Gjermania: Dallime mes rishikimesh

{{Artikulli kryesor|Njësitë federative të Gjermanisë}}

 

 

{| style="background:transparent;" cellspacing="2px"

 

[[Ligji kriminal]] dhe [[ligji privat]] janë të koduara në nivel kombëtar në ''[[Strafgesetzbuch]]'' dhe ''[[Bürgerliches Gesetzbuch]]'' respektivisht. Sistemi penal Gjerman është i drejtuar drejt rehabilitimit të kriminelëve; qëllimi i dytë i tij është mbrojtja e publikut gjeneral.<ref>[http://www.gesetze-im-internet.de/stvollzg/__2.html § 2, StVllzg], gesetze-im-internet.de, Accessed April 13, 2007</ref> Për të arritur këtë të fundit, një kriminel i konviktuar mund të vihet në paraburgim preventiv (''Sicherungsverwahrung'') si shtesë ndaj aktakuzës gjenerale nëse ai/ajo konsiderohet si kërcënim për publikun gjeneral. ''[[Völkerstrafgesetzbuch]]'' regullon pasojat e [[krimi ndaj njerëzimit|krimit ndaj njerëzimit]], [[gjenocidi]]t dhe [[Krime lufte|krimeve të luftës]]. Ai u jep gjykatave Gjermane [[juridiksion universal]] në rast se persekutimi nga një gjykatë e shtetit ku u krye krimi ose një gjykatë ndërkombëtare nuk është i mundur.

 

=== Niveli i shteteve ===

Fuqia legjislative ndahet mes federatës dhe nivelit të shteteve. Ligji themelor parasheh se e gjithë fuqia legjislative mbetet në nivel të shteteve përveç nëse është paraparë ndryshme nga vetë Ligjin themelor. Në disa zona, niveli federativ dhe i shteteve kanë fuqi konkurruese legjislative. Në këto raste, niveli federativ ka fuqi legjislative "nëse dhe në zgjerim se themelimi i kushteve të barabarta të jetesës në gjithë territorin e federatës ose mirëmbajtjen e unitetit ligjor ekonomik bëhet në pajtim me rregullat federale të nevojshme për interesa kombëtare" (Art. 72 Basic Law).

[[Skeda:Polizeiwagen blau.jpg|parapamje|170px|majtas|Veturat gjermane të policisë]]

Çdo ligj federal tejkalon ligjin e shteteve nëse fuqia legjislative është në nivelin federal. Një shembull i famshëm është leja Hessiane për dënim me vdekje që bie në kundërshtim me ndalimin e dënimit të tillë nga Ligji themelor, duke e bërë kështu nenin Hessian jovalid. ''[[Bundesrati i Gjermanisë|Bundesrati]]'' është organi federal me anë të cilit shtetet marrin pjesë në legjislacionin federal. Pjesëmarrja e shteteve në legjislacionin federal është e nevojshme nëse ligji bie mbi zonën e fuqisë konkurruese legjislative, detyron shtetin të administrojë rregullat federale, ose është e paraparë me Ligjin themelor. Çdo shtet me përjashtim të [[Schleswig-Holstein]] (juridiksioni kushtetues i së cilit ushtrohet nga ''Bundesverfassungsgericht'' në [[prokurori]]) ka gjykatat e veta kushtetuese. ''[[Amtsgericht]]'', ''Landgerichte'' dhe ''Oberlandesgerichte'' janë gjykata shtetërore për juridiksion gjeneral. Ato janë kompetente nëse veprimi bazohet në ligjin federal ose shtetëror.

 

Shumë nga çështjet fundamentale në [[Ligji administrativ|ligjin administrativ]] mbeten nën juridiksionin e shteteve, megjithëse shumica e shteteve bazojnë ligjet e veta në atë zonë me ''Verwaltungsverfahrensgesetz'' (Akti i procedimeve administrative) të vitit [[1976]] në pika të rëndësishme të ligjit administrativ. ''Oberverwaltungsgerichte'' janë nivelet më të larta në juridiksion administrativ sa i përket administrimeve të shteteve, përveç nëse pyetja e ligjit shqetëson ligjin federal ose ligjin shtetëror identik me ligjin federal. Në raste të tilla është i mundshëm apeli final tek Gjykata Federale Administrative.

 

 

== Demografia ==

 

[[Skeda:Population of German territories 1800 - 2000.JPG|parapamje|majtas|300px|Popullsia e territoreve Gjermane 1800 - 2000 dhe popullsia imigrante 1975 - 2000.]]

 

Prej dhjetorit 2004, rreth shtatë milionë qytetarë të huaj u regjistruan në Gjermani, dhe 19% e qytetarëve të shtetit kishin prejardhje ose gjysmë-prejardhje të huaj. Të rinjët kanë më shumë gjasa të kenë prejardhje të huaj se të moshuarit. 30% e Gjermanëve 15 vjeç ose më pak kanë së paku një prindër të lindur jashtë vendit. Në qytetet e mëdha 60% e fëmijëve 5 vjeçarë ose më pak kanë së paku një prindër të lindur jashtë vendit.<ref>BiBB: [http://www.good-practice.de/zielgruppen_beitrag3533.php Menschen mit Migrationshintergrund - neue Definition, alte Probleme] e marrë më 25 of May 2008</ref> Grupi më i madh (2.3 million)<ref>Bernstein, Richard. [http://www.nytimes.com/2006/03/29/international/europe/29letter1.html?ex=1301288400&en=f374094bb24aa621&ei=5090&partner=rssuserland&emc=rss Një kuiz për Do-të-ishin-qytetarët teston sjelljet Gjermane] New York Times. March 29, 2006. Retrieved 2006, [[November 30|11-30]].</ref> vijnë nga [[Turqia]], dhe pjesa më e madhe e mbetur vijnë nga shtetet Evropiane si [[Italia]],[[Kosova]],[[Serbia]], [[Greqia]], [[Polonia]], dhe [[Kroacia]].<ref>[http://www.destatis.de/basis/e/bevoe/bevoetab10.htm popullsia e huaj më 31 dhjetor 2004 nga origjina] Zyra federale Statistikore e Gjermanisë - janar 24, 2006. Retrieved 2007, [[January 1|01-01]].</ref> [[Fondi i Kombeve të Bashkuara për Popullsi]] e rendit Gjermaninë si nikoqire të [[Lista e vendeve sipas popullsisë imigrante|numrit të tretë më të madh të migrantëve ndërkombëtarë]], rreth 5% ose 10 milion e gjithë 191 milion migrantëve, ose rreth 12% e popullsisë së Gjermanisë.<ref>[http://www.unfpa.org/publications/detail.cfm?ID=294&filterListType= State of World Population 2006] United Nations Population Fund. 2006. Retrieved 2007, [[January 1|01-01]].</ref> Si pasojë e [[Imigracioni në Gjerrmani|kufizimeve]] e ligjeve, dikur pa kufizime, për [[e drejta për azit|të drejtën për azil]] dhe imigracion, numri i imigrantëve që synojnë azil ose pretendojnë etnicitet Gjerman (shumica nga ish-vendet Sovietike) ka rënë dukshëm nga viti [[2000]].<ref>[http://www.destatis.de/presse/deutsch/pm2006/p2690025.htm ''Erstmals seit 1990 weniger als 600 000 Ausländer zugezogen''], Byroja Federale Statistikore e Gjermanisë (Statistiches Bundesamt Deutschland) , 6 korrik 2006. Retrieved on 2007, [[January 1|01-01]].</ref> Numri i sakte i pjestarve te etnitetit shqiptar me vendqendrim ne gjermani dhe gjermaneve me prejardhe nga trojet etnike shqiptare nuk dihet. Gjate kohes se luftes ne Kosove, ne opinionin e gjere politiko-mediatik qarkullonin shifrat nga 200 deri 300 mije emigrant nga Kosova apo rreth 10-15% e popullsis se pergjithshme te Kosoves.

 

[[Protestantizmi]] është i koncentruar në veri dhe lindje dhe [[Katolizmi Romak në Gjermani|katolizmi Romak]] është i koncentruar në jug dhe perëndim. [[Feja në Gjermani|Të dy besimet përbëjnë]] rreth 31% të popullsisë secila. [[Popa]] aktual, [[Benedikti XVI]], u lind në [[Bavaria|Bavari]]. Njerëzit e pafe, përfshirë [[Ateizmi|ateistët]] dhe [[Agnostisizm|agnostikët]] përbëjnë 29.6% të popullsisë, dhe janë në numër të konsiderueshëm veçantërisht në [[Republika Demokratike Gjermane|ish-Gjermaninë Lindore]] dhe zonat kryesore metropolitane.<ref>[http://www.remid.de/remid_info_zahlen.htm Religionen in Deutschland: Mitgliederzahlen] Religiosenwissenschaftlicher Medien- und Informationsdienst. November 4, 2006. Retrieved 2006, [[November 30|11-30]].</ref>

 

Nga 3.3 milion [[Mysliman]]ët, shumica janë [[Islami Sunit|Sunitë]] dhe [[Alevitë]] nga [[Turqia]], por gjithashtu ka një numër të vogël [[Islami Shiitë|Shiitë]].<ref>[http://www.euro-islam.info/pages/germany.html Germany] Euro-Islam.info. Retrieved 2006, [[November 30|11-30]].</ref> 1.7% e popullsisë së përgjithshme e deklaraon vetveten [[Krishterizmi|të Krishterë]] [[Ortodoksizmi|Ortodoksë]], [[Serbët]] dhe [[Grekët]] janë numri më i madh i tillë.<ref>[http://www.ekd.de/statistik/mitglieder.html title=www.ekd.de/statistik/mitglieder.html]</ref> Gjermania ka [[Çifutët|popullsinë Hebreje]] më të madhe në [[Evropa perëndimore|Evropën perëndimore]].<ref>Blake, Mariah. [http://www.csmonitor.com/2006/1110/p25s02-woeu.html In Nazi cradle, Germany marks Jewish renaissance] [[Christian Science Monitor]]. November 10,2006. Retrieved 2006, [[November 30|11-30]].</ref> Më [[2004]], numri i [[Çifutët|hebrenjëve]] të shpërngulur në Gjermani nga ish-[[Bashkimi Sovietik]] ishte dyfish më i madh se në [[Izrael]], duke e bërë popullsinë totale Hebreje mbi 200,000, krahasuar me 30,000 para [[Ribashkimi Gjerman|ribashkimit Gjerman]]. Qytetet e mëdha me popullsi të konsiderueshme hebreje janë [[Berlini]], [[Frankfurti]] dhe [[Munich]]u.<ref>[http://www.eurojewcong.org/ejc/news.php?id_article=81 The Jewish Community of Germany] European Jewish Congress. Retrieved 2006, [[November 30|11-30]].</ref> Around 250,000 active [[Buddhism|Buddhists]] live in Germany; 50% of them are Asian immigrants.<ref>[[Die Zeit]] 12/07, page 13</ref>

 

[[Gjermanishtja]] standarde është [[Gjuhët Gjermanike|Gjuhë Gjermanike]] [[Gjuhët Gjermanike Perëndimore|perëndimore]] dhe është e lidhur ngushtë, si dhe klasifikohet së bashku me me [[Anglisht]]en, [[Holandisht]]en dhe [[Gjuha Frisiane|Frisianishten]]. Në masë më të vogël, [[gjermanishtja]] është gjithashtu e lidhur me [[Gjuhët Gjermanike Lindore]] (të zhdukura) dhe [[Gjuhët Gjermanike Veriore]]. Pjesa më e madhe e fjalorit Gjerman rrjedh nga dega Gjermanike e [[Gjuhët Indo-Evropiane|Familjes Indo-Evropiane të gjuhëve]].<ref name="Shumë gjuhë, një familje">[[Europa (web portal)]] - [[komisioni Evropian]] - 2004 http://ec.europa.eu/publications/booklets/move/45/en.pdf</ref> Ekzistojnë një numër i konsiderueshëm i fjalëve që rrjedhin nga [[Latinishtja]], [[Gjuha Greke|Greqishtja]], një numër më i vogël nga [[Gjuha Frënge|Frëngjishtja]], dhe së fundmi edhe nga [[Anglishtja]] (ky grup fjalësh njihet si [[Denglisch]]).Gjermanishtja shkruhet në [[Alfabeti Latin|alfabetin latin]]. Përveç 26 shkronjave standarde, Gjermanishtja ka tri zanore me [[Umlaut (diakritikë)|Umlaut]], përkatësisht ä, ö dhe ü, si dhe [[Eszett]] ose ''scharfes S'' (''s e mbrehtë'') e cila shkruhet si "ß" ose " ss ".

 

[[Dialektet]] Gjermane dallohen nga [[forma (linguistikë)|format]] e [[Gjermanishtja standarde|Gjermanishtes standarde]]. Dialektet Gjermane janë format tradicionale lokale dhe rrjedhin nga fiset e ndryshme Gjermanike. Shumë nga to nuk kuptohen lehtë nga dikush që flet vetëm [[Gjermanisht]]en standarde, për shkak se ato shpesh dallojnë nga [[Gjermanishtja standarde]] në [[leksikon]], [[fonologji]] dhe [[sintaksë]].

 

 

== Ekonomia ==

 

Gjermania është ekonomia kkombëtare më e madhe në [[Evropë]], e treta për nga BPV-ja në botë.<ref>[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2001rank.html Rank Order - GDP (purchasing power parity)] CIA Factbook 2005. Retrieved 2006, [[December 31|12-31]].</ref> Rritja më [[2007]] ishte 2.4% dhe është paraparë të mbajë këtë nivel në vitet në vijim.<ref name="Deutsche Welle, German economic upswing in 2007">http://www.dw-world.de/dw/article/0,2144,2299566,00.html Deutsche Welle, German economic upswing in 2007</ref> Qysh nga koha e [[Industrializimi]]t, vendi është bërë "motor", novator dhe përfitues i një ekonomie edhe më të globalizuar. Eksporti i të mirave "Made in Germany" është një nga faktorët kryesorë në pasurinë e vendit. Gjermania është [[Lista e shteteve sipas eksportit|eksportuesi më i madh në botë]] me $1.133 trilion të eksportuara më [[2006]] (janë të përfshirë shtetet e [[Eurozonë]]s) dhe gjeneron një [[tepricë tregtar]] prej €165 bilion.<ref>[http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/4692638.stm German trade surplus hits record] BBC, . Retrieved 2007, [[January 3|01-03]].</ref> Sektori i shërbimit kontribuon rreth 70% të BPV-së së përgjithshme, industria 29.1% dhe agrikultura 0.9%. Shumica e produkteve të vendit janë në inxhinieri, veçanërisht në automobila, makineri, metale, dhe të mira kemikale.<ref name="CIA"/> Gjermania është prodhuesja më e madhe e turbinave të erës dhe teknologjisë për energji solare në [[Toka|Botë]]. Panairet më të mëdha mbahen ndërkombëtare tregtare dhe kongrese mbahen çdo vit në disa qytete Gjermane si [[Hanover]], [[Frankfurt]] dhe [[Berlin]].<ref>[http://www.german-renewable-energy.com/Renewables/Navigation/Englisch/wind-power.html Wind Power] Federal Ministry of Economics and Technology (Germany) Retrieved 2006, [[November 30|11-30]].</ref>

 

[[Skeda:S-Klasse_W221.jpg|parapamje|majtas|Gjermania ishte eksportuesi më i madh i të mirave për vitin 2007.]]

 

Më [[2002]] Gjermania ishte konsumuesi i pestë në [[Botë]] i energjisë, dhe dy të tretat e energjisë primare ishin importuar. Në të njëjtin vit, Gjermania ishte konsumuesi më i madh në [[Evropë]] i elektricitetit; konsumi i elektricitetit atë vit arriti në 512.9 miliardë kilowat në orë.

Politika qeveritare thekson kursimin e energjisë dhe zhvillimin e [[Energjia e ripërtërishme|energjisë së ripërtërishme]], siç është energjia solare, e erës, e biomasës, hidroenergjia, dhe [[energjia gjeotermale]]. Si rezultat i masave energji-kursyese, [[efikasiteti i energjisë]] (masa e energjisë e nevojshme për të prudhuar një njësi të bruto prodhimit vendorë) është përmirësuar nga fillimi i viteve të 1970-ta. Qeveria synon të arrijë gjysmën e kërkesave për energji në vend nga burimet e energjisë së ripërtërishme derim më 2050. Më 2000 qeveria dhe [[Energjia nukleare në Gjermani|industria Gjermane e energjisë nukleare]] u pajtuan të mbyllnin të gjitha centralet nukleare deri më [[2021]].<ref>[http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/4295389.stm Germany split over green energy], BBC, Accessed April 13, 2007</ref> Sidoqoftë, energjia e ripërtërishme poluan një rol më modest në konsumimin e energjisë. Më [[2006]] konsumi i energjisë u arrit me burimet në vijim: nafta (35.7%), qymyri, përfshirë linitin (23.9%), gazi natyral (22.8%), nukleare (12.6%), hidro dhe energjia e erës (1.3%), dhe të tjerat (3.7%).

 

[[Skeda:ICE3 in Cologne.jpg|parapamje|majtas|Treni [[ICE 3]]]]

 

Për shkak të pozitës qendrore në [[Evropë]], Gjermania është një qendër e rëndësishme transportimi. Kjo pasqyrohet në rrjetet e saja të dendura dhe moderne transportuese. Ndoshta më e famshmja është rrjeti i autostradave të gjëra ([[Autobahn]]) që rradhitet i trati në gjatësinë e përgjithshme dhe ka mungesë të limitit të shpejtësisë në pjesën më të madhe të rrugëve.

 

 

Gjermania ka 227.200&nbsp;km rrugë të dorës së parë (autostrada). 46.8 milio auttomjete të regjistruara. 40355&nbsp;km hekurudhë dhe 12 aeroporte ndërkombtare.<ref>Unioni Evropian, nga ideja ne realitet,Daut Dauti,KIEAI, 2001 Prishtinë. faqe.138</ref>