Versioni i datës 1 prill 2012 01:01 redakto Lerriklo (diskuto \| kontribute) Përdorues automatikisht të kontrolluar, Redaktorët, Kontrolluesit 7.138 edits No edit summary ← Redaktim më i vjetër		Versioni i datës 2 maj 2012 21:24 redakto zhbëje Ein Pädagoge (diskuto \| kontribute) Përdorues automatikisht të kontrolluar, Redaktorët, Kontrolluesit 716 edits No edit summary Ndryshimi më pas →
Rreshti 1: {{Qytet (Italia) \|Qyteti = Venecia \|Emri Italisht = Venezia \|Nofka = ''E Qeta'' \|Moto = = \|~~Flamuri_foto~~Flamuri figura = Flag of Most Serene Republic of Venice.svg \|~~Flamuri_artikull~~Flamuri artikulli = Flamuri i ~~Venedikut~~Veneciës \|~~Emblema_foto~~Stema figura = ~~Coat~~ of ~~Arms~~ of ~~the~~ ~~Republic~~ of ~~Venice~~= CoA Città di Venezia.~~svg~~gif \|~~Emblema_artikull~~Stema artikulli = ~~Emblema~~Stema e ~~Venedikut~~Veneciës \|~~Pamje~~ Stema gjerësia = ~~Collage Venezia.jpg~~ \|Pamje = Venezia veduta aerea.jpg <!--Administrimi territorial--> \|Rajoni = [[Veneto]] \|Provinca = [[Provinca e ~~Venecias~~Veneciës\|Venecia]] <!--Sipërfaqja dhe Demografia --> \|Sipërfaqja = 414.5 km²<ref>Përfshirë e gjithë sipërfaqja ujore e lagunës, 257.7 km², sipas [http://www.comune.venezia.it/flex/cm/pages/ServeBLOB.php/L/IT/IDPagina/18700 faqes zyrtare të qytetit] (italisht), e kërkuar për herë të fundit më 2 maj 2012</ref> ~~\|Sipërfaqja = 414.57~~ \|Sipërfaqja urbane = 156.8 km² \|Sipërfaqja metropolitane= = \|Popullsia = 270,016<ref>Më 31 mars 2012 sipas [http://www.comune.venezia.it/flex/cm/pages/ServeBLOB.php/L/IT/IDPagina/27082 faqes zyrtare] (italisht), e kërkuar për herë të fundit më 2 maj 2012</ref> ~~\|Popullsia = 270,660~~ \|Dendësia = ~~652~~651.4<ref>Dendësia në sipërfaqen totale të komunës.9</ref> \|Zona urbane = = \|Zona metropolitane = = <!-- Të dhëna--> \|Shenjti mbrojtës = [[Shën Marku Evangjelisti]] \|Dita e shenjtit = [[2521 ~~prill~~nëntor]] \|Lartësia = 2,54<ref>Lartësia e matur tek dallgëpritësja në ''Punta Salute'' (''Canal Grande''), shiko [http://www.comune.venezia.it/flex/cm/pages/ServeBLOB.php/L/IT/IDPagina/1674 këtu], e kërkuar për herë të fundit më 2 maj 2012</ref> ~~\|Lartësia = 0~~ \|Vendasit = ~~Venedikas~~''Veneziani'' \|Themelimi = [[25 mars]] [[421]]<ref>Këtë pretendon ''Chronicon Altinate — Chronicon Altinate et Chronicon Gradense'', Publikuesi Roberto Cessi, në: ''Origo civitatum Italie seu Venetiarum'', Istituto Storico Italiano, Romë 1933.</ref> ~~\|Themelimi =~~ \|Kodi Postal = 30100 \|Prefiksi = 041 \|Kryetari = [[Giorgio Orsoni ]] \|Partia = Koalicion i qendrës së majtë<ref>[http://www.comune.venezia.it/flex/cm/pages/ServeBLOB.php/L/IT/IDPagina/8 Biografi e shkurtër] (italisht), e kërkuar për herë të fundit më 2 maj 2012</ref> ~~\|Partia = Partia Demokratike~~ \|Faqja Zyrtare = [http://www.comune.venezia.it/ www.comune.venezia.it] \| gjer_g = 45 \| gjer_m = 26 \| gjer_s =15 23 \| gjat_g = 12 \| gjat_m =20 19 \| gjat_s= 9 = 55 \|autotekst = jo }} '''Venecia''' ~~[{{IPA\|veˈneːdɪç}}]~~(ose ''Venediku'', ([[Gjuha ~~Italiane~~italiane\|~~ital.~~italisht]] ''Venezia'' [{{IPA\|veˈnɛtːsi̯a}}]) është një qytet në pjesën verilindore të [[~~Itali~~Italia\|Italisë]]së në breg të [[Deti Adriatik\|Detit Adriatik]], është kryeqyteti i rajonit [[Veneto]] dhe i [[Provinca e ~~Venecias~~Veneciës\|Provincës së ~~Venecias~~Veneciës]]. E mban emrin ''La Serenissima'', çfarë do të thotë ''E Qeta''. Qyteti ka rreth 270,000 banorë (mars 2012) dhe është bashkë me lagunën e mbrojtur nga [[UNESCO]] që nga viti 1987.<ref>[http://whc.unesco.org/en/list/394 Shënimi në UNESCO] (anglisht), e kërkuar për herë të fundit më 2 maj 2012</ref> ~~Qyteti është synim turistik në [[Evropë]] dhe është edhe i njohur për Karnevalet. Gjatë vitit 1978 kishte 360 300 banorë prej të cilëve diku rreth 100 000 jetonin në ishujt e qytetit.~~ Gjatë një mijëvjeçari Venecia ishte si [[Republika e Veneciës]] një nga fuqitë më të rëndësishme politike dhe ekonomike si dhe një nga qytetet më të mëdhenj të [[Evropa\|Evropës]], deri në vitin 1797 kur përfundoi pavarësia. Fisnikëria e saj, që dominonte politikisht, kontrollonte gjatë një periudhe të gjatë tregun ndërmjet Evropën perëndimore dhe [[Deti Mesdhe\|Detin Mesdhe]] lindor. Venecia përfitoi nga tregu me mallra luksoze, erëza, kripë dhe grurë, dhe u zhvillua në qendrën më të madhe financiare. == Gjeografia ==▼ <gallery> Skeda:VenetieLocatie.png\|Vendndodhja e komunës në Provincën e Veneciës Skeda:MunicipalitaVCE.png\|Njësitë të komunës Skeda:Sestieri di Venezia.svg\|Njësitë (italisht ''Sestieri'') në qytetin e vjetër të Veneciës </gallery> Venecia është kryeqyteti i [[Provinca e Veneciës\|Provincës]] me të njëjtin emër. Komuna përfshin qendrën historike me rret 7 km² sidhe [[Laguna e Veneciës\|Lagunën e Veneciës]] me afër 50 ishujt të saj. Poashtu i shtohen komunës ishujt ''Lido'' dhe ''Pellestrina'', që e ndajnë lagunën nga [[Deti Adriatik]], dhe njësitë të qytetit në kontinent ''Chirignago'', ''Favaro Veneto'', ''Marghera'', ''Mestre'' dhe ''Zelarino''. Qendra historike është në gjashtë njësi (italisht ''Sestieri'') e ndarë: ''San Polo'', ''Dorsoduro'', ''Santa Croce'', ''San Marco'', ''Cannaregio'' dhe ''Castello''. Kanali më i madh, ''Canal Grande'', e ndan qytetin e vjetër në një pjesë lindore dhe perëndimore. == Struktura e qytetit të vjetër == Qyteti i vjetër i Veneciës është një qytet në ujë. Ai përbëhet nga 121 ishuj,<ref>[http://www.comune.venezia.it/flex/cm/pages/ServeAttachment.php/L/EN/D/D.75575f06e08f7e3768b4/P/BLOB%3AID%3D1318 121 ishujt të Veneciës], e kërkuar për herë të fundit më 2 maj 2012</ref> ndërmjet të cilave kalojnë matanë kanale me gjerësie të ndryshme. Mirëpo që nga shekulli XIX kanalet u mbushën me dhe ose u mbyllüen për transportin ujor. Ky kontrast midis transportit tokësor dhe ujor vazhdon deri sot. Shumica e kanaleve kalohen pak ose fare më me varkë. Vetëm në ''Canal Grande'' dominon transporti ujor. Çdo ishull ka së paku një shesh, që formon qendrën e komunikimit, transportit dhe tregut. Ish-qendra e fuqisë, sheshi ''Piazza di San Marco'', rrethohet nga ndërtesa publike, si Pallati i Doxheve (it. ''Palazzo Ducale'') dhe magjistratat ndërtimore (it. ''Procuratia di San Marco''), por edhe nga bibliotekë e muzeume, katedralen (it. ''Basilica di San Marco'') dhe kambanaren e Shën Markut (it. ''Campanile di San Marco''). Jombrojtja e kësaj qendre qeveritare nga mure rrethuese demonstronte jocenueshmërinë e qytetit të Veneciës. Kjo gjuhë simbolike kishte fuqi sugjerimi të madh tek njerëzitë, qytetet e cileve ishin të mbrojtur nga mure, kulla dhe hendeqe. Rreth kësaj zone thelbësore gjendeshin ishuj të shumtë, të cilat që nga mesjeta kishin detyrat e veta: një ishull për varrezat (''San Michele''), për fryrës xhami (''Murano'') dhe për prodhim të perimeve (''Sant'Erasmo''). === Ndërtimi i shtëpive === Qyteti është sipër mijëra grumbuj e ndërtuar. Grumbujt ishin nga dru [[dushku]], larshi e verri dhe silleshin nga [[Istria]], të cilat i shtyshin nën tokën argjile deri në shtresën e gurit (it. ''caranto''). Vetëm kjo teknikë mundësonte ndërtimin e shtëpive në ujë. Shumë ndërtesa janë sot në rrezik shembjeje megjithë mundimin e njohshëm. Shtëpitë kanë nevojë renovimin për të mos rrënuar përfundimisht. Arsyeja më e rëndësishme është niveli i ujit në rritje, i cili nuk mundon banimin e kateve të postë më - një e treta e banesave janë të pabanuara.<ref>[http://www.archeosub.it/articoli/geotec/caranto.htm Ma che cos'è questo "caranto"?] (italisht), e kërkuar për herë të fundit më 2 maj 2012</ref> === Rruga dhe sheshe === [[Skeda:Venezia-stradapanni.jpg\|thumb\|''Calle'']] Venecianët i dallojnë me kujdes rrugët dhe sheshet. Rrugët kryesore ''rughe'' (nga [[Gjuha frënge\|frëngjishtja]] ''rue'') dhe ''salizade'', domethënë rrugicat e para me kalldrëm, janë në numër të kufizuar. ''Calle'' quhen rrugët më të ngushta dhe ''fondamenta'' rrugët përgjatë kanaleve, të cilat edhe shërbenjin si themel për ndërtesat. ''Lista'' është ajo copëza rrugë afër pallateve dhe ambasadave, të cilat shijojin një imunitet të veçant. ''Mercerie'' janë rrugë me dyqane (''merce'': mall), ''rive'' (bregu) kalojnë përgjatë kanaleve anësore, por janë edhe shkallë që çojnë poshtë tek ujti. Një ''rio tera'' është një kanal i mbushur, një ''ramo'' (degë) një rrugë e shkurtër që del nga një ''calle'' apo ''campiello''. Një ''campo'' një shesh ku qëndronte një kish, një hapësirë ku kishte kopshtesh perimesh dhe ku kullosnin kuaj. ''Campiello'' është një shesh i rrethuar nga shtëpi, ku dilnin ''calli'', ''corti'' janë oborret spanjolle të shtëpive. ''Campi'' dhe ''campielli'' dalloheshin nga ''piazza'', e cila nënkuptonte atë të Shën Markut. === Kanale === Venecia zotëron 175 kanale me një gjatësie totale prej afër 38 kilometrash.<ref>[http://web.archive.org/web/20070819170341/http://www.geocities.com/wokmou.geo/nomcanaE.gif Harta e të gjithë kanaleve], e kërkuar për herë të fundit më 2 maj 2012</ref> Ato përdoreshin për transportimin e mallrave. Arteria kryesore e trafikut është ''Canal Grande''. Para ristrukturimit të lagunës ujti në kanalet nuk rrinte konstante, por rritej dhe ulej çdo gjashtë orë. Dallimi i baticave ishte megjithëse vetëm 60 centimetra. Me instalimin e një sistemi të rafinuar, por intensive në punë, me rregullore të ujtit dhe një autoritet përgjegjëse cirkulimi i ujtit u sigurua, i cili pastronte qytetin dhe ujtin. === Ura === Po aq të rëndësishme si kanalet janë 444 urat të Veneciës (numër i pretenduar). Deri në vitin 1480 ato ishin nga druri por u zëvendësuan me sukses nga guri. Shumë ishin rrafshë të ndërtuar për të mundësuar kalimin e kuajve dhe qerreve. Ura më e gjatë me një gjatësie prej afër 3.5 kilometra është Ura e Lirisë (''Ponte della Libertà'') i cili lidh qytetin e vjetër me kontinentin. <gallery> Skeda:Venice - Rialto Bridge - 02.jpg\|''Ponte di Rialto'', një kohë të gjatë ura e vetme sipër ''Canal Grande'' Skeda:Paldogsmatin 082005.jpg\|''Ponte della Paglia'' pranë pallatit të Doxheve Skeda:Le pont des soupirs.jpg\|''Ponte dei Sospiri'' ndërmjet pallatit të Doxheve dhe burgut shtetëror, emrin e morri ura nga arrestuarit që kalonin për në burg dhe shikonin në lagunë për të psheritur për lirinë e humbur Skeda:Ponte degli Scalzi 20050525-030.jpg\|''Ponte degli Scalzi'' i lidh njësitë ''Santa Croce'' me ''Cannaregio'' Skeda:Accademia IMG 3963.JPG\|''Ponte dell'Accademia'' pranë muzes së arteve </gallery> == Historia == === Republika e Veneciës === Dyndja e parregullt e venetëve në ishullin e lagunës duhet të ketë ndodhur në shekullin e V. Sipas shkrimeve të mbetura thuhet që venetët, kishin shkuar në ishujt e lagunes, ose më 421 ose më 452. Mirëpo dyndja në masë duket të ketë ndodhur më 568, gjatë shtrimjes së [[Langobardët\|Langobardëve]] në zonat përball ishujve të lagunes. Ishujt e lagunes, në fillim ishin mbetur nën zonë administrative të [[Bizanti]]t. Titullari përgjegjës i quajtur "''magister militum''", e që më vonë thirret "''dux''" (në shqipe p.sh.: ''Duk''a-Gjin), ishte nën zgjedhjen e titullarit të [[Ravena\|Ravenës]] të quajtur ''Exarchen''. Me ramjenjen e ndikimit bizantin, nga fillimi i shekullit të IX (në ishullin Rialto që nga 828-ta, vendëstrehimi i reklikleve të Markus-it nga Aleksandëria), enti i titullait "dukë", që kishte selin aty fiton në rëndësi. {{Artikulli kryesor\|Republika e Veneciës}} ~~=== Metropol tregëtar ===~~ Banuesit e parë të ishujve në këtë lagunë ishin [[etruskët]] e lashtë. Nga Venetët, që ishin rezident më vonë, rrjedh emri i qytetit, ''Venetia''. Përderisa fuqia e dukës fillon të kufizohet nga Këshilli i Lartë, nga fundi i shekullit XII-të, Republika e Shën Markut (San Marco), në emër të të Shënjtëve, pushtonë të gjitha fortifikatat e qendrave tregëtare përgjatë bregdetit të Levantëve. Gjatë shekullit të XII-të, Venediku kishte nën zgjedhje dalmacinë. Vendet bregdetare si Zara dhe Gjeneva i siguronin një monopol ekonomik në perandorin Bizantine. Me iniciativen e Dukës E.Dandolo, nëpërmjet Kryqzatës së IV-të pushtohet Kostatinopoli më 1204, nga ku venetët kthehen me një plaçkë të madhe të krijtaris artistike bizantine. Shtymjet me Gjenevën, të filluara nga shekulli i XII-të, çojnë në përleshje të armatosura të cilat përfundojnë më 1380 me fitoren e venetëve kundrejt flotës gjenevase pranë vendit të quajtur Çioxhia (Chioggia) dhe me Paqen e Turinit më 1381 bëhet njohja e sundimit venetian mbi pjesen lindore të Deti të Mesdhe. Me kufizimet, që rridhnin nga Këshilli i Lartë (Kësilli i Lartë mbyllet më 1297) për disa familje të caktuara, me futjene e "të dhjetave" e më vonë edhe të inkuizitorit shtetrorë (Inquisitiori di Stato) me qëllim të ruajtjes së siguris shtetrore, përforcohej Kushtetuta oligare. Që nga fundi i shekulli të XIV-të, Vendeiku fillon të shtrihet edhe në tokat e brendëshme të Italisë veri-lindore, të quajtuara "Terra ferma", dhe me Paqen e Lodi-t (1454) deri n'kufi me Milanon. Në shekullin VIII edhe pse në kontinent erdhën të sundojnë [[langobardët]] dhe [[frankët]], vendet në lagunë mbetën postat më perëndimore të [[Perandoria Bizantine\|Perandorisë Bizantine]]. Këto vendet zhvilluan një strukturë sundimi të vetë me një doxh në krye. Kur [[Karli i Madh]] kishte mosmarrëveshje me Bizantin për perandorin romak në shekullin VIII, në qytet filluan luftëra për pushtet ku dalloheshin simpatizantët të Karlit midis atyre të Bizantit. Familjet më të fuqishëm dëshironin dominimin e vetëm me ndihmën e zyrës së doxhit. Këtyre u dolën kundër familjet e tjerë, të cilat parandaluan një formim dinastie dhe u mbyllën që nga viti 1297 nga familje të tjerë në ngjitje. Të gjithë pjesëtarët mashkull të familjeve kishin një vend dhe një zë në Këshillin e Madh. Familjet më të fuqishëm zotëronin mbi politikën dhe tregun në largësi deri në vitin 1797. Me manovrimin e shkathët midis fuqive evropiane Venecia miratoi kontrata të shumta, të cilat i dhanë qytetin për një periudhë të gjatë monopolin tregtar ndërmjet Evropës perëndimore dhe Bizantit. Në vitin 828 eshtrat të [[Shën Marku Evangjelisti\|Shën Markut Evangjelistit]] u vodhën nga [[Aleksandria]] dhe në nder të tij u ndërtua katedralja e Shën Markut. Ende sot dy shtyllat në sheshin para katedrales tregojnë figurën e Shën Theodorit dhe një luan me krahë, atributi i apostullit Mark, i cili e zhvendosi Theodorin nga vendi i shenjtit mbrojtës. Simboli i Markut u bë stema dhe shenja e sovranitetit të Veneciës. Një burim i rëndësishëm i pasurisë të qytetit në lagunë ishte monopoli mbi [[Kripa\|kripën]], i cili kishte rëndësi të madhe në konzervimin e mishit dhe peshkut. Përveç kësaj, Venecia u ndez në importin e ushqimit kryesor të grurit, kështu që furnizimi i Italisë Veriore deri në kohën e re të hershme ishte e varur nga hajat e saj - një medium i prekshëm dhe shpesh i përdorur për të shantazhuar politikisht. Mallra të rëndësishme dhe prodhime luksoze nga [[Azia]] dhe [[Afrika]] si [[mëndafshi]], [[leshi]], fildishi, erëza, mjete ngjyruese dhe parfume u kthyen nga portet të [[Levanti]]t dhe [[Afrika veriore\|Afrikës veriore]] në Venecia. Nga qyteti në këmbim kompletohej tregu me mallrat nga Evropa perëndimore dhe veriore - si [[ari]], [[argjendi]], qelibari, leshi, druri, [[kallaj]] dhe [[hekuri]], por edhe xhevahire të lëmuar, mallra xhami, medikamente dhe skllevër. Për të siguruar tregun në det Venecia ndërtonte që nga viti 1104 një kantier detar, arsenalin, i cili shumë herë u zgjerua. Flotat këtu të ndërtuara shoqëronin konvojet të tregtareve dhe ishin në të njëjtën kohë mjet për të penduar piraterinë. === Fundi i Metropolit === ~~[[Skeda:Venezia - Ponte della liberta.jpg\|thumb\|300px\|Ponte della libertà, në mes Mestres dhe Venedikut]]~~ Që nga ramja e Konstatinopolit (nga 1455, Stambolli), Vendeikut i duhej të bënte gjithënjë marrëveshje të reja me perandorin osmane, në të cilat i duhej të tërhiqej nga shumë pjesë lindore të Detit Mesdhe. Ndër marrveshje të njohura janë: Paqa e Shkodrës më 1479, me të cilën tërhiqet nga pjesa më e madhe e begdetit shqiptarë si Mali i Zi (Negroponte apo Euboa), Lemos, Shkodra (Skutari); Paqa e Konstatinopolit më 1502/03, ku humbë Durrësin (Durazzo) dhe Leopanto (Neupaktos); 1540: Naupila (Nauplion), Malvasia (Monemvasia);1573:Qipronë. Pas humbjes së Kretës (1645-69), pjesa e fundit në Mesdheun lindorë nën sundimin e Vendedikut mbetë Korfuzi, ishujt në Detit Jonë si dhe pjesa veriore e Dalmacisë dhe Istria. Gjatë viteve 1687-1715/18, Peleponei ishte përsëri pjesë e sunduar nga Vendeiku. Line 54 ⟶ 105: === Humbja e Pavarësisë === Gjatë Revolucionit Borgjez Francez Venediku pushtohet më 14 maj 1797 si pjesë e fushatës së marshimit të Napoleon Bonopartit në Itali. Thirret ''Republika'', dhe sipas marrëveshjes së Paqes së Kampofornisë (Campoformio), më 1797, Venediku iu dha Austrise, si pjesë e cila duhej të shkëputej nga Mbretëria Italiane e Napoleonit e përbërë dhe nga Istria dhe Dalmacia. Që nga Kongresi i Vjenës ne 1814-1815, Venediku ishte pjesë e Langobado-Venedikut të Mbretërisë Austriake. Me 1848 thirret Republikën e Shën Markut (Repubblica di San Marco), dhe pas nje viti merret sërisht nga Austria. Më 1866, pas një referendumi popullor në Venedik, Austria heq dorë nga Venediku në të mirë të Mbretërisë së Italisë, ndërsa Istria dhe Dalmacia si ish-pjesë të Vendedikut (2008, pjesë të Kroacisë), mbesin nën territorin Austriak deri më 1918, kur iu dhane Jugosllavise, edhe pse Italia asnjëherë nuk kishte hequr dorë nga këto vise. ▲== Gjeografia == == Demografia == Line 111 ⟶ 160: \|} ~~== Ekonomia ==~~ == Kultura == Venediku është një qendër e rëndësishme kulturore evropiane me lëvizje udhëtarësh të shumtë dhe me porten detare të dytën për nga madhësisa me radhë në Itali. Është seli e Patriarku dhe që nga 1868 në gjirin e qytetit gjendet universiteti, nga 1926 universiteti i arkitekturës. Veçantin kulturone të qytetit e shtonë Akademia e Arteve të Bukura (Accademia di Belle Arti), Konservatoriumi, Fondacione Giorgio Cini, Venezian, pastaj Instituti i Shkencave, Literaturës dhe Artit Instituti për Biologjinë e Detit. Po në qytet ndër të tjerat vlen të veçohen Biblioteka e Markut (Markusbibliotheke), Biblioteka Querini-Stampalia me Galereinë, Arkivi i Qytetit, Museu dhe Galeria e Akademisë (Galleria dell'Accademia), Galeria Franchetti, Museu Correr me Biblioteken, Museu Arkeologjikë, Museu i Artit të Qelqit në Murano, Museu i Arteve Moderne (Museo d'Arte Moderna), Museu i detarisë, ndër të jerat edhe Fondacioni Peggy-Guggenheim, Lojra festive për muzikën klasike. Shfaqjet më të njohura të operes mbahen që nga shekulli i XVIII në Teatrin La Finice, koncertet në Circolo Artistico, Tetri në teatro del Ridotto. Shfaqjet e krijimtaris artistike mbahen në porten e brendëshme të lumit. Qytet ishulli është seli e disa ndërmarjeve shoqërore dhe administratës. Në pjesën e brendëshme (të lidhur me tokë) shtrihet porta moderne detare me komplekse të industrisë së rëndë të Mestres dhe Marghera-së dhe porta ajrore , Marko Polo (Marco Polo). ~~== Politika ==~~ ~~== Shih edhe ==~~ ~~{{gjeo-cung}}~~ [[Kategoria:Qytete në Itali]]

Venediku: Dallime mes rishikimesh