Psika: Dallime mes rishikimesh

PSIKA (greq. Psyche, lat. Psyche) - dashnorja dhe gruaja e mëvonshme e Erosit, zotit të dashurisë.

Legjenda për Psiken dhe Erosin është me origjinë greke, por na është e njohur veçmas sipas versionit që është dhënë në veprën Metamorfozat ose Gomari i artë e Apuleut nga Madaura (shek. II para es.). Në të është shtojca e veçantë në formë të përrallës, të cilën njëfarë plake ia tregon vajzës që e kishin zënë rob cubat në mënyrë që ta argëtojë. Legjenda ka qenë njësoj e përhapur dhe e njohur si në botën antike ashtu edhe sot, dhe për të ende vlen ajo që pat shkruar ne librin e tij Apuleu: „Lexues, kujdes: do te argëtohesh!"

Për hirë të së vertetës, Psika nga ky adhurim nuk ka qenë aspak e ngazëllyer. Kuptohet se nga kjo edhe më pak ka qenë e ngazllyer Afrodita. Nga zemërimi ndaj bukurisë së palejueshme të një vdekatareje të thjeshtë vendosi t'i hakmerrej. I urdhëroi birit të vet, Erosit që ta plagoste zemrën e Psikës me shigjetën e dashurisë ndaj burrit më të keq në botë.

Në ndërkohë i ati i Psikës iu drejtua orakullit të Delfit për ta pyetur për këshillë se si t'ia gjente vajzës së vet burrin. E mori përgjegjen e trishtueshme: le ta çojë të veshur në kostum martesor në shkëmbin e lartë mbi greminë ku dhëndri do të vijë tek ajo. Ky do të jetë dragoi i vrazhdët me trup të mbuluar me guaca. Kundër profecisë që e shpalli vullnetin e zotërave nuk ka mundur të ndërmerret gjë dhe mbreti me zemër të thyer e çoi fjalen në vend. Kur e la vajzën në shkëmbin e lartë dhe shkoi, ndodhi mrekullia. Era e qetë e Zefirit e ngrati lehtë Psikën dhe e çoi në rrafshirën nën shkëmb. Këtë e bëri në lutje te zotit Eros, i cili fluturoi te shkëmbi për ta kryer urdhërin e nënës së vet, por që në shikim të parë u dashurua në Psikën.

Erosi e mbajti fjalën e vet: e kërkoi zotin suprem, Zeusin dhe i premtoi se, poqese i lejon ta marrë Psikën grua legjitime, di t'ia gjejë dashnoren më të bukur në botë. Njëherit Zeusi e ngriti Psikën prej gruas vdekatare në hyjneshë dhe ne mënyrë solemne ia dorëzoi Erosit për grua të përhershme. Më në fund, me këtë' u pajtua edhe Afrodita, dhe kur pas martesës së Erosit dhe Psikës së shpejti u bë gjyshe e vajzës, vajza u quajt me emrin Hedona - Kënaqësi.

Nga antika janë ruajtur vepra të shumta figurative me pamjet nga legjenda e Erosit me Psikën. Kopjet më të lashta që i njohim janë të artistëve helenistikë (d.m.th. për nga koha përafërsisht pesëqind vjet para Apuleut). Më të fundit e ndeshim edhe në artin kristian (në pikturën murale nga katakombet e Domitillës nga gjysma e parë e shek. IV të e.s.). Përveç plastikës së imtë, mozaiqeve dhe pikturave, janë te njohura edhe ansamblet skulpturale, në përgjithësi të quajtura Amori dhe Psika në Luvër të Parisit (me siguri kopja romake e origjinalit helenistik e shek. III-II para e.s. sot në Muzeun Kapitolian në Romë (me siguri nga fillimi i erës sonë) dhe në Muzeun Popullor në Napoli (nga shek. II të e.s.). Prej veprave skulpturale të kohës më të re më i njohuri është ansambli Amori dhe Psika i Antonio Kanovës, i vitit 1796, sot në Ville Carlota në Tremez (Valla Karlota në Tremezë), versioni origjinal është në Muzeun Metropolitan në Nju Jork. Amori dhe Psika e Berthel Thorvaldsenit (e vitit 1806), gjendet në Muzeun e Thorvaldsenit në Kopenhagë, ndërsa i Ogyst Rodenit- disa shembuj nga vitet 1900-1910, (sot në Muzeun e Rodenit në Paris dhe në Filadelfi të tjerët në Metropolitan Muzem në Nju Jork). Relievi me të njëjtin titull i Ivan Mestrovicit (Ivan Meshtroviqit), i vitit 1918, sot gjendet në Ateleun e Meshtroviqit ne Zagreb. Prej skulpturave të tjera po i përmendim Psikën e Adrien de Vriesit prej luftës tridhjetëvjeçare në vend që të gjendet në Pragë, ajo është në Stokholm dhe ansambli i tij Merkuri dhe Psika (i vitit 1593, sot në Luvër të Parisit, pastaj Psika e braktisur e Auguste Pazouit (Ogyst Pazhuit), e vitit 1791, sot gjendet në Luvër të Parisit dhe Psika me kandil e Ogyst Rodenit, sot në Muzeun e Rodinit në Paris. Prej pikturave para së gjithash duhet përmendur pikturën murale të Raffaelit që e paraqet Amorin dhe Psikën, e viteve 1514-1515, në Villa Fardel Te na Mantovë (rreth viteve 1524-1527), të Jacopo Zucchiut (Jakopo Cukiut), rreth vitit 1580, sot në Villa Borgeze në Romë, dhe e François F. Picotit (Fransoa F. Piktorit) e vitit 1817, sot në Luver të Parisit, pastaj Zefiri e sjell Psikën, dhe Gjumi i Psikës e Pierre Paul Prodhonit (e para e vitit 1808, gjendet në Luvër të Parisit, dhe pak më vonë në Koleksionin e Wallaceit në Londër). Perveç të tjerëve duhet permendur pikturën Psike e Georg Frederick Watsit (e vitit 1880, sot në Galerinë Tate në Londër). Vlen të permendet edhe seria prej katër pikturave nga Legjenda për Psikën e Maurice Denisit (e vitit 1907, sot në Muzeun e Arteve Moderne në Paris).

 

Përzgjodhi dhe përgatiti: Valentin Batalaku – Slloveni, të cilin e falënderojmë shumë për këtë bashkëpunim me faqen syri3.