising.php |location=University of Shkodra "Luigj Gurakuqi" - Department of History |language=English |publication-place=Shkodra |quote="The uprising went on from 24 March 1911, to 4 August 1911."}}</ref> <ref>{{Cite book |last=Treadway |first=John D. |title=The Falcon & the Eagle: Montenegro and Austria-Hungary, 1908 - 1914 |date=1983 |publisher=Purdue University Press |isbn=978-0-911198-65-2 |location=West Lafayette, Ind}}</ref>
== Prapavija ==
Shtabi kryesor i kryengritësve ishte në Podgoricë dhe mbreti Nikolla siguronte armë për kryengritësit.<ref>{{Cite book |last=Vickers |first=Miranda |title=The Albanians: a modern history |date=1999 |publisher=I.B. Tauris |year=1999 |isbn=978-1-86064-541-9 |edition=Reprint |location=London New York |pages=63-64 |language=English |quote="... Podgorica became the headquarters of the insurgents, due to support the Albanians received from King Nicholas of Montenegro... who ensured they got the weapons..." [shqp: "Podgorica u bë selia e kryengritësve, për shkak të mbështetjes që shqiptarët morën nga mbreti Nikolla i Malit të Zi... i cili u sigurua që ata të merrnin armët...]}}</ref> Mbreti Nikolla premtoi të mbështeste Malësorin me armë dhe t'u siguronte një strehë familjeve të tyre përpara se të fillonte revolta.<ref>{{Cite book |last=Kondis. . . |first=Vasili |title=Studime Ballkanike |publisher=Instituti për Studime Ballkanike, Shoqëria për Studime Maqedonase. |year=1977 |pages=99 |language=English |quote=""The Malsor Uprising of 1911 and Greek-Albanian Negotiations in the United States for a Secret ... Before the uprising King Nicholas of Montenegro had promised the Malsors arms and refuge for their families"" [shqip: ""Kryengritja e Malsoreve e vitit 1911 dhe negociatat greko-shqiptare ne SHBA per nje sekret... Para kryengritjes Mbreti Nikolla i Malit te Zi u kishte premtuar Malsoreve arme dhe strehim per familjet e tyre""]}}</ref>
Edhe pse mbreti Nikolla dhe princi Danilo po e siguronin ambasadorin osman se po respektonin "neutralitetin më të rreptë", ishte e qartë se Mbretëria e Malit të Zi ishte e përfshirë në këtë revoltë. Gjenerali Vukotiq organizoi dhënien e armës rebelëve.<ref>{{Cite book |last=Treadway |first=John D. |title=The falcon & the eagle: Montenegro and Austria-Hungary, 1908-1914 |date=1983 |publisher=Purdue University Press |isbn=978-0-911198-65-2 |location=West Lafayette, Ind |pages=75 |language=English |quote="Nicholas assured the Ottoman ambassador that his government was observing "the strictest neutrality" while his eldest son claimed that "we Montenegrins most sincerely desire peace". Despite these denials, it became increasingly clear that Montenegro did have a hand in the new revolt. In particular general Vukotić aided the rebels by passing out weapons, which the Malsors used against Turks." [shqip: "Nikolla e siguroi ambasadorin osman se qeveria e tij po respektonte "neutralitetin më të rreptë" ndërsa djali i tij i madh pohoi se "ne malazezët dëshirojmë sinqerisht paqen". Pavarësisht këtyre mohimeve, u bë gjithnjë e më e qartë se Mali i Zi kishte një dorë në revoltën e re. Në veçanti gjenerali Vukotiq i ndihmoi kryengritësit duke shpërndarë armë, të cilat Malsorët i përdornin kundër turqve."]}}</ref>
Strategjia e Nikollës ishte të stimulonte trazira në Shqipërinë veriore dhe në Kosovën veriperëndimore deri në atë pikë sa të mund të ndërhynte dhe të aneksonte më shumë territor për Malin e Zi.<ref>{{Cite book |last=Malcolm |first=Noel |title=Kosovo: a short history |date=1998 |publisher=New York University Press |isbn=978-0-8147-5598-3 |location=New York |pages=242 |language=English |quote="But his basic strategy, clearly, was the same as before: to stimulate unrest in northern Albania and north-western Kosovo, to the point where he could intervene and annex more territory for Montenegro." [shqip: "Por strategjia e tij bazë, qartësisht, ishte e njëjtë si më parë: të stimulonte trazira në veri të Shqipërisë dhe në Kosovën veriperëndimore, deri në atë pikë sa të mund të ndërhynte dhe të aneksonte më shumë territor për Malin e Zi."]}}</ref> Shumica e studimeve bashkëkohore konfirmojnë se kjo kryengritje u mbështet nga Mali i Zi.<ref>{{Cite book |url=https://books.google.it/books?id=HhlpAAAAMAAJ&redir_esc=y |title=Études balkaniques |date=2002 |publisher=Édition de lA̕cadémie bulgare des sciences. |year=2002 |pages=49 |language=English |quote="In the opinion of foreign observers, reproduced in most of the contemporary studies, the Malesori uprising in the spring of 191 1 was inspired by Montenegro." [ship: "Sipas mendimit të vëzhguesve të huaj, të riprodhuar në shumicën e studimeve bashkëkohore, kryengritja e Malesorit në pranverën e vitit 1911 u frymëzua nga Mali i Zi."]}}</ref>
Në fund të marsit 1911 Mbretëria e Malit të Zi i detyroi ata të kthehen në Vilajetin e Kosovës. Mijëra refugjatë së bashku me fiset katolike shqiptare organizuan Revoltën Shqiptare të vitit 1911. <ref>{{Cite book |last=Vickers |first=Miranda |title=The Albanians: a modern history |date=2009 |publisher=I.B. Tauris |isbn=978-1-86064-541-9 |edition=Reprint |location=London New York |pages=63 |language=English |quote="In March 1911 the Catholic tribes together with the thousands of refugees from Kosova who had fled to Montenegro, staged a general insurrection". [Ship: "Në mars të vitit 1911 fiset katolike së bashku me mijëra refugjatë nga Kosova që kishin ikur në Mal të Zi, organizuan një kryengritje të përgjithshme."]}}</ref>
Komiteti Kombëtar Shqiptar u themelua në Podgoricë në shkurt të vitit 1911. Në një mbledhje të Komitetit të mbajtur në Podgoricë nga 2 deri më 4 shkurt 1911, nën udhëheqjen e Nikolla bej Ivanajt dhe Sokol Baci Ivezaj , u vendos që të organizohej një shqiptar. kryengritje.
Në mesin e vitit 1910 u krijua një situatë e koklavitur për klerin katolik dhe [[malësor]]ët katolikë. Në këtë periudhë, qeveria osmane ndërmori disa reforma centralizuese. Kjo gjë detyroi malësorët, të cilët prej shekujsh gëzonin autonomi fiskale dhe administrative, t'i nënshtroheshin ligjit. Politikë kjo që ndolli reagimin e tyre, së pari duke u përpjekur për një ujdi me drejtuesit e malësorëve, por pas ardhjes së 12 batalioneve të drejtuara nga Shefqet Turgut Pasha në Shkodër më 24 korrik 1910, u krijua një klimë konfrontuese.<ref name=":0">{{Cite book|last=Bello|first=Hasan|title=Shqipëria, Kisha katolike dhe Vatikani (nga fundi i shek. XIX - 1939)|publisher=Akademia e Studimeve Albanologjike, Instituti i Historisë|year=2019|isbn=9789928261984|location=Tiranë|pages=51-52|language=sq}}</ref>
Nisma ushtarake ishte pjesë e fushatës së çarmatosjes së popullsisë. Dhuna e batalioneve osmane në disa zona malore i shtyu shqiptarët katolikë të strehoheshin në Mal të Zi.<ref name=":0" />
== Revoltë në Malësi ==
=== Revoltë ===
Trupat e Malit të Zi mbështetën revoltën dhe kapën 12 ushtarë osmanë dhe i burgosën në Podgoricë .
Përpjekja e parë serioze e qeverisë osmane për të shtypur revoltën rezultoi me Betejën e Deçiqit . Terenzio Tocci mblodhi krerët mirditorë më 26 prill 1911 në Orosh , shpalli pavarësinë e Shqipërisë, ngriti flamurin e Shqipërisë (sipas Robert Elsie u ngrit për herë të parë pas vdekjes së Skënderbeut ) dhe vendosi qeverinë e përkohshme. Shefqet Turgut Pasha donte ta përballonte këtë kërcënim dhe u kthye në rajon me 8.000 ushtarë. Sapo arriti në Shkodër më 11 maj, ai lëshoi një deklaratë të përgjithshme që shpalli gjendjen ushtarake dhe ofronte një amnisti për të gjithë kryengritësit (përveç krerëve të Malisorit) nëse ktheheshin menjëherë në shtëpitë e tyre. Pasi trupat osmane hynë në zonë, Tocci u largua nga perandoria duke braktisur aktivitetet e tij.
Më 14 maj, tre ditë pas shpalljes së tij, Shefqet Turgut Pasha urdhëroi trupat e tij të kapnin Deçiqin, kodrën që shikonte nga Tuzi . Gjashtëdhjetë prijës shqiptarë kundërshtuan shpalljen e Turgut Pashës në takimin e tyre në Podgoricë më 18 maj. Pas gati një muaji luftimesh intensive, rebelët u bllokuan dhe zgjedhjet e tyre të vetme ishin ose të vdisnin duke luftuar, të dorëzoheshin ose të iknin në Mal të Zi. Shumica e rebelëve zgjodhën të iknin në Mal të Zi i cili u bë një bazë për një numër të madh rebelësh të vendosur për të sulmuar Perandorinë Osmane. Ismail Kemal Beu dhe Tiranli Cemal beu udhëtuan nga Italia në Mal të Zi në fund të majit dhe takuan rebelët për t'i bindur ata të miratonin axhendën nacionaliste, të cilën ata përfundimisht e bënë. Më 12 qershor Porte shpalli para kohe se revolta kishte marrë fund.
==== Memorandumi i Gerçes ====
Artikulli kryesor: Memorandumi i Gërçes
Me iniciativën Ismail Qemali u mbajt në një fshat të Malit të Zi (Gerçe) më 23 qershor 1911, kuvendi i krerëve fisnorë të revoltës për të miratuar "Memorandumin e Gërçes" (nganjëherë i referuar si "Libri i Kuq" (Libri i Kuq). ) për shkak të ngjyrës së kopertinave të saj ) me kërkesat e tyre si për Perandorinë Osmane ashtu edhe për Evropën (në veçanti për Britaninë e Madhe). Ky memorandum u nënshkrua nga 22 prijës shqiptarë, katër nga çdo fis i Hotit, Grudës dhe Skrelit, pesë nga Kastrati , tre nga Klementi dhe dy nga Shala.
Kërkesat e memorandumit përfshinin:
# amnisti e përgjithshme për të gjithë pjesëmarrësit në revoltë
# kërkesa për njohjen e etnisë shqiptare
# zgjedhja e deputetëve të etnisë shqiptare për parlamentin osman sipas sistemit proporcional
# Gjuha shqipe në shkolla
# guvernatori dhe zyrtarët e tjerë të lartë të emëruar duhet të dinë gjuhën shqipe dhe të gjitha pozitat e tjera në administratë duhet të rezervohen vetëm për personat e përkatësisë etnike shqiptare.
# burra që janë shqiptarë etnikë për t'i shërbyer ushtrisë vetëm në Shqipëri gjatë kohës së paqes
# armët e konfiskuara të kthehen
# të kompensohen të gjitha pronat shqiptare të dëmtuara nga trupat osmane
Memorandumi iu dorëzua përfaqësuesve të Fuqive të Mëdha në Cetinje të Malit të Zi. Ishte në thelb një përgjigje ndaj amnistisë së ofruar nga komandanti ushtarak osman Shefqet Turgut Pasha.
=== Veprimtaritë e Fuqive të Mëdha ===
Në fund të majit 1911 Rusia protestoi kundër lëvizjeve ushtarake të ushtrisë osmane pranë kufirit me Malin e Zi dhe i dërgoi një notë ministrit të jashtëm osman. Perandoria Ruse ishte shumë e gatshme të merrte pjesë në përpjekjet për zgjidhjen e krizës sepse kishte frikë se Austro-Hungaria mund të rriste ndikimin e saj në Mal të Zi dhe ta përdorte krizën për të pushtuar dhe aneksuar Shqipërinë . Serbia dhe Italia gjithashtu besonin se Austro-Hungaria ishte përgjegjëse për revoltën në Shqipëri dhe dyshonin se Austria kishte plane për të ndërhyrë në Shqipëri. Ambasadori britanik në Vjenë hodhi poshtë mundësinë që Austro-Hungaria të shkaktonte revoltën.
Më 8 qershor, von Aehrenthal , ministri i jashtëm i Austro-Hungarisë , lëshoi një notë gjysmë zyrtare për Perandorinë Osmane dhe informoi Portën se shtypja osmane ndaj fiseve katolike nuk do të shpërfillet dhe në rast se do të vazhdojë Austria. -Hungaria do të ndërmarrë një veprim. Ndërhyrja austriake për të mbështetur rebelët u kërkua edhe nga revistat katolike në Vjenë .
=== Përpjekjet e dështuara për organizimin e revoltës në veri dhe jug të Shqipërisë ===
Kryengritjet shqiptare në periudhën para Luftës së Parë Ballkanike u organizuan kryesisht në rajonin e Malësisë . Isa Boletini , një nga krerët e kryengritësve shqiptarë në vilajetin e Kosovës, më 23 mars 1911 u shkroi një proklamatë shqiptarëve në jug që t'u bashkoheshin shqiptarëve të vilajetit të Kosovës në kryengritjen e tyre. Ai dërgoi emisarët e tij më 15 prill 1911 për t'ua përcjellë shpalljen e tij kryengritësve të jugut. Një nga detyrat kryesore të Shoqërisë së Zezë për Shpëtim ishte organizimi i kryengritjeve në territoret jugore. Anëtarët e shoqërisë organizuan një mbledhje në Kolonjë . Në mbledhje morën pjesë emisarët e vilajetit të Kosovës të cilët sollën shpalljen e Isa Boletinit. Drejtuesit e shoqërisë vendosën në atë mbledhje të organizonin grupe kryengritëse të armatosur dhe të nisnin kryengritjen në jug në fillim të qershorit 1911. Shoqëria arriti të ngrejë komitete në disa qytete përfshirë Korçën , Elbasanin , Dibrën dhe Dibrën dhe Ohrit , por nuk arriti të mbajë kontrollin mbi ta sepse secili komitet vepronte sipas drejtimit të tij.
== Shuarja e revoltës ==
Pas betejës së Deçiqit, qeveria osmane vendosi për mjete paqësore për të shtypur revoltën, sepse përplasjet e shpeshta me shqiptarët tërhoqën vëmendjen e Fuqive të Mëdha Evropiane.
Më 11 qershor sulltan Mehmeti V vizitoi Shkupin ku u prit me entuziazëm nga popullata vendase së bashku me dy prijës shqiptarë të cilët u betuan për besnikëri ndaj sulltanit osman. Më 15 qershor, datë e Betejës së Kosovës , ai vizitoi vendin e betejës historike të përshëndetur nga 100.000 njerëz. Gjatë vizitës së tij në vilajetin e Kosovës ai nënshkroi një amnisti të përgjithshme për të gjithë pjesëmarrësit e revoltave shqiptare të viteve 1910 dhe 1911. Ai u prit nga kori i Seminarit Ortodoks Serb me këngë turke dhe zëvendëskonsulli Milan Rakiq kishte mbledhur një numër të madh. kontingjenti i serbëve, por shumë shqiptarë e bojkotuan këtë ngjarje.
Përfaqësuesit osmanë arritën të merren veçmas me krerët e kryengritësve shqiptarë në Vilajetin e Kosovës dhe Vilajetin e Shkodrës , sepse ata nuk ishin të bashkuar dhe nuk kishin kontroll qendror. Perandoria Osmane arriti së pari të qetësonte malësorët (malësorët) shqiptarë të veriut nga Vilajeti i Shkodrës duke arritur një kompromis gjatë një takimi në Podgoricë . Për të zgjidhur problemet në jug, përfaqësuesit osmanë ftuan udhëheqësit jugorë shqiptarë në një takim në Tepelenë më 18 gusht 1911. Ata premtuan se do të plotësonin shumicën e kërkesave të tyre, si amnistia e përgjithshme , hapja e shkollave në gjuhën shqipe dhe kufizimi. se shërbimi ushtarak do të kryhej vetëm në territorin e vilajeteve me popullsi të konsiderueshme shqiptare. Kërkesa të tjera përfshinin detyrimin e punonjësve të administratës për të mësuar gjuhën shqipe dhe se do të lejohej mbajtja e armëve.
== Pasojat ==
Revolta Shqiptare e vitit 1911 nxiti nacionalizmin shqiptar sepse vërtetoi se ishte e pamundur të ruhej uniteti i popullsisë së Perandorisë Osmane edhe në rastin e një komuniteti mysliman . Mbreti malazez Nikola kompozoi një poemë ''Kryengritja e Malisores'' ( serbisht : Малисорски устанак 1911 ) për nder të kësaj kryengritjeje.
== Flamuri ==
Në pranverën e vitit 1911, mësuesi dhe poeti [[Palok Traboini]] , në atë kohë si sekretar personal i Ded Gjo Lulit , ndërsa udhëtonte nëpër Dalmaci, solli me vete tre flamuj dhe ia dorëzoi Ded Gjo Lulit të Hotit , Dok Ujkës së Grudës dhe Prel Luca i Triepshit përkatësisht. Flamujt ishin fabrikuar në Vjenë të Austrisë me kërkesë të Aladro Kastriotës dhe ishin dhuratë për kryengritësit luftarakë të Malësisë . Një prej flamujve u shpalos fillimisht në Kishën e Traboinit në Hot më 6 prill 1911 nga Kol Ded Gjoni, i biri i Ded Gjo Lulit dhe më vonë u ngrit disa herë nga luftëtarët e tij në majë të majës së Bratilës. Në flamur ishte vendosur një copë pëlhure me mbishkrimin "Flamuri i Liris" Mars 1911 dhe në shtizën mbajtëse shihet figura e një shqiponje me krahë që përplasen. Flamuri u shfaq në formën e një labarumi , në stilin e legjioneve romake.
Më 13 korrik 1911, revista baske Euskal-Herria botoi një letër drejtuar redaktorit të lartë të revistës që ishte shkruar nga Juan Aladro de Kastriota dhe e nënshkruar në Euskara : <blockquote>“Shenjat e simpatisë që kam marrë nga kudo me rastin e fushatës sime të fundit, më ngushëllojnë në një shkallë të lartë dhe më japin forcë për të vazhduar luftën titanike dhe të pabarabartë për t'i dhënë lirinë Shqipërisë time të varfër. Zoti do të na mëshirojë dhe me siguri do të na ndihmojë. Beteja e Derelikut , Kovadonga e re shqiptare , konfirmon besimin tim. Tani jam këtu, duke pushuar kockat e mia të vjetra dhe gati për të filluar luftën, nëse turqit nuk na japin autonominë e premtuar”.
— ''Milloi bat ezker bere maitagarria gatik ta eskumuñak.''</blockquote>
E vetmja dëshmi e mbetur e flamurit është një fotografi e Kel Marubit e cila aktualisht është e arkivuar në Muzeun Kombëtar të Fotografisë .
=== Memorandumi i Greçës ===
| |||