Historia e Hasit: Dallime mes rishikimesh
| [Redaktim i kontrolluar] | [Redaktim i kontrolluar] |
Content deleted Content added
ndreqje |
|||
Rreshti 3:
==Historia e Hasit==
Hasi është një ndër krahinat etno-gjeografike me kufij të përcaktuar shumë qartë. Përveç shumë karakteristikave që e veçojnë nga krahinat e tjera shqiptare, është edhe ajo e kufizimit të saj. Hasi kufizohet pothuajse në të gjitha anët me lumenjë. Në veri dhe në lindje me [[Drini i Bardhë|Drinin e Bardhe]] dhe degën e tij ''Ernikun'' që e ndajnë nga ''Perdrinia'' dhe krahina e ''Rekes''. Në jug dhe në perëndim kufizohet me krahinën e Lumës dhe Malëziut, me të cilat i ndan po ashtu Drini i Bardhë i bashkuar(tash [[Liqeni i Fierzës|liqeni i Fierzës]] ndërsa në veri-perëndim ''përroi i Skatinës'' e ndau nga krahinat e Bytyçit,përkatësisht nga ajo e Tropojës.
Hasi shtrihet në mes gjerësive gjeografike veriore 42 gradë 05'45'' nga fshati Brrut dhe 42 gradë 17'57'' në veri në majën e Krajlicës si dhe në gjatësinë gjeografike lindore 20 gradë 13'11'' në Kosturr dhe 20 gradë 32'50'' në majën e Pashtrikut në lindje. Ka një sipërfaqe prej 393 km², gjatësia e vijës kufitare është 85,8 km, nga këta kufij tokësore 27,8 km me Hasin e Rrafshit, lumor 14 km me rrethin e Tropojës dhe 44 km kufij liqenor me rrethin e Kukësit.
'''Malësia e Hasit''' është një krahinë, që jetën e vet në të kaluarën, në etapa te caktuara historike, e ka bërë gjysmë të izoluar nga krahinat e tjera''.<ref>Çoçaj.Dr.Nexhat,''Hasi-enciklopedi etnokulturore V'', ''Pavarësia'',Durres,2012,fq.14.</ref>. Në [[Konferenca e Londrës 1912-1913|Konferencën e Ambasadoreve ne Londër]] në vitin 1913 u vendos ndarja e territoreve shqipëtare dhe gjysma e Hasit mbeti në pjesën e Kosovës. Dhe që prej 100 vjetësh kjo krahinë shqiptare vazhdon të quhet me dy emra: [[Hasi i Shqipërisë]] dhe [[Hasi i Kosovës]] dhe që në fakt është një, ashtu siç e thotë edhe kënga, se Hasi nuk ka qenë kurrë i ndarë, por ka qenë një krahinë e vetme . <ref>Muhadri.Dr.Besim "Mehmet Cena i Hasit",Pjeter Bogdani 2012, fq 14-15 ISBN 978-9951-445-22-1.</ref> Pikërisht për shkak të kësaj ndarjeje Hasi, tashmë i mbetur në pjesën administrative të Shqipërisë, nëpërmjet vijës kufitare të vënë në vitin 1913 kufizohet me Republikën e Kosovës, përkatësisht me vetveten, apo me pjesën e trungut të vet. ▼
Për ekzistencën e krahinës së Hasit si një njësi e pandarë tregojnë edhe dokumentet e vjetra që në shek.XIII. Për herë të parë flitet për të rreth vitit 1208, për herë të dytë në krisobulën e Deçanit e më vonë, për herë të tretë edhe në krisobulën e Manastirit të Shën Arhanxhelit. Sipas krisobules së Deçanit i takonin këto fshatra: Vllahinja(Vlahnja), Rugova, Dollançi, Lipovaci(Lipoveci), Jabucna dhe kullosa dimërore "Modra Sllatina". Prej këtyre fshatrave, Modra Sllatina sot gjendet në territoret e Shqipërisë, ndërsa të tjerat në territorin e Kosovës. <ref>Mehmetaj Dr.Faton:''Monumentet e kultures iliro-shqiptare te pervetesuara me force nga kultura serbe 8,me nentitullin "Manastiri i Decanit i privilegjuar ne dem te shqiptareve", "Epoka e re",5 8.2005,fq.7.</ref>▼
▲'''Malësia e Hasit''' është një krahinë, që jetën e vet në të kaluarën, në etapa te caktuara historike, e ka bërë gjysmë të izoluar nga krahinat e tjera''.<ref>Çoçaj.Dr.Nexhat,''Hasi-enciklopedi etnokulturore V'', ''Pavarësia'',Durres,2012,fq.14.</ref>. ''Në [[Konferenca e Londrës 1912-1913|Konferencën e Ambasadoreve ne Londër]] në vitin 1913 u vendos ndarja e territoreve shqipëtare dhe gjysma e Hasit mbeti në pjesën e Kosovës. Dhe që prej 100 vjetësh kjo krahinë shqiptare vazhdon të quhet me dy emra: [[Hasi i Shqipërisë]] dhe [[Hasi i Kosovës]] dhe që në fakt është një, ashtu siç e thotë edhe kënga, se Hasi nuk ka qenë kurrë i ndarë, por ka qenë një krahinë e vetme . <ref>Muhadri.Dr.Besim "Mehmet Cena i Hasit",Pjeter Bogdani 2012, fq 14-15 ISBN 978-9951-445-22-1.</ref> Pikërisht për shkak të kësaj ndarjeje Hasi, tashmë i mbetur në pjesën administrative të Shqipërisë, nëpërmjet vijës kufitare të vënë në vitin 1913 kufizohet me Republikën e Kosovës, përkatësisht me vetveten, apo me pjesën e trungut të vet.'' ''
===Etimologjia e emrit HAS===▼
▲Për ekzistencën e krahinës së Hasit si një njësi e pandarë tregojnë edhe dokumentet e vjetra që në shek.XIII. Për herë të parë flitet për të rreth vitit 1208, për herë të dytë në krisobulën e Deçanit e më vonë, për herë të tretë edhe në krisobulën e Manastirit të Shën Arhanxhelit. Sipas krisobules së Deçanit i takonin këto fshatra: Vllahinja(Vlahnja), Rugova, Dollançi, Lipovaci(Lipoveci), Jabucna dhe kullosa dimërore "Modra Sllatina". Prej këtyre fshatrave, Modra Sllatina sot gjendet në territoret e Shqipërisë, ndërsa të tjerat në territorin e Kosovës. <ref>Mehmetaj Dr.Faton:''Monumentet e kultures iliro-shqiptare te pervetesuara me force nga kultura serbe 8,me nentitullin "Manastiri i Decanit i privilegjuar ne dem te shqiptareve", "Epoka e re",5 8.2005,fq.7.''</ref> Sipas një statistike gjysma e Hasit, me rreth 371 km² popullsi mbi 40.000 banorësh bën pjesë në Republikën e Kosovës, ndërsa gjysma tjetër e Hasit shtrihet brenda territorit të Shqipërisë, ka një sipërfaqe prej 374 km² dhe me një popullsi prej afër 21.500 banorësh. Duke shikuar në total, rezulton se i gjithë Hasi ka një shtrirje territoriale prej 745 km² dhe me një popullsi prej 61.500 banorësh, që do të thotë një ndër zonat apo krahinat me popullsinë më të madhe në verilindje.
Mirëpo emërtimi Has del në pah në shek.XVI, përkatësisht në një dokument të vitit 1570. Shumë kronistë të fillimit të shek.XVII në argumentimin e origjinës së Kastriotëve, Hasin e përmendin me emrin ''Az'' apo ''Ass'' dhe popullinë si Askol, që në të vërtetë nga mungesa e përdorimit të (h),(s) në latinisht nënkupton emërtimin Has. Ndërkaq, në vitet e para të shek.XVII Hasi njihej edhe me emrin ''Shullaa'' që në latinisht do të thotë ''Vendi i thatë'', e që për shkak të natyrës së tij këtë e ka ruajtur edhe në ditët e sotme duke u quajtur ''Hasi i Thatë''. Në lidhje me Hasin, interes paraqet relacioni i Pjetër Mazrrekut, arqipeshkv i Tivarit(1586-1637). Ky arqipeshkv shkruan se Hasi përfshin shumë katunde të cilat janë të banuara me shqiptarë të besimit mysliman. Në studimet e Çabejt, Pjetër Mazreku njihej, përveç si nje klerik edhe si shkrimtar dhe relator, ai ishte nga fshati Mazrrek i Hasit. Vet hasjanët emrin ''Has'' e ndërlidhin me traditat dhe zakonet të kësaj zone, por edhe për besën dhe bujarinë e përhershme që ka ekzistuar dhe vazhdon të ekzistojë tek banorët hasjanë. Dikush e ndërlidh me fjalën ''vërtetësi'', ''origjinalitet'' etj., që të shpie te konstatimi apo zbërthimi i kësaj fjale nga ana e Çabejt dhe ndërlidhja e saj me kuptimin e ''bukës së dorës së parë''.
▲[[File:Buka_e_misrit_dhe_buka_pogaçe.jpg|left|thumb|'''Buka e bardhe e dores se pare''']] Konfiguracioni i krahinës së Hasit është i ndarë në aspekte etno-kulturore, "me pasuri kulturore, me interes për kërkime shkencore, me rëndësi jo vetëm krahinore, por edhe kombëtare". <ref>Mark Tirta, "Hasi në shekuj e popullsia e tij","Tradita kulturore e Hasit",IAP,Prishtine, 2007,f.111.</ref> . Nuk është e përcaktuar qartë prejardhja e emrit të Krahinës së Hasit. Duke folur për Hasin dhe rëndësine e tij në fushën e etnokulturës, studiuesi prof. [[Mark Tirta]] ,thotë:"Dëshmitë na afrojnë kujtesa popullore, përfituar me anë te eksplorimeve në terren, kjo e ndihmuar edhe nga burimet e shkruara të kohës së pushtimit Osman dhe kohëve para pushtimit." <ref>Çabej.Dr.Eçrem,Studime etimilogjike në fushë të shqipes,(botuar në Studime gjuhësore I),"Rilindja",Prishtine 1976,fq.236</ref>
▲Mirëpo emërtimi Has del në pah në shek.XVI, përkatësisht në një dokument të vitit 1570. Shumë kronistë të fillimit të shek.XVII në argumentimin e origjinës së Kastriotëve, Hasin e përmendin me emrin ''Az'' apo ''Ass'' dhe popullinë si Askol, që në të vërtetë nga mungesa e përdorimit të (h),(s) në latinisht nënkupton emërtimin Has. Ndërkaq, në vitet e para të shek.XVII Hasi njihej edhe me emrin ''Shullaa'' që në latinisht do të thotë ''Vendi i thatë'', e që për shkak të natyrës së tij këtë e ka ruajtur edhe në ditët e sotme duke u quajtur ''Hasi i Thatë''. Në lidhje me Hasin, interes paraqet relacioni i Pjetër Mazrrekut, arqipeshkv i Tivarit(1586-1637). Ky arqipeshkv shkruan se Hasi përfshin shumë katunde të cilat janë të banuara me shqiptarë të besimit mysliman. Në studimet e Çabejt, Pjetër Mazreku njihej, përveç si nje klerik edhe si shkrimtar dhe relator, ai ishte nga fshati Mazrrek i Hasit. Vet hasjanët emrin ''Has'' e ndërlidhin me traditat dhe zakonet të kësaj zone, por edhe për besën dhe bujarinë e përhershme që ka ekzistuar dhe vazhdon të ekzistojë tek banorët hasjanë. Dikush e ndërlidh me fjalën ''vërtetësi'', ''origjinalitet'' etj., që të shpie te konstatimi apo zbërthimi i kësaj fjale nga ana e Çabejt dhe ndërlidhja e saj me kuptimin e ''bukës së dorës së parë''.
Mikpritja, buka dhe malli i dorës së parë janë disa nga elementet e traditës hasjane e që mund të çojne te saktësia e etimologjisë së fjalës ''Has'' .
Hasi ka qenë një nga krahinat shqiptare ku kanë gjetur strehë e mikëpritje luftëtarë, kryengritës të ndryshëm, udhëheqës çetash etj., këtë e tregojnë edhe dhjetëra këngë që flasin për një gjë të tillë, në të cilat në mes tjerash thuhet:"Kush luftoi per shiptari, N'Has ka gjet besë e burrni" <ref>Muhadri.Dr.Besim "Mehmet Cena i Hasit",botuesi:Pjeter Bogdani,fq.22-23,ISBN 978-9951-445-22-1.</ref>
==Krahina e Hasit==
Krahina e Hasit i përket Dardanisë së lashtë. Nga kjo krahinë e kanë prejardhjen:[[Skënderbeu]], Pal Hasi , Andre, Gjon e Lukë, [[Pjeter Bogdani]], pastaj Pjetër Mazrreku, Dervish Salihu e deri te shkrimtarët e artistët e shek.XX e të XXI, si [[Anton Pashku]], Katarina Josip etj., të cilët në historinë dhe kulturën shqiptare kanë lënë gjurmë. Mirëpo, sipas burimeve të ndryshme, mendohet se Hasi është edhe vendi i origjinës së Kastriotëve. Kastriotët ishin një familje feudale. <ref>Historia e klasës 9, ''Ideart'' fq.25 ISBN 978-9928-128-15-7.</ref> Në Shqipëri ka disa fshatra me emrat, Kastri(Mirditë), Kastra (Shkodër dhe Tropojë) etj. Burime të pavarura nga njëri-tjetri siç janë shkrimtarët shqiptar [[Frang Bardhi]], kronisti P.Lukari (1605) dhe një akt i gjetur në një kuvend françeskan në Hungari dhe i botuar nga studiuesi E. Fermenxhin, pohojnë se Skënderbeu edhe prindërit e tij quheshin Kastriotë, sepse qenë nga fshati Kastrat i krahinës së Hasit në pjesën verilindore të Shqipërisë së sotme, i banuar krejtësisht nga shqiptarë. Në disa burime Kastriotët mbajnë edhe mbiemër të dytë, Mazrrek, të cilin e gjejmë sot si emër fshati, ndër të tjera, edhe në krahinën e Hasit. Një figurë e rëndësishme historike me prejardhje nga Hasi është Pjetër Bogdani, i lindur në Gur të Hasit dhe i vdekur në [[Prishtinë]]. Ai me veprën e tij [[Çeta e profetëve]] është autori i parë i prozës së mirëfilltë
▲Nga kjo krahinë e kanë prejardhjen:[[Skënderbeu]], Pal Hasi , Andre, Gjon e Lukë, [[Pjeter Bogdani]], pastaj Pjetër Mazrreku, Dervish Salihu e deri te shkrimtarët e artistët e shek.XX e të XXI, si [[Anton Pashku]], Katarina Josip etj., të cilët në historinë dhe kulturën shqiptare kanë lënë gjurmë. Mirëpo, sipas burimeve të ndryshme, mendohet se Hasi është edhe vendi i origjinës së Kastriotëve. Kastriotët ishin një familje feudale. <ref>Historia e klasës 9, ''Ideart'' fq.25 ISBN 978-9928-128-15-7.</ref> Në Shqipëri ka disa fshatra me emrat, Kastri(Mirditë), Kastra (Shkodër dhe Tropojë) etj. Burime të pavarura nga njëri-tjetri siç janë shkrimtarët shqiptar [[Frang Bardhi]], kronisti P.Lukari (1605) dhe një akt i gjetur në një kuvend françeskan në Hungari dhe i botuar nga studiuesi E. Fermenxhin, pohojnë se Skënderbeu edhe prindërit e tij quheshin Kastriotë, sepse qenë nga fshati Kastrat i krahinës së Hasit në pjesën verilindore të Shqipërisë së sotme, i banuar krejtësisht nga shqiptarë. Në disa burime Kastriotët mbajnë edhe mbiemër të dytë, Mazrrek, të cilin e gjejmë sot si emër fshati, ndër të tjera, edhe në krahinën e Hasit.
===Ndarja në bajraqe===
[[File:Harte.jpg|thumb|
Trojet shqiptare, edhe territori i Hasit u nda pas luftërave ballkanike në fillim të shek.XX. Ndarja e trojeve shqiptare u sanksionua në [[Konferenca e Londrës 1912-1913|Konferencen e Londres]] në vitin 1913.
Line 32 ⟶ 29:
===Lufta kundër forcave të Vesel Pashës===
Në gjysmën e dytë të shek.XIX nga [[Lidhja e Prizrenit]] e pastaj edhe në luftërat që u zhvilluan deri në shuarjen e Lidhjes në Gjakovë, në shtator të vitit 1878, kundër forcave të Mehmet Ali Pashë Maxharit, por edhe për mbrojtjen e Plavës e Gucisë, morën pjesë edhe një numër i konsiderueshëm i hasjanëve. Deri më tani kemi informacione se në këtë kuvend kishin marrë pjesë perfaqësues nga Hasi si: ''Ali Sahit Bajraktari, Sulejman Haxhi Brasha, Dervish Salihu, Syl Liman Peka, Shaban Spahia(Cahani) '' etj, ndërkohë që për trojet e veta dhe shpëtimin e tyre nga copëtimi ishin edhe shumë hasjanë të tjerë.
Hasjanët morën pjesë edhe në luftën kundër forcave të Vesel Pashës në vitin 1885, ku dhanë kontributin e tyre luftëtarë nga Helshani si:Musli Isufi, Zek Ademi dhe Murat Sadiku. Mirëpo kontribut të madh në këto luftëra dha edhe familja Kurpali, nga gjiri i së cilës vijnë:Hazir Syla, Bajram Syla, Zymer Kurpali etj., të cilët, jorastësisht, kanë mbetur në këngë dhe histori.
Line 38 ⟶ 36:
Kuvendi i Krumës dhe hartimi i shtatë kërkesave për Portën e Lartë.
[[File:Bajram Curri me trima te tjere.jpg
[[Lidhja e Pejës]] ishte kuvendi, ku hasjanët ishin pjesëarrës më 1899. Ata morën pjesë në Kuvendin te Verrat e Llukës(1903), në atë të Junikut (1912) etj., ndërkaq në pranverën e vitit 1909 i shohim duke kundërshtuar taksat, shkuarjen ushtare dhe dorëzimin e armëve. Në maj dhe qershor të vitit 1909 luftojnë kundër forcave të Xhavit Pashës, ndërsa në vitin 1910 në Qafë të Ahmatit kundër atyre të Shefqet Durgut Pashës. Mirëpo vala kryengritëse arrin kulmin e saj në vitin 1912. Më 19 mars të atij viti, hasjanët, të udhëhequr nga Rexhë Bajraktari (bajraktar i Vlahnës) dhe Tahir Hoxha sulmojnë forcat turke në Krumë, të cilat i detyrojnë që të tërhiqen në Gjakovë. Më 21 prill të vitit 1912 në Krumë mbahet Kuvendi i katër bajraqeve, në të cilin marrin pjesë 20 përfaqësues nga bajraqet e Hasit, Bytyçit dhe të Rekës. Në këtë kuvend u kërkua me shkrim nga Porta e Lartë që
* T'iu kthehen armët
* Shërbimi ushtarak të bëhej në vend
| |||