Roma e lashtë: Dallime mes rishikimesh

[[Perandoria bizantine|Perandoria Lindore Romake]], që drejtohej nga [[Konstandinopoja]], e përbërë nga [[Greqia]], [[Ballkani]], [[Azia e Vogël]], [[Siria]] dhe [[Egjipti]], i mbijetoi krizës. Edhe pse këta të fundit i humbën territoret e Sirisë dhe Egjiptit nga [[Kalifati|Perandoria IslamikeIslame Arabe]], Perandoria Romake e Lindjes do të mbijetonte edhe për një mijëvjeçar, derisa territoret e fundit të saj u pushtuan nga [[Perandoria Osmane|Perandoria Otomane]]. Kjo fazë [[Mesjeta|mesjetaremesjeta]]re dhe e [[Krishterimi|krishterë]] e Perandorisë njihet nga historianët me emrin Perandoria Bizantine.

Qytetërimi romak shpesh grupohet në periudhën e antikitetit klasik bashkë me [[Greqia Lashtë|Greqinë e lashtë]], një qytetërim që pati ndikim të madh në kulturën e Romës së lashtë. Roma e lashtë kontribuoi jashtëzakonisht shumë në zhvillimin e [[Ligji|ligjeve]], [[Lufta|luftërave]], [[Arti|artitarti]]t, [[Letërsia|letërsisë]], [[Arkitektura|arkitekturës]], [[Teknologjia|teknologjisë]] dhe [[Gjuha|gjuhës]] dhe [[historia]] e saj vazhdon të ketë një ndikim të madh në botë sot.

Binjakët themeluan [[Qyteti|qytetinqyteti]]n e tyre, por Romuli e vrau Remin gjatë një grindjeje për sundimin si mbret i Romës, megjithëse disa burime thonë se grindja ishte për arsyen se emri i kujt do t’i vendosej qytetit.<ref>Roggen, Hesse, Haastrup, Omnibus I, H. Aschehoug & Co 1996</ref> Romuli ishte burimi i emrit të qytetit.<ref>Livy, 1998. pages 10-11.</ref> Meqë qyteti kishte ngelur me shumë pak gra, legjenda thotë se latinët ftuan sabinët në një festival dhe vodhën femrat e tyre që ishin të pamartuara, duke çuar në integrimin e latinëve me sabinët.<ref>[http://ancienthistory.about.com/cs/grecoromanmyth1/a/mythslegends_3.htm Myths and Legends- Rome, the Wolf, and Mars]. Retrieved 2007-3-8.</ref>

Tradita romake dhe të dhënat [[Arkeologjia|arkeologjike]] e shfaqin Forumin Romak (Forum Romanum) si vatrën e mbretit dhe gjithashtu zanafillën e qendrës fetare. Numa Pompili ishte mbreti i dytë i Romës, duke pasuar Remin dhe Romulin. Ai filloi [[Projekti|projektinprojekti]]n e ndërtesave madhështore me pallatin e tij mbretëror të quajtur Regia dhe ndërtimin e kompleksit të virgjëreshave të Vestës.

Poste të tjera magjistratësh në Republikë ishin [[Pretor|pretorëtpretor]]ët, [[Adilen|edilët]] dhe kuestorët.<ref name="Lacus">[http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/secondary/SMIGRA*/Magistratus.html Magistratus] by George Long, M.A. Appearing on pages 723-724 of ''A Dictionary of Greek and Roman Antiquities'' by William Smith, D.C.L., LL.D. Published by John Murray, London, 1875. Website written 2006-12-8. Retrieved 2007-3-24.</ref> Në fillim, postet e magjistratëve i kishin vetëm patricët, por më vonë ato u bënë të mundura edhe për njerëzit e thjeshtë, ose plebenjtë.<ref name=autogenerated1>Livy II</ref> Institucionet votuese të Republikës ishin ''comitia centuriata'' (asambleja e centurionëve), që votonte për çështjet e luftës dhe paqes dhe zgjidhte njerëzit më të rëndësishëm, dhe ''comitia tributa'' (asambleja tribunale), që zgjidhte postet më pak të rëndësishme.<ref>Adkins, 1998. page 39.</ref>

Në vitin 44 p.e.s, Cezari u vra nga senatorët që e kishin kundërshtuar supozimin e tij për të marrë pushtetin absolut dhe që donte të rivendoste qeverinë kushtetuese, por pas kësaj një Triumvirat i Dytë, i përbërë nga pasardhësi i përcaktuar i Cezarit, Oktavian dhe ish mbështetësit e tij, Mark Antoni dhe Lepidi, morën fuqinë. <ref>[http://www.bbc.co.uk/history/historic_figures/caesar_julius.shtml Julius Caesar (100BCE - 44BC)]. [http://bbc.co.uk/]. Retrieved 2007-3-21.</ref><ref>[http://www.roman-emperors.org/auggie.htm Augustus (31 BC - 14 CE)] by Garrett G. Fagan. De Imperatoribus Romanis. Written 2004-7-5. Retrieved 2007-3-21.</ref>

Gjithsesi, kjo aleancë së shpejti u katandis në një përleshje për dominim. Lepidi migroi dhe kur Oktaviani mposhti Antonin dhe Kleopatrën e Egjiptit në betejën e Akciumit në vitin 31 p.e.s, ai u bë sunduesi i padiskutueshëm i Romës. <ref name=Scullard3>Scullard 1982, chapter VIII</ref>

Me armiqtë e mundur, Oktaviani mori emrin Augustus dhe pothuajse pushtetin absolut duke ruajtur vetëm një shtirje të formës republikane të qeverisë.<ref>[http://www.bbc.co.uk/history/historic_figures/augustus.shtml Augustus (63 BC. - AD14)] from [[BBC Online|bbc.co.uk]]. Retrieved 2007-3-12.</ref> Pasardhësi i tij i përcaktuar, Tiberiusi, mori pushtetin pa kundërshtim, duke vendosur dinastinë Julio-Klaudiane, që zgjati deri në vdekjen e Neronit në vitin 68.<ref>Duiker, 2001. page 140.</ref> Zgjerimi territorial i asaj që ishte tani Perandoria Romake vazhdoi dhe shteti mbeti i sigurt, <ref>[http://www.metmuseum.org/toah/hd/jucl/hd_jucl.htm The Julio-Claudian Dynasty (27 BC -68 AD)]. by the Department of Greek and [[Roman art|Roman Art]], The [[Metropolitan Museum of Art]]. Written October, 2000. Retrieved 2007-3-18.</ref> pavarësisht një serie perandorësh gjerësisht të konsideruar si të shtrembëruar dhe të korruptuar (për shembull, për Kaligulën thuhet se ishte i çmendur dhe Neroni kishte një reputacion për mizorinë dhe që ishte më shumë i interesuar për shqetësimet e tij private sesa për çështjet e shtetit) <ref>[http://www.roman-emperors.org/nero.htm Nero (54-68 AD)] by Herbert W. Benario. De Imperatoribus Romanis. Written 2006-11-10. Retrieved 2007-3-18.</ref>). Sundimi i tyre u pasua nga Dinastia Flaviane.<ref name=suetonius>Suetonius</ref> Gjatë sundimit të Pesë Perandorëve të Mirë (96-180), Perandoria arriti zenitin e saj territorial, ekonomik dhe kulturor.<ref>[http://www.unrv.com/early-empire/five-good-emperors.php Five Good Emperors] from UNRV History. Retrieved 2007-3-12.</ref> Shteti ishte i sigurt edhe nga kërcënimet e jashtme dhe të brendshme dhe Perandoria qe e begatë gjatë Pax Romana (Paqja romake). <ref>O'Connell, 1989. page 81.</ref><ref>[http://www.historyguide.org/ancient/lecture12b.html Lecture 12: Augustus Caesar and the Pax Romana] by Steven Kreis. The History Guide. Written 2006-2-28. Retrieved 2007-3-21.</ref> Me pushtimin e Dakisë gjatë sundimit të Trajanit, Perandoria arriti kulmin e zgjerimit territorial; dominioni I Romës në këtë kohë kishte një sipërfaqe prej 6.5 milion km².<ref name=Atlas>Scarre 1995</ref> Murtaja e Antoninit që u shpërnda në Perandori gjatë viteve 165-180 vrau afërsisht pesë milionë njerëz. <ref>[http://news.bbc.co.uk/2/hi/health/4381924.stm Past pandemics that ravaged Europe] by Verity Murphy. [[BBC News]]. November 7, 2005.</ref>

Periudha ndërmjet viteve 193 dhe 235 u dominua nga dinastia Severane dhe pa disa sundues të pazotë, si Elagabalusi. <ref>Haywood, 1971. pages 589-592.</ref> Kjo dhe influenca në rritje e ushtrisë çoi në një periudhë të gjatë kolapsi të njohur si Kriza e Shekullit të Tretë. <ref>[http://history.boisestate.edu/westciv/empire/15.shtml Crisis of the Third Century (235-285)] ''History of Western Civilization'', by E.L. Skip Knox, [[Boise State University]]. Retrieved 2007-3-20.</ref><ref>Haywood, 1971. pages 592-596.</ref> Kriza mori fund nga sundimi i Dioklecianit, që në vitin 293 e ndau Perandorinë në një gjysmë lindore dhe perëndimore të njohur si tetrarki e dy bashkë-perandorëve dhe dy kolegëve më të rinj. <ref>[http://www.roman-emperors.org/dioclet.htm Diocletian ( 284-305 AD)] by Ralph W. Mathisen. De Imperatoribus Romanis. Written 1997-3-17. Retrieved 2007-3-20.</ref> Bashkë-sunduesit e Perandorisë konkurruan dhe luftuan për supremaci për më shumë se gjysmë shekulli. Më 11 Maj 330, perandori Konstantin I me vendosmëri vendosi Bizantin si kryeqytetin e Perandorisë Romake dhe e riemërtoi Konstandinopojë.<ref>[http://www.roman-emperors.org/conniei.htm Constantine I (306 - 337 AD)] by Hans A. Pohlsander. De Imperatoribus Romanis. Written 2004-1-8. Retrieved 2007-3-20.</ref> Perandoria u nda në Perandorinë Romake të Perëndimit dhe Perandorinë Romake të Lindjes (më vonë e njohur si Perandoria Bizantine) në vitin 395. <ref>[http://www.roman-emperors.org/honorius.htm Honorius (395-423 AD)] by Ralph W. Mathisen. De Imperatoribus Romanis. Written 1999-6-2. Retrieved 2007-3-21.</ref>

Perandoria Romake ngacmohej vazhdimisht nga dyndjet e barbarëve dhe rënia graduale e Perandorisë Perëndimore vazhdoi me kalimin e shekujve.<ref>Duiker, 2001. page 155.</ref> Në shekullin e 4-të, migrimet në perëndim të Hunëve ishin shkaku që Vizigotët kërkuan strehim në kufijtë e Perandorisë Romake. <ref>[http://www.ucalgary.ca/applied_history/tutor/firsteuro/invas.html The Germanic Invasions of Western Europe] The University of Calgary. Written August 1996. Retrieved 2007-3-22.</ref> Në vitin 410, Vizigotët, nën sundimin e Alarikut të I, plaçkitën qytetin e Romës. <ref>Lapham, Lewis (1997). ''The End of the World.'' New York: Thomas Dunne Books. ISBN 0-312-25264-1. pages 47-50.</ref> Vandalët pushtuan provincat romake të Galisë, Hispanjës dhe Afrikës Veriore dhe në vitin 455 plaçkitën Romën. <ref>Duiker, 2001. page 157.</ref> Më 4 Shtator 476 kryetari i gjermanikëve, Odoakri detyroi perandorin e fundit të perëndimit, Romulus Augustusin, të abdikonte.<ref>[http://www.roman-emperors.org/auggiero.htm Romulus Augustulus (475-476 AD)--Two Views] by Ralph W. Mathisen and Geoffrey S. Nathan. De Imperatoribus Romanis. Written 1997-8-26. Retrieved 2007-3-22.</ref> Pasi kishte zgjatur për afërsisht 1200 vjet, sundimi i Romës mbi Perëndimin i erdhi fundi. <ref>Durant, 1944. page 670.</ref>

Perandoria Lindore do pësonte një fat të ngjashëm, megjithëse jo kaq drastik. Justiniani mundi të ripushtojë Afrikën Veriore dhe Italinë, por zotërimet bizantine në perëndim u reduktuan në Italinë jugore dhe Sicilinë disa vjet pas vdekjes së Justinianit.<ref>Duiker, 2001. page 347.</ref> Në lindje, pjesërisht si rezultat i Murtajës së Justinianit, bizantinët u kërcënuan nga ngritja e Islamit, ndjekësit e të cilit pushtuan territoret e Sirisë dhe Egjiptit dhe së shpejti u bënë një kërcënim direkt për Konstandinopojën.<ref name="Hooker'sByzantinepage">[http://www.wsu.edu/~dee/MA/BYZ.HTM The Byzantine Empire] by Richard Hooker. Washington State University. Written 1999-6-6. Retrieved 2007-4-8.</ref><ref>Bray, R.S.: ''[http://books.google.com/books?id=djPWGnvBm08C&pg=PA26&dq=plague+of+justinian+decline&sig=ACfU3U3Y9OfbqWzKvC17ZwtT5opXY8RjeQ#PPP5,M1 Armies of Pestilence]'', James Clarke Company, 2004, page 26</ref> Prapë se prapë, bizantinët, mundën të ndalin ekspansionin islamikislam në tokat e tyre gjatë fundit të shekullit të 8-të dhe gjatë fillimit të shekullit të 9-të rimorën tokat e pushtuara. <ref name=autogenerated3 /><ref>Duiker, 2001. page 349.</ref> Në vitin 1000 Perandoria Lindore ishte në kulmin e saj: Basili II ripushtoi Bullgarinë dhe Armeninë, kultura dhe tregtia lulëzonin. <ref>[http://www.roman-emperors.org/basilii.htm Basil II (CE 976-1025)] by Catherine Holmes. De Imperatoribus Romanis. Written 2003-4-1. Retrieved 2007-3-22.</ref> Gjithsesi, pak pas këtij zgjerimi, ai befas u ndal në vitin 1071 në Betejën e Manzikertit. Kjo e fundit e çoi perandorinë në një rënie dramatike. Disa shekuj grindjeje të brendshme dhe pushtimet e turqve I shtruan rrugën perandorit Aleksi I Komneni për t’i kërkuar ndihmë perëndimit më 1095. <ref name="Hooker'sByzantinepage"/> Perëndimi iu përgjigj me anë të Kryqëzatave përfundimisht duke rezultuar në Plaçkitjen e Konstandinopojës nga vetë pjesëmarrësit e Kryqëzatës së Katërt. Pushtimi i Konstandinopojës më 1204-ën do të shihte copëzimin e atyre pak tokave që i kishin mbetur perandorisë në gjendjet e mëvonshme, fitorja e fundit e të cilës ishte ajo e Nikesë. <ref>Gibbon, Edward. ''History of the Decline and Fall of the Roman Empire''. [http://web.archive.org/web/20080307071332/http://olldownload.libertyfund.org/Texts/Gibbon0105/DeclineAndFall/Vol11/PDFs/0214-11_Pt02_Chap61.pdf Chapter 61]. Retrieved 2007-4-11.</ref> Pas rimarrjes së Konstandinopojës nga forcat perandorake, perandoria nuk ishte gjë tjetër veçse pak më I madh se një shtet grek I përqendruar në brigjet e Egjeut. Perandorisë Lindore I erdhi fundi kur Mehmeti II pushtoi Konstandinopojën më 29 Maj 1453. <ref>[http://www.theottomans.org/english/family/mehmet2.asp Mehmet II] by Korkut Ozgen. Theottomans.org. Retrieved 2007-4-3.</ref>

Qyteti perandorak i Romës ishte qendra urbane më e madhe e kohës, me një popullsi rreth 1 milion persona (sa madhësia e Londrës në shekullin e 19-të, kur Londra ishte qyteti më i madh në botë). <ref>[http://www.highbeam.com/doc/1G1-20586744.html ''Abstrat of'' The population of ancient Rome.] by Glenn R. Storey. HighBeam Research. Written 1997-12-1. Retrieved 2007-4-22.</ref><ref>[http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/secondary/journals/CP/29/2/Population_of_Rome*.html#note6 The Population of Rome] by Whitney J. Oates. Originally published in ''Classical Philology''.

Njësitë bazë të shoqërisë romake ishin familjet dhe fiset. <ref name="Duiker346">Duiker, 2001. page 146.</ref> Familjet përfshinin kreun e familjes (zakonisht babai), pater familias (babai i familjes), gruan e tij, fëmijët dhe të afërmit e tjerë. Në shtresat e larta, skllevërit dhe shërbyesit gjithashtu ishin pjesë e familjes.<ref name="Duiker346"/> Kreu i familjes kishte fuqi të madhe (patria potestas, fuqia e babait)mbi ata që jetonin me të: ai mund të detyronte martesat (zakonisht për para) dhe divorcin, t’i shiste fëmijët për skllevër, të deklaronte pronat e vasalëve si të tijat dhe mund edhe të dënonte ose të vriste pjesëtarë të familjes (megjithëse kjo e fundit pushoi së ushtruari pas shekullit të 1-rë p.e.s. <ref name="Cassonpageset1">Casson, 1998. pages 10-11.</ref>

''Patria potestas'' vlente edhe për djemtë e rritur që kishin familjen e tyre: Një burrë nuk konsiderohej paterfamilias, as nuk mund të kishte prona, kur babai i tij jetonte. <ref name="Cassonpageset1"/><ref>[http://fathom.lib.uchicago.edu/1/777777121908/ Family Values in Ancient Rome] by [[Richard Saller]]. The [[University of Chicago]] Library Digital Collections: Fathom Archive. Written 2001. Visited 2007-4-14.</ref> Gjatë periudhës së hershme të historisë romake, një vajzë, kur martohej, binte nën kontrollin (manus) e paterfamilias të burrit të saj, megjithëse në fund të Republikës ky zakon doli nga moda, sepse gratë mund të vazhdonin të zgjidhnin familjen e babait të saj si familjen e vërtetë. <ref>Adkins, 1998. page 339.</ref> Prapë se prapë, për shkak se romakët njihnin origjinën vetëm nga ana mashkullore, çdo fëmijë një femër kishte i përkiste familjes së burrit të saj. <ref>Adkins, 1998. page 340.</ref>

Pak dashuri ose dhembshuri shfaqej për fëmijët e Romës. Fëmijët e padëshiruar shiteshin për skllevër; mamaja ose një e afërme më e moshuar kujdesej edhe për djemtë edhe për vajzat; fëmijët mund të qëndronin në një tavolinë me prindërit por nuk mund të merrnin pjesë në bisedime. Një infermiere greke iu mësonte fëmijëve edhe latinisht edhe greqisht; babai iu mësonte djemve si të notonin dhe si të kalëronin, megjithëse ai ndonjëherë punësonte një skllav për t’i mësuar fëmijëve. Në moshën 7 vjeçare djemtë fillonin edukimin. Duke mos pasur ndërtesa shkollash, orët e mësimit mbaheshin mbi një çati (nëse ishte errësirë, djali duhej të mbante një llambë ndriçuese për në shkollë). Tabela të mbuluara me dyllë përdoreshin, sepse letra, papirusi dhe pergamena ishin shumë të shtrenjta-ose ai mund të shkruante mbi rërë. Një kafshatë buke merrej për tu ngrënë. Sigurisht, materialet për djemtë e pasur i mbante një skllav. <ref>LifepacHistory&Geography, Grade6 Unit 3, page 28.z</ref>

Gjatë Republikës së hershme, nuk kishte shkolla publike, kështu që prindërit i mësonin djemtë si të lexonin dhe të shkruanin, ose nga skllevër të edukuar, të quajtur paedagogi, zakonisht me origjinë greke. <ref name="Lecture 13">[http://www.historyguide.org/ancient/lecture13b.html Lecture 13: A Brief Social History of the Roman Empire] by Steven Kreis. Written 2006-10-11. Retrieved 2007-4-2.</ref><ref name="Adk211">Adkins, 1998. page 211.</ref><ref name="Werner31">Werner, 1978. page 31.</ref> Qëllimi kryesor i edukimit gjatë kësaj periudhe ishte për të trajnuar burrat e rinj në bujqësi, artin e luftës, traditat romake dhe çështjet publike.<ref name=autogenerated3 /> Djemtë e rinj mësonin shumicën e jetës qytetare duke shoqëruar baballarët në funksionet e tyre politike dhe fetare, duke përfshirë Senatin për djemtë e fisnikëve.<ref name=autogenerated3 /> Djemtë e fisnikëve merreshin si ndihmës nga një figurë e rëndësishme politik në moshën 16 vjeç dhe merrte pjesë në fushata ushtarake në moshën 17 vjeçare (ky sistem ishte në përdorim në disa familje fisnike në epokën perandorake).<ref name=autogenerated3 /> Praktikat edukuese u ndryshuan kur u pushtuan mbretëritë Helenistike duke rezultuar në influencën greke, megjithëse duhet thënë se praktikat edukuese romake ishin prapë se prapë të ndryshme nga ato greke. <ref name=autogenerated3 /><ref>Duiker, 2001. page 143.</ref> Nëse prindërit mund ta përballonin këtë, djemtë dhe vajzat 7 vjeçare dërgoheshin në një shkollë private jashtë shtëpisë të quajtur ludus ku një mësues (i quajtur litterator ose magister ludi, që shpesh ishte me origjinë greke) i mësonte lexim, shkrim dhe ca greqisht, deri në moshën 11 vjeç. <ref name=autogenerated3 /><ref name="Werner31"/><ref name="TexEd">[http://web.archive.org/web/20071225125840/http://www.txclassics.org/exceteducation.htm Roman Education]. Latin ExCET Preparation. Texas Classical Association. Written by Ginny Lindzey, September 1998. Retrieved 2007-3-27.</ref> Duke filluar nga mosha 12 vjeç, nxënësit shkonin në shkollë sekondare ku mësuesi (tani quhej grammaticus) i mësonte greqisht dhe letërsi romake. <ref name=autogenerated3 /><ref name=autogenerated3 /> Në moshën 16 vjeçare, disa nxënës shkonin në shkollë retorike (ku mësuesi, pothuajse gjithmonë grek, quhej retor). <ref name=autogenerated3 /><ref name=autogenerated3 /> Edukimi në këtë nivel i përgatiste nxënësit për karrierë në juridik, që kërkonte që nxënësit të memorizonin ligjet e Romës. <ref name=autogenerated3 /> Nxënësit shkonin në shkollë ditë për ditë, përveçse kur kishte festivale fetare dhe kur kishte ditë tregu. Kishte gjithashtu pushime vere.

Fillimisht, Roma sundohej nga mbretër, që zgjidheshin nga fiset kryesore. <ref>Matyszak, 2003. pages 16-42.</ref> Natyra ekzakte e pushtetit të mbretit mbetet e paqartë. Ai mund të ketë pasur pushtet pothuajse absolut ose mund të ketë qenë thjesht kryetari i ekzekutivit i Senatit dhe popullit. Të paktën në çështje ushtarake, autoriteti i mbretit ishte absolut. Ai ishte gjithashtu kreu fetar. Përveç autoritetit mbretëror, kishte tre kuvende përfaqësuese: Senati romak, që vepronte si një trup këshillues i mbretit; Comitia Curiata, që miratonte dhe ratifikonte ligjet e sugjeruara nga mbreti; dhe Comitia Calata, që ishte një kuvend i kolegjit priftëror që mund të mblidhte njerëzit në mënyrë që të sigurojë njerëz ose dëshmitarë për të dëgjuar shpalljet dhe për të deklaruar kalendarin e festave për muajt në vazhdim.

Ndarjet kryesore të ligjit në Romën e lashtë, në kodet ligjore të Justinianit dhe Teodosit, konsistojnë në ''Ius Civile'', ''Ius Gentium'', and ''Ius Naturale''. The ''Ius Civile'' ("Ligji i Qytetarit") ishte kodi që aplikohej në shumicën e qytetarëve romakë. <ref>Adkins, 1998. page 46.</ref> ''Praetores Urbani'' ishin individët që kishin juridiksion mbi çështjet e lidhura me qytetarët. ''Ius Gentium'' ("Ligji i Kombit") ishte kodi që aplikohej mbi të huajt dhe marrëdhëniet e tyre me qytetarët romakë. <ref name="Duiker346"/> ''Praetores Peregrini'' ishin individët që kishin juridiksion mbi çështjet e lidhura me të huajt. ''Ius Naturale'' përfshinte tërë ligjet që ishin të njëjta për këdo.

Kuajt ishin shumë të shtrenjtë, kurse kafshët e tjera ishin shumë të ngadaltë për tregtinë në masë në rrugët romake, që më shumë lidhnin vendrojat ushtarake sesa tregjet dhe rrallë herë shtroheshin për karrocat me rrota. Si rezultat, kishte pak transport të mallrave deri në ngritjen e tregtisë detare në shekullin e 2-të p.e.s. Gjatë kësaj periudhe, një anijeje tregtare i duhej më pak se 1 muaj për të kryer një udhëtim nga Gadesi në Aleksandri nëpërmjet Ostias, duke kaluar në tërë gjatësinë e Detit Mesdhe. <ref name=Atlas/> Transporti nga deti ishte rreth 60 herë më i lirë sesa nga toka, kështu që kishte shumë tepër udhëtime nga deti.

Ushtria e hershme romake (rreth vitit 500 p.e.s) ishte si gjithë ushtritë e qytet-shteteve të asaj kohe, e ndikuar nga qytetërimi grek, ku një qytetar ''militia'' praktikonte taktikën e hoplitit. Ishte e vogël (popullsia e burrave të lirë në moshë ushtarake ishte rreth 9,000) dhe e organizuar në pesë klasa, tre prej të cilave jepnin hoplitë kurse dy jepnin ushtarë të këmbësorisë së lehtë. Ushtria e hershme romake ishte e limituar taktikisht dhe ishte e përqendruar më shumë për t’u mbrojtur sesa për të sulmuar. <ref>John Keegan, ''A History of Warfare'', [[Alfred A. Knopf]] (New York 1993) [ISBN 0-394-58801-0], p.263; David Potter, "The Roman Army and Navy," in Harriet I. Flower, editor, ''The Cambridge Companion to the Roman Republic'', [[Cambridge University Press]] (Cambridge U.K. 2004) [ISBN 0-521-00390-3], pp. 67-69. For a discussion of hoplite tactics and their sociocultural setting, see Victor Davis Hanson, ''The Western Way of War: Infantry Battle in Classical Greece'', Alfred A. Knopf (New York 1989) [ISBN 0-394-57188-6].</ref> Andej nga shekulli i 3-të p.e.s, romakët e zhdukën formacionin hoplit në favor të një sistemi më fleksibël në të cilin grupe më të vogla prej 120 (ose në disa raste 60) burra të quajtura maniples që mund të manovronin më pavarësisht në fushëbetejë. 30 maniples të vendosura në tre rreshta me trupa mbështetëse formonin legjionin, me rreth 4000 deri 5000 veta. Legjioni i hershëm republikan romak përbëhej nga 5 skuadra, ku secila prej tyre ishte e pajisur ndryshëm dhe kishte vende të ndryshme në formacion: tre rreshta nga këmbësoria e rëndë (''hastati'', ''principes'' dhe ''triarii)'', një e përbërë nga e lehta (''velites''), dhe kavaleria (''ekuitët''). Me organizimin e ri erdhi dhe një orientim i ri drejt ofensivës dhe një qëndrim shumë më agresiv ndaj qytet-shteteve fqinje. <ref>Keegan, p. 264; Potter, pp. 69-70.</ref>

Fuqia e plotë e një legjioni të hershëm republikan përfshinte 3,600 deri 4800 nga këmbësoria e rëndë,disa qindra nga këmbësoria e lehtë dhe disa qindra nga kavaleria për të formuar një total prej 4000 deri në 5000 burra. <ref>Keegan, p.264; Adrian Goldsworthy, ''The Roman Army at War 100 BC&nbsp;— CE200'', [[Oxford University Press]] (Oxford 1996) [ISBN 0-19-815057-1], p. 33; Jo-Ann Shelton, ed., ''As the Romans Did: A Sourcebook in Roman Social History'', Oxford University Press (New York 1998)[ISBN 0-19-508974-X], pp. 245-249.</ref> Shpesh legjionet ishin poshtë fuqisë së tyre të plotë, ose për shkak të dështimeve për të rekrutuar ushtarë, ose prej shërbimit aktiv pas një periudhe për shkak të aksidenteve, plagosjeve, vdekjeve, sëmundjeve dhe dezertimit. Gjatë Luftës Civile, legjionet e Pompeut në lindje ishin në fuqinë e tyre të plotë pas sa ishin rekrutuar, kurse legjionet e Çezarit ishin në shumë raste shumë poshtë forcës së plotë pas një shërbimi të gjatë aktiv në Gali. Kjo ishte e vërtetë edhe për trupat ndihmëse. <ref>Goldsworthy, ''The Roman Army'', pp. 22-24, 37-38; Adrian Goldsworthy, ''Caesar: Life of a Colossus'', [[Yale University Press]] (New Haven 2006) [ISBN 0-300-12048-6, ISBN 978-0-300-12048-6], pp. 384, 410-411, 425-427. Another important factor discussed by Goldsworthy was absence of legionaries on detached duty.</ref>

Deri në fund të periudhës republikane, legjionari tipik ishte një qytetar fermer që zotëronte prona në një zonë rurale dhe ai shërbente për fushata të caktuara (zakonisht vitore),<ref>Between 343 BC and 241 BC, the Roman army fought every year except for five. Stephen P. Oakley, "The Early Republic," in Harriet I. Flower, editor, ''The Cambridge Companion to the Roman Republic'', Cambridge University Press (Cambridge U.K. 2004) [ISBN 0-521-00390-3], p. 27.</ref> dhe që e pajiste vetë veten dhe në rastin e ekuitëve, edhe kalin e tij. Sugjerohet se deri në vitin 200 p.e.s, një fermer i thjeshtë rural (që mbijetonte) mund të merrte pjesë në gjashtë ose shtatë fushata. Të liruarit dhe skllevërit (kudo ku banonin) dhe qytetarët urbanë nuk shërbenin përveçse në raste të rralla emergjence.<ref>P. A. Brunt, "Army and Land in the Roman Republic," in ''The Fall of the Roman Republic and Related Essays'', Oxford University Press (Oxford 1988) [ISBN 0-19-814849-6], p.253; William V. Harris, ''War and Imperialism in Republican Rome 327-70 BC'', Oxford University Press (Oxford 1979) [ISBN 0-19-814866-6], p. 44.</ref> Pas vitit 200 p.e.s, kushtet ekonomike në zonat rurale u përkeqësuan pasi u rritën nevojat e njerëzve, kështu që kualifikimet e prons për shërbim u reduktuan gradualisht. Duke filluar nga Gaius Mariusi në vitin 107 p.e.s, qytetarët pa pronë dhe disa qytetarë që banonin në zona urbane (''proletarii'') u rekrutuan dhe iu dhanë pajisje, megjithëse shumica e legjionarëve vazhdonte të vinte nga zonat rurale. Afati i shërbimit sa erdhi e u rrit vazhdimisht – deri në 20 vjet në raste emergjence, ndonëse gjashtë deri në shtatë vjet ishin më tipike. <ref>Keegan, pp. 273-274; Brunt, pp. 253-259; Harris, pp. 44-50.</ref> Duke filluar nga shekulli i 3-të p.e.s, legjionarët paguheshin me një ''stipendium'' (shumat janë të diskutueshme por Çezari dyfishoi pagesën e trupave të tij në 225 ''denarii'' në vit), që mund të parashikonin plaçkën e luftës dhe atë që ata mund të merrnin nga gjeneralët e tyre dhe që nga koha e Mariusit, shpesh iu ndaheshin toka pas tërheqjes. <ref>Keegan, p. 264; Brunt, pp. 259-265; Potter, pp. 80-83.</ref> Kavaleria dhe këmbësoria e lehtë të lidhura me një legjion (''auxilia'') shpesh rekrutoheshin në zonat ku legjioni shërbente. Çezari formoi një legjion, Alaudën e Pestë, nga jo-qytetarë të Galisë Transalpine për të shërbyer në fushatat e tij në Gali.<ref>Goldsworthy, ''Caesar'', pp. 391.</ref> Në kohën e Çezar Augustit, ideali i qytetarit-ushtar u braktis dhe legjionet u bënë tërësisht profesionale. Legjionarët paguheshin 900 sesterca në vit dhe mund të prisnin një pagesë prej 12000 sestercash pas tërheqjes. <ref>Karl Christ, ''The Romans'', University of California Press (Berkeley, 1984)[ISBN 0-520-04566-1], pp. 74-76 .</ref>

Në fund të Luftës Civile midis Antonit dhe Augustit, ky i fundit riorganizoi forcat ushtarake, duke shkarkuar ushtarët dhe duke shpërndarë legjionet. Ai ruajti 28 legjione dhe i shpërndau në provincat e Perandorisë.<ref>Christopher S. Mackay, ''Ancient Rome: A Military and Political History,'' Cambridge University Press, (Cambridge, U.K. 2004), pp. 249-250. Mackay points out that the number of legions (not necessarily the number of legionaries) grew to 30 by 125 AD and 33 during the [[Severan dynasty|Severan]] period (200–235 AD).</ref> Gjatë Principatës, organizimi taktik i ushtrisë vazhdoi të evoluojë. Auksiliat ngelën kohorta të pavarura dhe trupat legjionarë shpesh operonin si grupe kohortash sesa si legjione të plota. Një njësi e re e zhdërvjellët, e quajtur ''cohortes equitatae'', që kombinonte kavalerinë dhe legjionarët në një formacion të vetëm që mund të vendoseshin mund të vendoseshin në garnizone, që mund të luftonin vetë si forca të vogla të balancuara ose mund të kombinoheshin me njësi të tjera të ngjashme me forca sa të një legjioni. Kjo rritje në fleksibilitetin organizues ndihmoi me kalimin e kohës që të sigurojë një sukses të gjatë nga ana e forcave të ushtrisë romake. <ref>Goldsworthy, ‘’The Roman Army’’, p.36-37.</ref>

Perandori Galienus (253-268) filloi një riorganizim që krijoi strukturën e fundit ushtarake të periudhës së vonë të Perandorisë. Duke tërhequr disa legjionarë nga vendet e fiksuara të kufijve bazë, Galienusi krijoi forca të lëvizshme ( ''Comitatenses'' ose ushtritë e fushave) dhe i vendosi ata mbrapa dhe në një distancë të caktuar nga kufijtë si një rezervë strategjike. Trupat e kufijve (''limitanei'') të vendosur në baza të përcaktuara vazhduan të jenë në vijën e parë të mbrojtjes. Njësitë bazë e ushtrisë së fushave ishin "regiment", ''legiones'' ose ''auxilia'' për këmbësorinë dhe ''vexellationes'' për kavalerinë. Provat tregojnë se regjimentet e këmbësorisë kishin 1200 burra ndërsa kavaleria 600, ndonëse regjistrimet tregojnë se niveli aktual i trupave ishte më i ulët (800 dhe 400). Shumë regjimente këmbësorie dhe kavalerie operonin në çifte nën komandën e një ''comes''. Përveç trupave romakë, ushtritë e fushave përfshinin regjimente të barbarëve të rekrutuara nga fiset aleate dhe të njohur si ''foederati''. Nga viti 400, regjimentet ''foederati'' u vendosën përfundimisht si njësi të ushtrisë romake, të paguar dhe të pajisur nga Perandoria, të drejtuar nga një tribun romak dhe u përdorën si çdo njësi tjetër romake. Përveç ''foederati'', Perandoria gjithashtu përdori grupe barbarësh për të luftuar bashkë me legjionet si aleatë por jo të integruar në ushtritë e fushave. <ref>Hugh Elton, ''Warfare in Roman Europe AD 350-425'', Oxford University Press (Oxford 1996)[ISBN 0-19-815241-8] pp. 89-96.</ref>

Gjuha mëmë e romakëve ishte latinishtja, një gjuhë italike gramatika e së cilës mbështetet pak në rregullin e fjalëve, duke përcjellë kuptimin nëpërmjet një sistemi ndajshtesash të lidhura me rrënjët e fjalëve. <ref>[http://www.utexas.edu/cola/centers/lrc/eieol/latol-0-X.html Latin Online: Series Introduction] by Winfred P. Lehmann and Jonathan Slocum. Linguistics Research Center. [[University of Texas at Austin|The University of Texas at Austin]]. Written 2007-2-15. Retrieved 2007-4-1.</ref> Alfabeti latin bazohet në alfabetin etrusk, dhe ky i fundit në atë grek.<ref>[http://www.du.edu/~etuttle/classics/latalph.htm The Latin Alphabet] by J. B. Calvert. [[University of Denver]]. Written 1999-8-8. Retrieved 2007-4-1.</ref> Megjithëse letërsia latine që akoma ka ngelur përbëhet pothuajse e gjitha nga latinishtja klasike, një gjuhë letrare artificiale dhe shumë e stilizuar që daton nga shekulli i 1 p.e.s, gjuha që flitej në Perandorinë Romake ishte latinishtja vulgare, që ndryshonte konsiderueshëm nga latinishtja klasike në gramatikë dhe fjalor, madje dhe në shqiptim.<ref>[http://web.archive.org/web/20070810033726/http://classics.lss.wisc.edu/courses/Classical_Latin_Supplement.pdf Classical Latin Supplement]. page 2. Retrieved 2007-4-2.</ref>

Ndërsa latinishtja ishte gjuha në të cilën shkruhej në Perandorinë Romake, greqishtja u bë gjuha e folur për elitën e edukuar mirë, meqë shumica e letërsisë së studiuar nga romakët ishte e shkruar greqisht. Në pjesën lindore të Perandorisë Romake, që më vonë u bë Perandoria Bizantine, latinishtja kurrë nuk e zëvendësoi greqishten dhe pas vdekjes së Justinianit, greqishtja u bë gjuha zyrtare e qeverisë bizantine. <ref>Adkins, 1998. page 203.</ref> Zgjerimi i Perandorisë Romake bëri që të shpërndahej latinishtja në tërë Evropën dhe me kalimin e kohës latinishtja vulgare e evolua dhe u dialektizua në vende të ndryshme, gradualisht duke formuar një numër gjuhësh neolatine.

Kur kontakti me grekët u rrit, perënditë e vjetra romake u bënë me kalimin e kohës më shumë të lidhura me perënditë greke. <ref>Willis, 2000. page 168.</ref> Kështu që, Jupiteri shihej si i njëjtë me Zeusin, Marsi u lidh me Aresin dhe Neptuni me Poseidonin. Perënditë romake gjithashtu morën vetitë dhe mitologjinë e perëndive greke. Nën Perandorinë, romakët thithën mitologjinë e vendeve të pushtuara duke çuar në situata ku tempuj dhe priftërinj të hyjnive tradicionalë italianë jetonin krah për krah me ato të perëndive të huaja. <ref>Willis, 2000. page 166.</ref> Duke filluar me perandorin Neron, politika romake përkundrejt të krishterëve qe negative dhe në disa raste, thjesht të qenit i krishterë ndëshkohej me vdekje. Nën perandorin Dioklecian, përndjekjet arritën kulmin. Gjithsesi, krishterimi u bë një fe zyrtare nën Konstantinit I dhe u bë dominante. Të gjitha fetë përveç krishterimit u ndaluan në vitin 391 nga një edikt i perandorit Teodos I.<ref>[http://www.roman-emperors.org/theo1.htm Theodosius I (379-395 AD)] by David Woods. De Imperatoribus Romanis. Written 1999-2-2. Retrieved 2007-4-4.</ref>

Piktura romake shfaq ndikimin grek dhe shembujt ekzistues janë kryesisht afreske të përdorura për të zbukuruar muret dhe tavanet e vilave në fshat, megjithëse letërsia romake përmend piktura në dru, fildish dhe materiale të tjera.<ref name=Addypaint>Adkins, 1998. pages 350-352.</ref><ref name=MetstuffonRpaint>[http://www.metmuseum.org/toah/hd/ropt/hd_ropt.htm Roman Painting] from Timeline of Art History. Department of Greek and Roman Art, The Metropolitan Museum of Art. Written 2004-10. Retrieved 2007-4-22.</ref> Disa ekzemplarë të pikturës romake janë gjetur në Pompeii dhe nga këto historianët e artit e ndajnë historinë e pikturës romake në katër periudha. Stili i parë i pikturës romake praktikohej nga fillimi i shekullit të dytë p.e.s deri në fillimin ose mesin e shekullit të parë p.e.s. Kryesisht përbëhej nga imitime në mermer dhe piktura murore, megjithëse ndonjëherë përfshinte vizatime të personazheve mitologjike. Stili i dytë filloi në fillim të shekullit të parë p.e.s dhe kishte si qëllim vizatimin e peizazheve ose tiparet arkitekturore në mënyrë sa më realiste në tre dimensione. Stili i tretë u shfaq gjatë sundimit të Augustit (27 p.e.s&nbsp;– 14), dhe refuzoi realizmin e stilit të dytë në favor të zbukurimeve, stolisjeve të thjeshta. Një skenë arkitekturore, një peizazh ose një dizajn abstrakt vendosej në qendër në një sfond monokrom (ku ka vetëm një ngjyrë ose vetëm nuancat e një ngjyre). Stili i katërt, që filloi në shekullin e parë, përshkruante skena nga mitologjia, ndonëse ruajti detajet arkitekturore dhe modelet abstrakte. <ref name=Addypaint/><ref name=MetstuffonRpaint/>

Muzika romake ishte e bazuar tërësisht në muzikën greke dhe luajti një rol të rëndësishëm në shumë aspekte të jetës romake. <ref name=iClassics>[http://www.iclassics.com/periodArticle?contentId=3003 Chronology: Ancient and Medieval: Ancient Rome]{{dead link|date=July 2009}}. iClassics. Excerpt from ''A History of Western Music, Fifth Edition'' by Donald Jay Grout and Claude V. Palisca. [[W. W. Norton|W.W. Norton]] & Company, Inc.: 1960. Retrieved 2007-4-22.</ref> Në ushtrinë romake, instrumentet muzikorë si ''tuba'' (një trombë e gjatë) ose''cornu'' (e ngjashme me një bri) përdoreshin për të dhënë komanda të ndryshme dhe ''lituus'' (një instrument i zgjatur në formë J-je), përdorej në ceremonitë e ndryshme. <ref>Adkins, 1998. page 89.</ref> Muzika përdorej në amfiteatro midis akteve dhe në odeone (salla për performimin e muzikës), dhe në këto ambiente njihet që janë përdorur ''cornu'' dhe ''hydraulis'' (një tip organoje që punon me ujë).<ref>Adkins, 1998. page 349-350.</ref> Shumica e ritualeve përfshinin muzikën, me instrumente si ''tibiae'' (fyell) në flijime, çambaret dhe tamburinat në kulte të shfrenuara (orgjiastike).<ref>Adkins, 1998. page 300.</ref> Disa historianë të muzikës besojnë se muzika përdorej në pothuajse të gjitha ceremonitë publike.<ref name=iClassics/><ref name=autogenerated2>[http://www.iclassics.com/periodArticle?contentId=3003 Chronology: Ancient and Medieval: Ancient Rome]{{dead link|date=July 2009}}. iClassics. Excerpt from A History of Western Music, Fifth Edition by Donald Jay Grout and Claude V. Palisca. W.W. Norton & Company, Inc.: 1960.</ref> <ref name=iClassics/>

Mbishkrimet, shtëpitë publike, pikturat dhe skulpturat e gjetura në Pompeii dhe Herkulaneum tregojnë se romakët kishin një kulturë të ngopur me seks. <ref>Grant, 2005. pages 130-134.</ref>

Rinia romake kishte forma të ndryshme loje dhe ushtrimesh, si hedhjet, mundja, boksi dhe garimi.<ref name=Cassononsports>Casson, 1998. pages 98-108.</ref> Në fshatra, koha e lirë për të pasurit gjithashtu përfshinte gjuetinë dhe peshkimin.<ref name=SPQRonline>[http://library.thinkquest.org/26602/entertainment.htm#leisure Daily Life: Entertainment]. SPQR Online. Written 1998. Retrieved 2007-4-22.</ref> Romakët gjithashtu kishin forma të ndryshme të lojërave me top, duke përfshirë një që i ngjante hendbollit të sotëm. <ref name=Cassononsports/> Lojërat me zara, lojërat e tryezës dhe kumari ishin tmerrësisht popullorë gjatë kohës së lirë.<ref name=Cassononsports/> Femrat nuk merrnin pjesë në këto aktivitete. Për të pasurit, festat e darkës ofronin një mundësi për argëtim, ndonjëherë duke përfshirë muzikën, kërcimin dhe leximin e poezive. <ref name=Adkinsonparties>Adkins, 1998. page 350.</ref> Plebenjtë ndonjëherë shijonin kësi festash me anë të klubeve ose shoqatave, ndonëse një darkë çlodhëse zakonisht do të thoshte të shkoje në taverna.<ref name=Adkinsonparties/> Fëmijët argëtoheshin me lodrat dhe lojëra të ndryshme.<ref name=SPQRonline/><ref name=Adkinsonparties/>

''Circus Maximus'', një tjetër vend popullor në Romë, përdorej kryesisht për garimet me kuaj dhe garimet me karrocë dhe kur cirku mbushej me ujë, kishte beteja detare. Gjithashtu përdorej edhe për shumë evenimente të tjera.<ref>[http://penelope.uchicago.edu/~grout/encyclopaedia_romana/circusmaximus/circusmaximus.html Circus Maximus]. Encyclopedia Romana. University of Chicago. Retrieved 2007-4-19.</ref> Ky cirk mund të mbante 385,000 njerëz;<ref>[http://web.archive.org/web/20071211235746/http://www.athenapub.com/rhone1.htm Athena Review I,4: Romans on the Rhône: Arles]</ref> njerëz nga e gjithë Roma e vizitonin atë. Dy tempuj, njëri me shtatë vezë të mëdha dhe njëri me shtatë delfinë, pozicionoheshin në mes të pistës së Circus Maximus dhe kur garuesit kryenin një xhiro, një nga këto hiqej (një vezë ose një delfin). Kjo bëhej për të informuar garuesit dhe spektatorët rreth statistikave të garës. Përveç sporteve, Circus Maximus ishte edhe një zonë që shfrytëzohej për reklamë dhe kumar. Autoritetet më të larta, si perandori, gjithashtu i shihnin lojërat në Circus Maximus, sepse konsiderohej e pasjellshme të mos shkoje. Autoritetet më të larta, kalorësit dhe shumë njerëz të lidhur me garën, uleshin në vende të rezervuara të gjendura sipër gjithë të tjerëve. Gjithashtu konsiderohej e pavend nëse perandori favorizonte një ekip të caktuar. Circus Maximus u krijua në vitin 600 p.e.s dhe priti garën e fundit me kuaj në vitin 549, pas një zakoni që zgjati gati një shekull.

Romakët ndërtuan shumë akueduktë për të furnizuar qytetet dhe vendqëndrimet industriale me ujë dhe për të ndihmuar bujqësinë e tyre. Qyteti i Romës furnizohej nga 11 akueduktë me një gjatësi të kombinuar prej 350 kilometrash.<ref name=frontinus>Frontinus</ref> Shumica e akueduktëve ishin ndërtuar nën sipërfaqe, vetëm një pjesë e vogël mbi tokë. Disa herë, kur groporet 50 metra të thella duhej të kaloheshin, sifone të përmbysura përdoreshin për ta çuar ujin mbi përpjetë.