Wikipedia:Burime të besueshme

Artikujt në Wikipedia duhet të bazohen në burime të publikuara, të besueshme, duke sigururar që të gjitha pikëpamjet e shumicës dhe ato të pakicës që janë shfaqur në këto burime janë të mbuluara (shikoni Wikipedia:Pikëpamje neutrale). Fjala "burim" e përdorur në Wikipedia ka tri kuptime: pjesë e punës në vetvete (artikulli, libri), krijuesi i punës (shkrimtari, gazetari), dhe publikuesi i punës (për shembull The New York Times, Cambridge University Press, etj.). Të trija ndikojnë në besueshmërinë. Burimet e besueshme mund të jenë materiale të publikuara me një proces publikimi të besueshëm, autorë që konsiderohen autoritativë në lidhje me temën, ose të dyja.

Besueshmëria e një burimi varet nga konteksti. Cdo burim duhet të peshohet me kujdes për të gjykuar nëse është i besueshëm për deklaratën e bërë dhe nëse është burimi më i mirë për atë kontekst. Në përgjithësi, sa më shumë njerëz të angazhohen në kontrollimin e fakteve, analizimin e çështjeve legale, dhe shqyrtimin e shkrimit, aq më i besueshëm është publikimi. Burimet duhet të mbështesin drejtpëdrejt informacionin siç është prezantuar në një artikull, dhe duhet të jenë të përshtatshme ndaj kërkesave të bëra. Nëse një temë nuk ka burime të besueshme, Wikipedia nuk duhet të ketë një artikull me këtë temë.

Ky udhëzues diskuton besueshmërinë e llojeve të ndryshme të burimeve. Politika e burimeve është Wikipedia:Verifikueshmëria, e cila kërkon citime për çdo material të kundërshtuar ose që ka mundësi të kundërshtohet, dhe për të gjitha citimet. Politika aplikohet në mënyrë rigoroze te të gjithë materialet në hapësirën kryesore—artikujt, listat dhe seksionet e artikujves—pa përjashtim, dhe në veçanti te biografitë e personave që jetojnë, që thotë:

Materiali kontestues rreth personave që jetojnë që është pa burime ose me pak burime—nëse materiali është negativ, pozitiv, neutral, ose thjesht i diskutueshëm—duhet të hiqet menjëherë pa pritur për diskutim.

Në rast të një kontradikte ndërmjet kësaj faqeje dhe politikave tona që lidhen me burimin dhe atribuimin, politika ka prioritet dhe redaktorët duhet të kërkojnë që të zgjidhin mospërputhjet.

Përmbledhje

Artikujt duhet të bazohen në burime të besueshme, të palës së tretë dhe të publikuara me një reputacion për kontrollimin e fakteve dhe saktësinë. Kjo do të thotë që ne publikojmë vetëm opinone autorësh të besueshëm, dhe jo opinione të Wikipedianëve që kanë lexuar dhe interpretuar material burimi parësor për veten e tyre. Shembujt specifikë të mëposhtëm mbulojnë vetëm disa nga llojet e mundshme të burimeve të besueshme dhe të çështjeve të besueshmërisë, dhe nuk kanë për qëllim të jenë shteruese. Burimi i duhur gjithmonë varet nga konteksti; sensi i përbashkët dhe gjykimi editorial janë një pjesë e domosdoshme e procesit.

Termi "publikuar" lidhet më së shpeshti me materiale në formë teksti, qoftë në formatin tradicional të printuar ose online. Megjithatë, audio, video, dhe materialet multimedia që janë regjistruar dhe më pas transmetuar, shpërndarë, ose arkivuar nga një palë e tretë me reputacion mund të plotësojnë kushtet për t'u konsideruar burime të besueshme. Ashtu si burimet në formë teksti, burimet media duhet të prodhohen nga një palë e tretë e besueshme dhe të citohen si duhet. Përveç kësaj, duhet të ekzistojë një kopje e arkivuar e medias. Eshtë e përshtatshme, por në asnjë mënyrë nuk është e nevojshme, që kopjet e arkivuara të jenë të aksesueshme në internet.

Ky artikull ose seksion duhet të zgjerohet me përmbajtjen e përkthyer nga {{{gjuha}}}. Ju lutemi të na ndihmoni me kontributin tuaj.

Disa lloje burimesh

Shumë artikuj në Wikipedia mbështeten në materiale shkencore. Kur është e mundur, botimet akademike dhe të kontrolluara nga ekspertë, monografitë dhe titujt shkencorë janë zakonisht burimet më të besueshme. Megjithatë, disa materiale shkencore mund të jenë të vjetëruara, në krahasim me teori alternative, ose të diskutueshme brenda fushës përkatëse. Përpiqu që të citosh konsensus akademik të rishtë nëse është e mundur, duke e ditur që kjo shpeshherë mungon. Burimet joakademike të besueshme mund të përdoren ndër artikuj për çështjet akademike, veçanërisht materiale nga botime mainstream të një cilësie të lartë. Vendimi se cilat burime janë më të përshtatshme varet nga konteksti. Materiali duhet të ngarkohet të brendësi të tekstit në rast se burimet nuk pajtohen.

Scholarship

• Artikujt duhet të mbështeten në burime dytësore kurdo që është e mundur. P.sh., një artikull vlerësues, një monografi ose një tekst mësimor është më i pëlqyeshëm se një burim parësor. Kur mbështetesh në burimet parësore, këshillohet vëmendje e lartë: wikipedianët kurrë nuk duhet të interpretojnë përmbajtjen e burimit parësor në kokë të vet. Shih Wikipedia:No original research.
• Materiale të tilla si artikujt, librat, monografitë apo punime kërkimore të vlerësuara nga komuniteti akademik mbahen si të besueshme. Nëse materiali është botuar ndër burime peer-review apo në shtypin e mirënjohur akademik, përgjithësisht është kontrolluar së paku paraprakisht nga një ose më shumë akademikë.
• Dizertacionet ose tezat e përfunduara si pjesë e kërkesave për një PhD, dhe që janë publikisht të aksesueshme, çmohen botime nga studjues dhe citohen rëndomë ndër poshtëshënime (footnotes). Ata janë kontrolluar nga komuniteti akademik; shumica janë të qasshëm përmes interlibrary loan. Dizertacionet në punë e sipër nuk janë kontrolluar dhe nuk çmohen si të botuara dhe kësodore nuk janë burime të besueshme sipas rregullit. Dizertacionet dhe tezat e masterit çmohen si të besueshme vetëm nëse tregohet se kanë patur ndikim akademik domethënës.
• One can confirm that discussion of the source has entered mainstream academic discourse by checking the scholarly citations it has received in citation indexes. A corollary is that journals not included in a citation index, especially in fields well covered by such indexes, should be used with caution, though whether it is appropriate to use will depend on the context.
• Studimet e izoluara konsiderohen sprova dhe mund të ndryshojnë në dritën e punës kërkimore akademike të mëtejshme. Besueshmëria e vetëm njërit studim varet nga fusha. Studimet e lidhura me fusha të ndërlikuara dhe të vështira si mjekësia, janë më pak përfundimtare. Shmangni undue weight kur përdorni studime të vetme në fusha të tilla. Meta-analyses, libra shkollor, artikuj të mbikëqyrur studimor parapëlqehen kur janë të qasshëm, në mënyrë që të shërbehet konteksti gjegjës.
• Care should be taken with journals that exist mainly to promote a particular point of view. A claim of peer review is not an indication that the journal is respected, or that any meaningful peer review occurs. Journals that are not peer reviewed by the wider academic community should not be considered reliable, except to show the views of the groups represented by those journals.

News organizations

News sources often contain both reporting content and editorial content. Mainstream news reporting is generally considered to be reliable for statements of fact, though even the most reputable reporting sometimes contains errors. Editorial commentary, analysis and opinion pieces are reliable for attributed statements as to the opinion of the author, but are rarely reliable for statements of fact.

• When taking information from opinion pieces, the identity of the author may help determine reliability. The opinions of specialists and recognized experts are more likely to be reliable and to reflect a significant viewpoint. If the statement is not authoritative, attribute the opinion to the author in the text of the article and do not represent it as fact. Book reviews too can be opinion, summary or scholarly pieces.
• For information about academic topics, scholarly sources and high-quality non-scholarly sources are generally better than news reports. News reports may be acceptable depending on the context. Articles which deal in depth with specific studies, as a specialized article on science, are apt to be of more value than general articles which only tangentially deal with a topic. Frequently, although not always, such articles are written by specialist writers who may be cited by name.
• While the reporting of rumors has a limited news value, Wikipedia is an encyclopedia and should include information verified by reliable sources. Wikipedia is not the place for passing along gossip and rumors.
• Some news organizations have used Wikipedia articles as a source for their work. Editors should therefore beware of circular sourcing.
• Whether a specific news story is reliable for a specific fact or statement in a Wikipedia article will be assessed on a case by case basis.
• Some stories are republished or passed along by multiple news organizations. This is especially true for wire services such as the AP. Each single story must only count as being one source.

Self-published and questionable sources

Artikuj kryesore: WP:SPS

Questionable sources

Questionable sources are those with a poor reputation for checking the facts, or with no editorial oversight. Such sources include websites and publications expressing views that are widely acknowledged as extremist, or promotional in nature, or which rely heavily on rumors and personal opinions. Questionable sources are generally unsuitable for citing contentious claims about third parties, which includes claims against institutions, persons living or dead, as well as more ill-defined entities. The proper uses of a questionable source are very limited.

Self-published sources (online and paper)

Artikulli kryesor: WP:SPS

Anyone can create a website or pay to have a book published, then claim to be an expert in a certain field. For that reason self-published media—whether books, newsletters, personal websites, open wikis, blogs, personal pages on social networking sites, Internet forum postings, or tweets—are largely not acceptable. This includes any website whose content is largely user-generated, including the Internet Movie Database, Cracked.com, CBDB.com, collaboratively created websites such as wikis, and so forth, with the exception of material on such sites that is labeled as originating from credentialed members of the sites' editorial staff, rather than users.

"Blogs" in this context refers to personal and group blogs. Some news outlets host interactive columns they call blogs, and these may be acceptable as sources so long as the writers are professional journalists or are professionals in the field on which they write and the blog is subject to the news outlet's full editorial control. Posts left by readers may never be used as sources; see WP:NEWSBLOG

Self-published material may be acceptable when produced by an established expert on the topic of the article whose work in the relevant field has previously been published by reliable third-party publications. Self-published sources should never be used as third-party sources about living persons, even if the author is a well-known professional researcher or writer; see WP:BLP#Reliable sources.

Self-published and questionable sources as sources on themselves

Self-published or questionable sources may be used as sources of information about themselves, especially in articles about themselves, without the requirement that they be published experts in the field, so long as:

1. the material is not unduly self-serving;
2. it does not involve claims about third parties (such as people, organizations, or other entities);
3. it does not involve claims about events not directly related to the subject;
4. there is no reasonable doubt as to its authenticity;
5. the article is not based primarily on such sources.

This also applies to pages on social networking sites such as Twitter and Facebook.

Reliability in specific contexts

Biografitë e njerëzve që jetojnë

Artikulli kryesor: Wikipedia:Biographies of living persons#Reliable sources

Redaktorët duhet të kenë kujdes të veçantë kur shkruajnë material biografik rreth njerëzve që jetojnë. Hiqni menjëherë material kundërshtues pa burime ose me burime të dobëta nëse është rreth një personi që jeton, dhe mos e zhvendosni në faqen e diskutimeve. Kjo aplikohet për çdo material që lidhet me personat që jetojnë në çdo faqe në çdo hapësire, jo vetëm në hapësirën e artikullit.

Primary, secondary, and tertiary sources

Artikulli kryesor: Wikipedia:No original research#Primary, secondary and tertiary sources

Wikipedia articles should be based mainly on reliable secondary sources.

Tertiary sources such as compendia, encyclopedias, textbooks, obituaries, and other summarizing sources may be used to give overviews or summaries, but should not be used in place of secondary sources for detailed discussion. Although Wikipedia articles are tertiary sources, Wikipedia employs no systematic mechanism for fact checking or accuracy. Because Wikipedia forbids original research, there is nothing reliable in it that isn't citable with something else. Thus Wikipedia articles (or Wikipedia mirrors) are not reliable sources for any purpose.

Primary sources are often difficult to use appropriately. While they can be both reliable and useful in certain situations, they must be used with caution in order to avoid original research. Material based purely on primary sources should be avoided. All interpretive claims, analyses, or synthetic claims about primary sources must be referenced to a secondary source, rather than original analysis of the primary-source material by Wikipedia editors.

Medical claims

Artikulli kryesor: Wikipedia:Identifying reliable sources (medicine)

Ideal sources for biomedical assertions include general or systematic reviews in reliable, third-party, published sources, such as reputable medical journals, widely recognised standard textbooks written by experts in a field, or medical guidelines and position statements from nationally or internationally reputable expert bodies. Being a "medical source" is not an intrinsic property of the source itself; a source becomes a medical source only when it is used to support a medical claim.

Quotations

The accuracy of quoted material is paramount and the accuracy of quotations from living persons is especially sensitive. To ensure accuracy, the text of quoted material is best taken from (and cited to) the original source being quoted. If this is not possible, then the text may be taken from a reliable secondary source (ideally one that includes a citation to the original). No matter where you take the quoted text from, it is important to make clear the actual source of the text, as it appears in the article.

Partisan secondary sources should be viewed with suspicion as they may misquote or quote out of context. In such cases, look for neutral corroboration from another source.

Any analysis or interpretation of the quoted material, however, should rely on a secondary source (See: WP:No original research)

Academic consensus

The statement that all or most scientists or scholars hold a certain view requires reliable sourcing that directly says that all or most scientists or scholars hold that view. Otherwise, individual opinions should be identified as those of particular, named sources. Editors should avoid original research especially with regard to making blanket statements based on novel syntheses of disparate material. Stated simply, any statement in Wikipedia that academic consensus exists on a topic must be sourced rather than being based on the opinion or assessment of editors.

Usage by other sources

How accepted, high-quality reliable sources use a given source provides evidence, positive or negative, for its reliability and reputation. The more widespread and consistent this use is, the stronger the evidence. For example, widespread citation without comment for facts is evidence of a source's reputation and reliability for similar facts, while widespread doubts about reliability weigh against it. If outside citation is the main indicator of reliability, particular care should be taken to adhere to other guidelines and policies, and to not represent unduly contentious or minority claims. The goal is to reflect established views of sources as far as we can determine them.

Statements of opinion

Some sources may be considered reliable for statements as to their author's opinion, but not for statements asserted as fact without an inline qualifier like "(Author) says...". A prime example of this is Op-ed columns in mainstream newspapers. When using them, it is better to explicitly attribute such material in the text to the author to make it clear to the reader that they are reading an opinion.

Note that otherwise reliable news sources—for example, the website of a major news organization—that publish in a "blog" style format for some or all of its content may be as reliable as if published in a more "traditional" 20th-century format.

There is an important exception to sourcing statements of fact or opinion: Never use self-published books, zines, websites, webforums, blogs and tweets as a source for material about a living person, unless written or published by the subject of the biographical material. "Self-published blogs" in this context refers to personal and group blogs; see WP:BLP#Reliable sources and WP:BLP#Using the subject as a self-published source.