Irani: Dallime mes rishikimesh
[redaktim i pashqyrtuar] | [Redaktim i kontrolluar] |
Content deleted Content added
No edit summary |
Liridon (diskuto | kontribute) Refuzoi 2 ndryshimet e fundit të tekstit (nga Xaosflux dhe Kevjassintkevin) dhe riktheu rishikimin 1667601 nga TweekTheDragoon |
||
Rreshti 1:
{{KUTIAIrani}}
'''Irani''', ([[Gjuha perse|persisht]]: '''ايران''' , ''Īrān;'' [[IPA|shqiptimi]]: {{IPA|[iːˈɾɒn]}}, zyrtarisht ''Republika Islame e Iranit'' ([[Gjuha perse|persisht]]: جمهوری اسلامی ايران, (shkr. latin: ''Jomhūrī-ye Eslāmī-ye Īrān''; {{lat.:|Irania}}; merret si trashëgimtare e '''[[Perandoria e Persisë|Persisë]]''' - është një shtet [[Azia]]tik që shtihet në [[Lindja e Mesme|Lindjen e Mesme]], dhe në [[Kaukazi|Kaukaz]].
Line 5 ⟶ 7:
== Historia ==
=== Periudha e Hershme ===
Periudha e Hershme e Iranit përbëhet prej vitit 3200 para erës sonë, deri në vitet 625 pas erës sonë. Në këtë periudhë në territoret e sotëm
Komuniteti '''Aryan''' (Popujtë Antike Iraniane) janë vendosur në territoret e Iranit mes viteve 3000-2000 para erës sonë. Në vitin 1000 para erës sonë, Medët, Farsët, Bakriatët, Partët përbënin popullsinë perëndimore të Iranit. Stepat Veriore të [[Deti i Zi|Detit të zi]] ishin të banuara nga Kimerët, Sarmatët dhe Alanët. Komunitetet tjera janë vendosur në Gadishullin Indian, në pjesën e quajtur [[Belucistan]]. Sikurse komuniteti Iskit, po ashtu edhe komunitetet e tjera u shpërndanë deri në viset e [[Ballkani]]t dhe të [[Kina|Kinës]] Perëndimore. Gjuha e Avestas është gjuhë e vjetër Iraniane, ku në vitin 1000 para erës sonë doli në pah libri i shenjtë e fesë Zoroastriane pikërisht nga gjuha Avesta për të përcjellur rregullat hyjnore të librit.
== Para Islamit ==
=== Medët ===
Medët ishin fillimi i një periudhe të popullsisë dhe Perandorisë Iraniane, ku më vonë u reflektua në bashkimin e Medëve të Kirosit të Madh dhe Persianët e Perandorisë Achaemenid. Me vdekjen e Kirosit, djali i tij Cambyses vazhdon pushtimet e tij, duke pushtuar vendet të rëndësishëm në territoret e [[Egjipti]]t.
=== Perandoria e Achaemenid ===
[[Perandoria e Persisë]] ishte Perandoria më e madhe në gjithë historinë e njerëzimit gjatë udhëheqjes nga Kirosi i Madh dhe Dari i parë. Kufijtë e kësaj Perandoria arrinin gjer tek lumi Indus në Lindje, dhe deri në [[Deti Mesdhe|Detin Mesdhe]] në Perëndim, dhe [[Egjipti]]n.
Achaemenidët vëzhguan rregullat morale, njerëzore e Zoroastrianizmit duke u bazuar në barazi dhe duke zhvilluar politikë për fundin e sistemit skllevëror.
=== Perandoria e Selevkosit ===
Line 22 ⟶ 24:
=== Perandoria e Sasanit ===
Me përfunimin e Perandorisë së Part'it, u krijua Perandoria e Sasanit nga Ardesiri i parë. Ardesiri filloi të zhvilloi vendin ekonomikisht dhe ushtarakisht, dhe si pasojë Perandoria e Sasanit përjetoi tri humbje [[Perandoria Romake|Perandorisë Romake]] në luftërat kundër Ardesirit të parë, Shapurit të Parë dhe të Dytë.
''Kjo për neve ishte një burim shqetësie sa që Perandoria Sasanit ishte aq trishtuese për Romakët në lindje, shumica nuk donte të luftonte me këtë Perandori, ndërsa të tjerët ishin ngurrues për luftë.''
Line 30 ⟶ 32:
== Periudha e Mesjetës ==
=== Emevitët ===
Me Pushtimin e Iranit nga Shteti Islamik, Irani hyri nën sundimin e Emevitëve. Islamizmi i Iranit ka sjellë në vete ndryshime kulturore, shkencore, dhe politikore në popullatën Iraniane. Letërsia e zhvilluar, Filozofia Iraniane, Teknologjia dhe Shkenca Iraniane dhe Arti kanë kontribuar shumë në Civilizimin e re Islamike në Iran. Irani ka kontribute kulturore, politike, fetare
=== Abbasitët ===
Line 36 ⟶ 38:
=== Selxhukët ===
Selxhukët arritën të zgjerojnë kufijtë e tyre prej [[Deti Mesdhe|Detit Meshde]] deri në Azinë e Mesme.
=== Xhingiz Kan ===
Horasani në vitin 1218 përjetoi sulmin e Xhingiz Kanit, ku në beteja vdiqën më shumë se 500.000 banorë të popullatës Iraniane.
Njëri nga nipët e Xhingiz Kanit, Hulagu Han në letrën e dërguar Mbretit të [[Franca|Francës]] IX Louis, mer përsipër vrasjen e 200.000 personave gjatë kryengritjes kundër Kalifatit.
Line 45 ⟶ 47:
=== Shah Riza Pehlevi ===
[[Skeda:Rezashah.jpg|thumb|Shah Riza Pehlevi]]
Me një grushtet në vitin 1921 Riza Han krijoji një qeveri me mbështetjen e Anglezëve. Në vitin 1925 u shpall Mbret, dhe në vitin 1926 e mori emrin '''Riza Shah Pehlevi''' dhe përfundoi dinastia e Kacar'it dhe filloi dinastia e Pehlevitë.
Shahu ishte fillues i zhvillimeve Industriale, hekurudhore, dhe edukimin e lartë në Iran. Krijoji një politikë e balancuar mes [[Anglia|Anglisë]] dhe [[Rusia|Rusisë]].
=== Muhammed Riza Pehlevi ===
Gjatë administrimit të Muhammed Riza Pehleviut arrestuarit politikan u liruan nga arrestimet, u hoq censorimi për Mediat, u dha leje për hapjen e organizatave politike e shoqërore.
Irani ishte pjesë fitimprurëse për [[Shtetet e Bashkuara të Amerikës|SHBA'në]], [[Anglia|Anglinë]], [[Rusia|Rusinë]].
== Revolucioni Islamik ==
[[Skeda:Imam_Khomeini_in_Mehrabad.jpg|thumb|majtë|Homeini kthehet në Iran]]
Për Kapitalizmin e Iranit Shahu përgatiti reforma, të cilat e parashihnin reformat tokësore, reformat e zgjedhjeve dhe mundësinë e votimit të grave sollën pakënaqësi në radhët e esnafëve dhe ulemave.
Revolucioni Iranian njihet edhe si Revolucioni Islamik.
Pas kësaj u ndalua muzika dhe gazetat. [[Beni Sadr]] u zgjodh Kryetar i shtetit.
Ky Revolucion me shpejtësinë e zhvillimit ishte burim quditësor për botën, mbase nuk kishte as rezistencë ushtarake, as kundër kryengritje.
== Njësitë Administrative ==
Irani administrohet në 30 njësi të nivelit të parë të llojit të provincave (''ostānhā'', njëjës ''ostān''), secila nga to ka në krye guvernatorin (استاندار, ostāndār).
[[Skeda:IranNumbered.png|right|300px|Provincat në Iran]]
# || [[Tehran njësi|Tehran]]
# || [[Qom njësi|Qom]]<tr/>
Line 88 ⟶ 90:
# || [[Kurdistan njësi (Iran)|Kurdistan]]<tr/>
{| style="background:transparent; font-size:90%;"
Line 133 ⟶ 134:
# || [[South Khorasan njësi|South Khorasan]]<tr/>
== Gjeografia ==
{{kryesor|Gjeografia e Iranit}}
Irani ka një sipërfaqe prej 1 648
Irani është një ndër krahinat më malore në botë.
== Ekonomia ==
Irani është shteti i dytë në botë me resurset e Gazit Natyror, ndërsa i treti me resurset e naftës. Pra këtu shihet se ekonomia e Iranit bazohet në resurset e Gazit Natyror the Naftës. Gjatë 20 vitet e fundit Ekonomia e Iranit është duke u zhvilluar me një intensitet normale.
== Demografia ==
|