Wikipedia

Shtetet e Bashkuara të Amerikës: Dallime mes rishikimesh

Browse history interactively
[Redaktim i kontrolluar][Redaktim i kontrolluar]
← Redaktim më i vjetërNdryshimi më pas →
Content deleted Content added
PamorTekst wiki
No edit summary
Etiketat: Redaktim nga celulari Redaktim në versionin web nga celulari
No edit summary
Rreshti 10:
 
== Etimologjia ==
Më 1507, hartografi gjerman Martin Waldseemüller punoi hartën e botës dhe përdori emrin Amerikë (‘’America’’) për hemisferën perëndimore në nderim të eksploruesit dhe hartografit italian [[Amerigo Vespucci|Amerigo Vespuçi]].<ref>{{cite web|url=http://www.usatoday.com/news/nation/2007-04-24-america-turns-500_N.htm?csp=34|title=Cartographer Put 'America' on the Map 500 years Ago|work=USA Today|date=2007-04-24|accessdate=2008-11-30}}</ref> Kolonitë e mëparshme britanike e përdorën për herë të parë emrin modern të vendit në Deklaratën e Pavarësisë, duke shpallur “njëzëri pavarësinë e trembëdhjetë Shteteve të bashkuara të Amerikës,” miratuar nga “Përfaqësuesit e Shteteve të bashkuara të Amerikës” më 4 korrik 1776.<!--Mos e shkruani me të madhe fjalën "bashkuara" se kështu ndodhet në origjinal--><ref>{{cite web|url=http://www.archives.gov/exhibits/charters/charters.html|title=The Charters of Freedom|publisher=National Archives|accessdate=2007-06-20}}</ref> Emri i sotshëm u finalizua më 15 nëntor 1777, kur Kongresi i Dytë Kontinental nxori Nenet e Konfederatës, i pari prej të cilëve thotë, “Stili [emri] i kësaj Konfederate do të jetë ‘Shtetet e Bashkuara të Amerikës’.” Forma e shkurtër “Shtetet e Bashkuara” (''United States'') është gjithashtu standarde. Trajta të tjera përfshijnë “U.S.”, “USA” dhe “America” në anglisht dhe “SHBA”/"ShBA" e “Amerikë/Amerika” në shqip. Emra bisedimorë në anglisht përfshijnë “U.S. of A.” (SHB të A-së) dhe “the“''the States”States''” (Shtetet). “Columbia”“''Columbia''”, dikur emër i përhapur për Shtetet e Bashkuara vinte nga emri i Kristofor Kolombit; ai shfaqet në emrin e [[Washington, D.C.|Distriktit të Kolumbias]].
 
Mënyra standarde për t'iu referuar një qytetari të SHBA-së është “amerikan“amerikan”.” Në anglisht si dhe në shqip, fjala “amerikan” përdorë rrallë për t’iu referuar njerëzve që nuk kanë lidhje me Shtetet e Bashkuara. Në anglisht emrat “United“''United States,''”, “American”“''American''” dhe “U.S.” përdoren edhe në cilësi të mbiemrit për t’iu referuar vendit (“American“''American values'',” “U“''U.S. forces”forces''”).<ref>Wilson, Kenneth G. (1993). ''The Columbia Guide to Standard American English''. New York: Columbia University Press, pp. 27–28. ISBN 0-231-06989-8.</ref>
 
Togfjalëshi “Shtetet e Bashkuara” kryesisht përdoret në shumës në gjuhën shqipe, ndërsa shkurtimi SHBA përdoret në njëjës (SHBA, SHBA-ja, SHBA-së etj.) në Shqipëri ose në shumës (SHBA, SHBA-të, SHBA-ve, etj) në Kosovë. Në anglisht togëfjalëshi "United States" u përdor fillimisht në numrin shumës—pshumës — p. sh. “the“''the United States are”—sikurare''” — sikur që është rasti në Amendamentin e Trembëdhjetë të Kushtetutës së SHBA-ve, miratuar më 1865. Pas Luftës civile u bë e zakontë që emri të përdorej në njëjës—pnjëjës — p. sh. “the United States is.” Njëjësi është trajta standarde ; shumësi ruhet në idioma si “these United States” (këto Shtete të Bashkuara).<ref>{{cite web|url=http://itre.cis.upenn.edu/~myl/languagelog/archives/002663.html|author=Zimmer, Benjamin|date=2005-11-24|title=Life in These, Uh, This United States|publisher=University of Pennsylvania—Language Log|accessdate=2008-02-22}}</ref>
 
== Gjeografia dhe mjedisi ==
: ''Artikulli kryesor [[Gjeografia e ShBA-së]]''
[[Skeda:USATopographicalMap.jpg|left|thumb|Pamje satelitore e topografisë së SHBA-ve kontinentale]]
Hapësira e përgjithshme tokësore e SHBA-së kontinentale (pjesa ku shtetet kufizohen drejtpërsëdrejti me njeri tjetrin) është afro 768 milion hektarë. [[Hawaii]], që përfshin një arkipelag në Paqësorin qendror, në jugperëndim të Amerikës Veriore, ka mbi 1,6 milion hektarë.<ref>{{cite web|author=Lubowski, Ruben, Marlow Vesterby, and Shawn Bucholtz|url = http://www.ers.usda.gov/publications/arei/eib16/chapter1/1.1/| title = AREI Chapter 1.1: Land Use| publisher = Economic Research Service | date = 2006-07-21| accessdate = 2009-03-09}}</ref> Pas [[Kanadaja|Kanadasë]] dhe [[Rusi]]së, Shtetet e Bashkuara janë vendi i tretë ose i katërt më i madh për nga sipërfaqja e përgjithshme, duke u renditur para ose pas Kinës. Renditja varet nga mosmarrëveshja territoriale mes Kinës dhe Indisë dhe mënyra e llogaritjes së sipërfaqes së SHBA-së: “CIA“''CIA World Factbook”Factbook''” jep 9,826,630&nbsp;km²,<ref name="WF">{{cite web|url = https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/us.html | title = United States| publisher = CIA|work=The World Factbook | date = 2007-05-31| accessdate = 2008-10-14}}</ref> statistikat e Kombeve të Bashkuara tregojnë 9.629.091&nbsp;km²,<ref>{{cite web|url=http://unstats.un.org/unsd/demographic/products/dyb/DYB2005/Table03.pdf|title=Population by Sex, Rate of Population Increase, Surface Area and Density|publisher=UN Statistics Division|work=Demographic Yearbook 2005|accessdate=2008-03-25}}</ref> ndërsa Enciklopedia Britanike 9.522.055&nbsp;km².<ref>{{cite web|url=http://archive.is/20120729115512/http://www.britannica.com/eb/article-9111233/United-States|title=United States|publisher=Encyclopedia Britannica|accessdate=2008-03-25}}</ref> Duke përfshirë vetëm sipërfaqen tokësore, Shtetet e Bashkuara janë të tretat në madhësi, menjëherë pas Rusisë dhe [[Kinë]]s dhe pak para Kanadasë.<ref>{{cite web| url=http://education.yahoo.com/reference/factbook/countrycompare/area/3d.html;_ylt=As1XMsN8kgSx746VWazy_s7PecYF| title = World Factbook: Area Country Comparison Table| publisher = Yahoo Education| accessdate = 2007-02-28}}</ref>
 
[[Skeda:Barns grand tetons.jpg|thumb|right|Vargmali Teton, pjesë e Maleve Shkëmbore (Rocky Mountains)]]
Rrafshi bregdetar i [[Atlantiku]]t zëvendësohet nga pyjet dhe kodrat e përsëritshme të Piemontit. [[Malet Apallaçe|Malet Apalashe]] e ndajnë bregun lindor prej Liqeneve të Mëdha dhe pllajave të Mesperëndimit. Lumi [[Misisipi (lumë)|Misisipi-Mizuri]], sistemi lumor i katërti më i gjatë në botë, rrjedh kryesisht veri-jug përmes qendrës së vendit. Stepat e rrafshëta e pjellore të Rrafshinave të Mëdha zgjerohen drejt perëndimit, të ndërprera nga treva malore në juglindje. Malet Shkëmbore (''Rocky Mountains''), në kufirin perëndimor të Rrafshinave të Mëdha, shtrihe nga veriu në jug përgjatë tërë vendit, duke arritur lartësinë më të madhe se 4.300 metra në Kolorado. Më në perëndim ndodhet Pellgu i Madh dhe shkretëtirat si ajo Mojave. Vargmalet Sierra Nevada dhe Cascade shtrihen në drejtim të bregut të Paqësorit. Në lartësi prej 6.194 metrash, Mali McKinley i [[Alaska|Alaskës]] është maja më e lartë e vendit. Vullkanet aktive janë të zakonshme në ishujt Aleute dhe Aleksandër të Alaskës dhe Havai përbehet nga ishuj vullkanikë. Supervullkani që gjendet në Parkut Kombëtar Yellowstone në Malet Shkëmbore është veçoria më e madhe vullkanike e kontinentit.<ref>{{cite web|url=http://dsc.discovery.com/convergence/supervolcano/under/under.html|title=Supervolcano: What's Under Yellowstone?| author=O'Hanlon, Larry|publisher=Discovery Channel|accessdate=2007-06-13|archiveurl=http://archive.is/vXo7|archivedate=2012-05-25}}</ref>
 
[[Skeda:Haliaeetus leucocephalus2.jpg|right|thumb|upright|Shqiponja e shogët, shpendi kombëtar i Shteteve të Bashkuara nga 1782]]
Shtetet e Bashkuara, me madhësinë dhe larmninë gjeografike, përfshijnë shumicën e llojeve të klimave. Në lindje të meridianit të 100-të, klima vargon prej asaj të lagësht kontinentale në veri në atë të lagësht nëntropikale në jug. Cepi jugor i Floridës ka klimë tropikale, sikurse Hawaii. Rrafshinat e Mëdha në perëndim të meridianit të 100-të janë gjysmë të thata. Shumë prej maleve perëndimore kanë klimë alpine. Klima është e thatë në Pellgun e Madh, shkretinore në jugperëndim, mesdhetare në bregdetin e Kalifornisë, si dhe oqeanike në bregdetin e Oregonit, Washingtonit dhe në Alaskën jugore. Pjesa dërmuese Alaksës ka klimë nënarktike ose polare. Moti ekstrem nuk është i rrallë—shtetetrrallë — shtetet që lagen nga [[Gjiri i Meksikës]] i nënshtrohet uraganeve dhe shumica e tornedove (dredhëzave) të botës ngjajnë në SHBA, kryesisht në Shtegun e Tornadove në mesperëndim.<ref>{{cite web|author=Perkins, Sid|url=http://www.sciencenews.org/articles/20020511/bob9.asp| archiveurl=http://web.archive.org/web/20070701131631/http://www.sciencenews.org/articles/20020511/bob9.asp| archivedate=2007-07-01| title=Tornado Alley, USA| accessdate=2006-09-20|date=2002-05-11|work=Science News}}</ref>
 
Ekologjia e SHBA-së konsiderohet “megadiverse”: afro 17 mijë specie të bimëve enëzore gjendet në SHBA-në kontinentale dhe në Alaskë, si dhe mbi 1.800 specie bimë lulesh gjenden në Hawaii, prej të cilave disa ndodhen edhe në SHBA-në kontinentale.<ref>{{cite web|author=Morin, Nancy| url=http://www.fungaljungal.org/papers/National_Biological_Service.pdf|title=Vascular Plants of the United States|publisher =National Biological Service|work=Plants|accessdate=2008-10-27}}</ref> Shtetet e Bashkuara janë atdhe i mbi 400 specieve të gjitarëve, 750 shpezëve, 500 zvarranikëve dhe ujëtokësorëve.<ref>{{cite web|url=http://www.sdi.gov/curtis/TxTab4x1.html| title=Global Significance of Selected U.S. Native Plant and Animal Species| publisher=SDI Group|date=2001-02-09|accessdate=2009-01-20}}</ref> Rreth 91 mijë specie të insekteve janë të njohura.<ref>{{cite web|url=http://www.si.edu/Encyclopedia_SI/nmnh/buginfo/bugnos.htm|title=Numbers of Insects (Species and Individuals)|publisher=Smithsonian Institution|accessdate=2009-01-20}}</ref> Ligji për Speciet e Rrezikuara i vitit 1973 mbron speciet e kërcënuara dhe të rrezikuara si dhe vendbanimet e tyre, që mbikëqyren nga organ i veçantë i qeverisë federale. Ka 58 parqe kombëtare dhe qindra parqe, pyje dhe hapësira zoologjike që menaxhohen nga qeveria federale.<ref>{{cite web| url=http://home.nps.gov/applications/release/Detail.cfm?ID=639 | title=National Park Service Announces Addition of Two New Units | publisher = National Park Service|date=2006-02-28| accessdate=2006-06-13}}</ref> Në tërësi, qeveria zotëron 28,8% të hapësirës tokësore.<ref name=FL>{{cite web| url=http://johnshadegg.house.gov/rsc/Federal%20Land%20Ownership--May%202005.pdf| title=Federal Land and Buildings Ownership | publisher = Republican Study Committee|date=2005-05-19| accessdate=2009-03-09}}</ref> Kjo hapësirë është kryesisht e mbrojtur, ndonëse disa jepen me qesim për shpime për naftë dhe gaz, xehetari, industrinë e drurit, ose rritjen e gjedheve; 2,4% përdoret për qëllime ushtarake.<ref name=FL/>
Rreshti 35:
 
[[Skeda:MayflowerHarbor.jpg|left|thumb|Anija ''Mayflower'' barti pelegrinët (Pilgrims) në Botën e Re më 1620, siç pikturohet nga William Halsall në “Mayflower në limanin e Plymouthit,” 1882]]
Më 1492, eksploruesi gjenovez Kristofor Kolombi, i kontraktuar nga kurora spanjolle, mbërriti disa prej ishujve të Karaibeve, duke shënuar kontaktit e parë me popullsinë vendëse. Më 2 prill 1513, konkistadori spanjoll Juan Ponce de León zbarkoi në tokën që e quajti “La [[Florida]]”—ardhje” — ardhje e parë e dokumentuar e evropianëve në trevën amë që sot i përket SHBA-ve. Përnguljet spanjolle në rajon u ndoqën nga koloni në SHBA-të e sotme jugperëndimore, të cilat tërhoqën mijëra banorë përmes Meksikës. Tregtarët francezë të leshit themeluan avanposte në Francën e Re rreth Liqeneve të Mëdha; Franca eventualisht pretendoi një copë të madhe të brendisë së Amerikës së Veriut, deri te [[Gjiri i Meksikës]]. Përngulja e parë e suksesshme e anglezëve ishte kolonia e Virgjinisë në Jamestown më 1607 dhe Plymouth i pelegrinëve më 1620. Më 1628 u dha leja për koloninë e Gjirit të Masaçusetsit, gjë që rezultoi në valë të mërgimeve; kah viti 1634, Anglia e Re kishte rreth 10 mijë kolonë puritanë. Mes fundviteve 1610 dhe Revolucionit Amerikan, rreth 50 mijë të dënuar u shpunë në kolonitë britanike të Amerikës.<ref>{{cite web|work=Butler, James Davie|url=http://www.dinsdoc.com/butler-1.htm|title=British Convicts Shipped to American Colonies | publisher = Smithsonian Institution, National Museum of Natural History|work=American Historical Review 2|month=October | year=1896| accessdate=2007-06-21}}</ref> Duke filluar më 1614, holandezët u vendosën në rrjedhën e poshtme të lumit Hudson, duke përfshirë Amsterdamin e Ri në ishullin e Manhattanit.
 
Më 1674, holandezët ia lëshuan trevën e tyre në Amerikë Anglisë; krahina e Holandës së Re u riemërua Nju Jork. Shumë imigrantë të ri, sidomos në jug, ishin shërbëtorë me kontratë—rrethkontratë — rreth dy të tretat e të gjithë imigrantëve të Virgjinisë mes viteve 1630 dhe 1680.<ref>Russell, David Lee (2005). ''The American Revolution in the Southern Colonies''. Jefferson, N.C., and London: McFarland, p. 12. ISBN 0-7864-0783-2.</ref> Kah fundi i shekullit, skllevërit afrikanë po bëheshin burimi parësor i punës së detyruar. Me ndarjen e Karolinës në dy koloni më 1729 dhe kolonizimi i Gjeorgjisë më 1732, u themeluan trembëdhjetë kolonitë britanike që do të krijonin Shtetet e Bashkuara. Të gjitha kishin qeveri vendore me zgjedhje të hapura për shumicën e njerëzve të lirë, me përkushtim në rritje për të drejtat e lashta të anglezëve dhe një ndjesi të vetëqeverisjes që nxiste republikanizmin. Të gjitha kolonitë legalizuan tregtinë me skllevër afrikanë. Lindshmëria e lartë dhe vdekshmëria e ulët, bashkë me imigrimin e vazhdueshëm, bënë që popullsia e kolonive të rritej me shpejtësi. Lëvizja e ringjalljes së krishterë e viteve 1730 dhe 1740 e njohur si Zgjimi i Madh cyti interesim në religjion dhe liri fetare. Në Luftën kundër Francezëve dhe Indianëve, forcat britanike morën Kanadën nga francezët, por popullsia frëngjishtfolëse mbeti politikisht e izoluar nga kolonitë jugore. Duke përjashtuar amerikanët vendës të Shteteve të Bashkuara (të njohur si amerikanët indianë), të cilët qenë zhvendosur, këto trembëdhjetë koloni kishin një popullsi prej 2.6 milion banorësh më 1770, rreth një e treta e popullsisë së Britanisë; gati çdo i pesti amerikan ishte skllav.<ref>Blackburn, Robin (1998). ''The Making of New World Slavery: From the Baroque to the Modern, 1492–1800''. London and New York: Verso, p. 460. ISBN 1-85984-195-3.</ref> Ndonëse të nënshtruar nga tatimit britanik, kolonët amerikanë nuk gëzonin përfaqësim në Parlamentin e Britanisë së Madhe.
 
=== Pavarësia dhe zgjerimi ===
Rreshti 43:
Tensione midis kolonive amerikane dhe britanikëve gjatë periudhës revolucionare të viteve 1760 dhe fillimviteve 1770 çuan në [[Lufta Revolucionare Amerikane|Luftën Revolucionare Amerikane]], që zgjati nga 1775 deri më 1781. Më 14 qershor 1775, Kongresi Kontinental, i tubuar në Filadelfi, themeloi Ushtrinë Kontinentale nën komandën e [[George Washington]]it. Duke proklamuar se “të gjithë njerëzit krijohen të barabartë” dhe të pajisur me “të drejta të patjetërsueshme,” Kongresi nxori Deklaratën e Pavarësisë, të hartuar kryesisht prej [[Thomas Jefferson]]it, më 4 korrik 1776. Kjo datë tani festohet çdo vit si Dita e Pavarësisë së Amerikës. Më 1777, Nenet e Konfederatës themeluan një qeveri të dobët federale që funksionoi deri më 1789.
 
Pas disfatës britanike ndaj forcave amerikane të ndihmuara nga francezët, Britania e Madhe njohu pavarësinë e Shteteve të Bashkuara dhe sovranitetin e shteteve mbi trevat në perëndim të lumit Misisipi. Një kuvend kushtetues u organizua më 1787 nga përkrahësit e një qeverie të pushtetshme qendrore, me të drejtën për të tatuar. Kushtetuta e Shteteve të Bashkuara u ratifikua më 1788, ndërsa Senati, Shtëpia e Përfaqësuesve dhe kryetari—Georgekryetari Washington—për— George Washington — për herë të parë morën detyrën më 1789. Karta e të Drejtave, që ia ndalon qeverisë federale kufizimin e të drejtave vetjake dhe garanton një sërë mbrojtjesh ligjore, u miratua më 1791.
 
Qëndrimi ndaj skllavërisë po ndryshonte; një dispozitë kushtetuese e mbronte skllavërinë deri më 1808. Shtetet e veriut e shfuqizuan skllavërinë mes viteve 1780 dhe 1804, duke i lënë shtetet e jugut si mbrojtëse të këtij “institucioni të pazakontë.” Zgjimi i Dytë i Madh, që filloi me shekullin XIX, e bëri evangjelizmin<!--ungjillorët? Nuk është fjala për sektin evangjelist, por për ata që e përhapin fjalën e mirë të Zotit!--> forcë shtytëse për reformave të ndryshme shoqërore, përfshirë çrrënjosjen e skllavërisë.
 
[[Skeda:U.S. Territorial Acquisitions.png|right|thumb|Zgjerimi territorial sipas datave]]
Etja amerikane për zgjerim drejt perëndimit parapriu një sërë luftërash me indianët dhe politikën për heqjen e indianëve që i shpronësoi ata nga toka e tyre amtare. Blerja e Luizianës, trevës së pretenduar nga Franca, nën udhëheqjen e kryetarit Thomas Jefferson më 1803, pothuajse e dyfishoi madhësinë e vendit. Lufta e 1812-ës, që u shpall kundër Britanisë për arsye të ndryshme dhe përfundoi me barazim, e forcoi nacionalizmin amerikan. Një varg inkursionesh ushtarake të SHBA-së në Floridë e shtynë Spanjën t’ia kalonte Amerikës Floridën bashkë me treva të tjera të Gjirit të Meksikës më 1819. Shtetet e Bashkuara e aneksuan Republikën e Teksasit më 1845. Koncepti i quajtur “Manifest“''Manifest Destiny”Destiny''” (Fati i Qartë) u popullarizua gjatë kësaj kohe.<ref>Morrison, Michael A. (1999). ''Slavery and the American West: The Eclipse of Manifest Destiny and the Coming of the Civil War''. Chapel Hill: University of North Carolina Press, pp. 13–21. ISBN 0-8078-4796-8.</ref> Traktati i Oregonit më 1846 me Britaninë i dha SHBA-së kontroll mbi veriperëndimin e sotëm amerikan. Fitorja amerikane në Luftën Meksikano-Amerikane rezultoi në shkëputjen më 1848 nga Meksika të Kalifornisë dhe një pjese të mirë të rajonit të sotëm jugperëndimor. Mësymja e Arit në Kaliforni gjatë viteve 1848-49 solli edhe më shumë imigrantë drejt perëndimit. Hekurudhat e reja bënë të mundshëm zhvendosjen për ardhësit dhe rritën konfliktin me amerikanët vendës. Gjatë një gjysmëshekulli, deri në 40 milion bizonë amerikanë (buffalo) u therën për lëkurën dhe mishin e tyre dhe për të lehtësuar zgjerimin e hekurudhave. Humbja e bufalëve, si burim parësor për indianët e rrafshinës, ishte goditje ekzistenciale për shumë kultura vendore.
 
=== Lufta Civile dhe industrializimi ===
[[Skeda:Battle of Gettysburg, by Currier and Ives.png|thumb|left|''Beteja e Gettysburgut'', litografi nga Currier & Ives, rr. 1863]]
Tensionet mes shteteve skllavopronare dhe atyre të lira shfaqeshin në argumente rreth të drejtave të qeverisë federale dhe atyre shtetërore, si dhe në konflikte të dhunshme rreth zgjerimit të skllavërisë në shtete të reja. [[Abraham Lincoln]]i, kandidat i Partisë Republikane shumicë kundër skllavërisë, u zgjodh kryetar më 1860. Para se të bënte betimin, shtatë shtete skllavopronare shpallën ndarjen e tyre—tëtyre — të cilën qeveria federale e cilësoi ilegale—dheilegale — dhe formuan Shtetet e Konfederatës së Amerikës. Me sulmin e Konfederatës më Fort Sumter, filloi Lufta Civile Amerikane dhe katër shtete të tjera skllavopronare iu bashkëngjitën Konfederatës. Proklamata e Emancipimit e Lincolnit e ngarkoi Unionin me detyrën e përfundimit të skllavërisë. Me fitoren e Unionit më 1865, tri amendamente të Kushtetutës së SHBA-ve siguruan liri për gati katër milion afro-amerikanë, që kishin qenë skllevër,<ref>{{cite web | url = http://www2.census.gov/prod2/decennial/documents/1860a-02.pdf| title = 1860 Census | publisher = U.S. Census Bureau | accessdate = 2007-06-10}} Page 7 lists a total slave population of 3,953,760.</ref> iu dha shtetësinë amerikane, si dhe të drejtën e votës. Lufta dhe vendimi i saj çoi në rritje të theksuar të pushtetit federal.<ref>De Rosa, Marshall L. (1997). ''The Politics of Dissolution: The Quest for a National Identity and the American Civil War''. Edison, NJ: Transaction, p. 266. ISBN 1-56000-349-9.</ref>
 
[[Skeda:Ellis island 1902.jpg|thumb|Imigrantët zbarkojnë në Ellis Island, Nju Jork, 1902]]
Pas luftës, vrasja e Lincolnit radikalizoi politikat republikane të rindërtimit, që synonin riintegrimin dhe ringritjen e shteteve jugore duke siguruar njëherësh edhe të drejtat e skllevërve të sapoçliruar. Kompromisi i 1877-ës rreth zgjedhjeve të kontestuara presidenciale të vitit 1876 i dha fund rindërtimin; ligjet Jim Crow shpejt ua hoqën të drejtat shumë afro-amerikanëve. Në veri, urbanizimi dhe një fluks i paparë imigrantësh nga Evropa jugore dhe lindore përshpejtuan industrializimin e vendit. Vala e imigrimit, që zgjati deri më 1929, ofroi fuqi punëtore dhe e transformoi kulturën amerikane. Zhvillimi i infrastrukturës kombëtare i hapi rrugë rritjes ekonomike. Masakra e ''Wounded Knee'' (Gjurit të Lënduar) më 1890 ishte konflikti i fundit ushtarak i përmasave të mëdha i Luftave Indiane. Më 1893, monarkia indigjene në Paqësor, Mbretëria e Hawait u përmbys nga një grusht shteti udhëhequr nga banorë amerikanë; Shtetet e Bashkuara e aneksuan arkipelagun më 1898. Triumfi në Luftën Spanjollo-Amerikane të njëjtin vit demonstroi se Shtetet e Bashkuara ishin fuqi botërore dhe u përcollën nga aneksimi i Porto Rikos, Guamit dhe Filipineve. Këto të fundit fituan pavarësinë e tyre një gjysmëshekulli më vonë; Porto Riko dhe Guami mbeten territore amerikane.
 
=== Lufta e Parë Botërore, kriza ekonomike dhe Lufta e Dytë Botërore ===
[[Skeda:Dust Bowl - Dallas, South Dakota 1936.jpg|thumb|left|Fermë e braktisur në Dakotën e Jugut gjatë stuhisë së rërës, 1936]]
Në nismë të Luftës së Parë Botërore, Shtetet e Bashkuara mbajtën qëndrim neutral. Shumica e amerikanëve simpatizonin britanikët dhe anglezët, ndonëse shumë syresh kundërshtuan intervenimin.<ref>Foner, Eric, and John A. Garraty (1991). ''The Reader's Companion to American History.'' New York: Houghton Mifflin, p. 576. ISBN 0-395-51372-3.</ref> Më 1917, Shtetet e Bashkuara hynë në luftë në krahun e Aleatëve, duke e kthyer rrjedhën kundër Fuqive Qendrore. Pas luftës, Senati nuk e miratoi Traktatin e Versajës (1919), që themeloi Lidhjen e Kombeve. Vendi ndoqi një politikë të vetëveprimit në masa gati izoluese.<ref>McDuffie, Jerome, Gary Wayne Piggrem, and Steven E. Woodworth (2005). ''U.S. History Super Review''. Piscataway, NJ: Research & Education Association, p. 418. ISBN 0-7386-0070-9.</ref> Më 1920, të drejtat e grave shënuan fitore me amendamentin kushtetues që u njihte atyre të drejtën e votës. Përparimi në të Njëzetat e Bujshme (''Roaring Twenties'') përfundoi me dështimin financiar më 1929, që solli Depresionin e Madh. Pas zgjedhjes kryetar më 1932, [[Franklin D. Roosevelt]] u përgjigj me planin “New Deal” (Puna e Re), një kolazh politikash që rritën ndërhyrjen e qeverisë në ekonomi. Stuhia e rërës (''Dust Bowl'') e mesviteve 1930 varfëroi shumë bashkësi bujqish dhe shkaktoi një valë të re të mërgimeve drejt perëndimit.
[[Skeda:1944 NormandyLST.jpg|thumb|Ushtarë amerikanë zbarkojnë në Normandi në [[Lufta e Dytë Botërore#D-Day - Zbarkimi i Aleat.C3.ABve n.C3.AB Normandi|Ditën D]], 6 qershor 1944]]
Shtetet e Bashkuara, neutrale gjatë fillimit të Luftës së Dytë Botërore pas pushtimit të Polonisë nga Gjermania Naziste, filluan në mars 1941 ti furnizonin Aleatët me materiale përmes programit “Lend-Lease” (hua-qira). Më 7 dhjetor 1941, Shtetet e Bashkuara iu bashkëngjitën Aleatëve kundër fuqive të boshtit pas sulmit befasues të japonezëve në Pearl Harbor, Hawai. Pjesëmarrja në luftë nxiti investime kapitale dhe rritje industriale. Prej ndërluftuesve kryesorë, Shtetet e Bashkuara ishin të vetmet që u pasuruan në vend që të varfëroheshin nga lufta.<ref>Kennedy, Paul (1989). ''The Rise and Fall of the Great Powers''. New York: Vintage, p. 358. ISBN 0670728197.</ref> Konferencat e Aleatëve në ''Bretton Woods'' dhe Jaltë vijëzuan një sistem të ri të organizatave ndërkombëtare që vunë Shtetet e Bashkuara dhe Bashkimin Sovjetik në qendër të punëve botërore. Meqë u arrit fitore në Evropë, konferenca ndërkombëtare e mbajtur në San Francisco më 1945 përpiloi Kartën e Kombeve të Bashkuara, që hyri në fuqi pas luftës.<ref>{{cite web |url=http://www.state.gov/r/pa/ho/pubs/fs/55407.htm |title=The United States and the Founding of the United Nations, August 1941–October 1945|month=October | year=2005 |accessdate = 2007-06-11 |publisher=U.S. Dept. of State, Bureau of Public Affairs, Office of the Historian}}</ref> Shtetet e Bashkuara zhvilluan armët e para bërthamore dhe i përdorën ato në qytetet japoneze të Hiroshimës dhe Nagasakit në gusht të atij viti. Më 2 shtator, Japonia u dorëzua dhe lufta përfundoi.<ref>Pacific War Research Society (2006). ''Japan's Longest Day''. New York: Oxford University Press. ISBN 4-7700-2887-3.</ref>
 
=== Lufta e Ftohtë dhe politika e protestave ===
[[Skeda:Martin Luther King - March on Washington.jpg|thumb|left|upright|[[Martin Luther King, Jr.]] mban fjalimin e tij “I Have a Dream” (Kam një ëndërr), 1963]]
Shtetet e Bashkuara dhe Bashkimi Sovjetik garuan për pushtet gjatë Luftës së Ftohtë, duke mbizotëruar në çështjet ushtarake të Evropës përmes NATO-s dhe Paktit të Varshavës. Shtetet e Bashkuar promovuan demokracinë liberale dhe kapitalizmin, ndërsa Bashkimi Sovjetik komunizmin dhe ekonominë e planifikuar nga qendra. Të dyja mbështetën diktatura dhe u përfshinë në luftëra përmes palëve të treta (luftëra të subvencionuara, “proxy“''proxy wars”wars''”). Trupat amerikane luftuan kundër forcave komuniste kineze në Luftën e Koresë më 1950-53. Komiteti Kuvendar i Veprimtarive Joamerikane ndoqi një numër hetimesh për armiqësi të dyshuar majtiste, ndërsa Senatori Joseph McCarthy u bë kryefigurë e ndjenjave antikomuniste.
 
Lansimi i fluturimit të parë të njeriut në hapësirë më 1961 e shtyri Kryetarin [[John F. Kennedy]] të përqendrohej në programin amerikan për “njeriun në hënë,” që u arrit më 1969. Kennedy u ballafaqua edhe me krizën bërthamore në Kubë, të provokuar nga sovjetikët. Lëvizja në rritje për të drejtat qytetare, e udhëhequr nga afro-amerikanë si Rosa Parks dhe Martin Luther King, Jr. Luftuan segregimin dhe diskriminimin. Ndjekur nga vrasja e Kennedyt më 1963, Ligji për të Drejtat e Qytetarit i 1964-ës dhe Ligji për të Drejtën e Votës i 1965-ës u miratuan nën Kryetarin [[Lyndon B. Johnson]]. Johnson dhe pasardhësi i tij, [[Richard Nixon]], zgjeruan luftërat e subvencionuara në Azinë Juglindore drejt të pasuksesshmes Luftë të Vietnamit. Një lëvizje e mirëpërhapur kundërkulturore shënoi rritje, e nxitur nga kundërshtimi i luftës, nacionalizmi zezak dhe revolucioni seksual. Betty Friedan, Gloria Steinem dhe të tjerë udhëhoqën një valë të re feminizmi që kërkonte barazi politike, shoqërore dhe ekonomike për femrën.
Rreshti 74:
[[Skeda:World-Trade-Center 9-11.jpg|thumb|right|Qendra Tregtare Botërore në mëngjesin e 11 shtatorit 2001]]
 
Roli udhëheqës i SHBA-së dhe aleatëve në Luftën e Gjirit, sanksionuar nga OKB-ja, nën drejtimin e presidentit [[George H. W. Bush]], si dhe luftërat e Jugosllavisë (përfshirë edhe Luftën për Çlirimin e Kosovës), nën presidentin [[Bill Clinton]], ndihmuan në ruajtjen e pozitës së superfuqisë. Zgjerimi më i shumëmotshëm ekonomik në historinë moderne të SHBA-ve—ngave — nga marsi 1991 deri në mars 2001—ngërtheu2001 — ngërtheu administratën Clinton dhe “flluskën pikë-com” (''dot-com bubble'').<ref>{{cite web|author=Voyce, Bill |url=http://iwin.iwd.state.ia.us/iowa/ArticleReader?itemid=00003700&print=1|title=Why the Expansion of the 1990s Lasted So Long|publisher=Iowa Workforce Information Network|date=2006-08-21|accessdate=2007-08-16}}</ref> Një padi civile dhe skandali seksual shpunë në impedikimin e Clintonit më 1998, por ai mbeti në detyrë. Zgjedhjet presidenciale 2000, një prej më të ngushtave në historinë amerikane, u përcaktuan me vendim të Gjykatës Supreme—Supreme — [[George W. Bush]], i biri i George H. W. Bushit, u bë president.
 
Më 11 shtator 2001, terroristët e al-Kaidës goditën Qendrën Botërore të Tregtisë në Nju Jork dhe Pentagonin në Washington, D.C., duke vrarë gati tremijë njerëz. Si kundërpërgjigje, administrata e Bushit filloi “Luftën kundër Terrorizmit.” Në fundvitin 2001, forcat amerikane udhëhoqën invadimin e Afganistanit, përmbysën qeverinë talibane dhe prishën kampet stërvitore të al-Kaidës. Kryengritësit talibanë vazhdojnë të zhvillojnë luftë guerile. Më 2002, administrata Bush filloi të bëjë trysni për ndërrim regjimi në Irak mbi baza kundërthënëse.<ref>{{cite web| title = Many Europeans Oppose War in Iraq|work=USA Today| url = http://www.usatoday.com/news/world/2003-02-14-eu-survey.htm|date=2003-02-14| accessdate = 2008-09-01}}{{cite web|author=Springford, John| title = 'Old’ and ‘New’ Europeans United: Public Attitudes Towards the Iraq War and US Foreign Policy|publisher=Centre for European Reform| url = http://www.cer.org.uk/pdf/back_brief_springford_dec03.pdf|month=December | year=2003| accessdate = 2008-09-01}}</ref> Në mungesë të mbështetjes nga NATO ose të një mandati eksplicit të OKB-së për ndërhyrje ushtarake, Bushi organizoi Koalicionin e të Gatshmëve (''Coalition of the Willing''); forcat e koalicionit preemptivisht invaduan Irakun më 2003 dhe rrëzuan diktatorin ati-amerikan Saddam Hussein. Amnesty International ka akuzuar Shtetet e Bashkuara për shkelje të të drejtave të njeriut gjatë Luftës kundër Terrorizmit dhe në Luftën e Irakut por jo diktatorin Sadam Husein për vrasjet masive të popullit të tij.<ref>{{cite web |author=|url=http://thereport.amnesty.org/eng/Regions/Americas |title=Amnesty International Report 2007|publisher=Amnesty International|accessdate=2008-01-18|archiveurl=https://archive.is/0cFV|archivedate=2012-07-15}}</ref> Më 2005, uragani Katrina shkaktoi shkatërrime të rënda përgjatë të shumtës së bregdetit të Gjirit të Meksikës, duke shkretuar New Orleansin. Më 4 nëntor 2008, në mes të një recedimi ekonomik global, [[Barack Obama]] u zgjodh president. Ai është i pari afro-amerikan që zgjidhet president i SHBA-së.
 
== Qeverisja dhe zgjedhjet ==
Rreshti 93:
 
=== Partitë, ideologjia dhe politika ===
Shtetet e Bashkuara kanë operuar nën sistemin dypartiak gjatë pjesës më të madhe të historisë. Për zgjedhjet elektorale në të gjitha nivelet, zgjedhje parësore (primaries) të administruara nga shtetet mbahen për të zgjedhur të nominuarit e partive kryesore për zgjedhjet e përgjithshme të radhës. Që nga zgjedhjet e përgjithshme 1856, partitë kryesore kanë qenë Partia Demokratike, themeluar më 1824, dhe Partia Republikane, themeluar më 1854. Prej Luftës Civile, vetëm një kandidat i një partie të tretë—ishtretë — ish-presidenti Theodore Roosevelt, kandidat i Partisë Progresive më 1912—ka1912 — ka fituar deri në 20 % të votës popullore.
 
Brenda kulturës politike amerikane, Partia Republikane konsiderohet e qendrës së djathtë ose “konservatore” dhe Partia Demokratike e qendrës së majtë ose “liberale.” Shtetet e verilindjes dhe bregut perëndimor si dhe disa prej shteteve të Liqeneve të Mëdha, të njohura si “shtetet e kaltra,” janë relativisht liberale. “Shtetet e kuqe” të jugut dhe goxha prej Rrafshinave të Mëdha dhe Maleve Shkëmbore janë relativisht konservatore.
Rreshti 101:
== Njësitë politike ==
: '''''Artikulli kryesor [[Shtetet Federale të Amerikës|Njësitë territoriale të Shteteve të Bashkuara]]'''''
 
Shtetet e Bashkuara janë bashkim federativ i pesëdhjetë shteteve. Trembëdhjetë shtetet nismëtare ishin trashëgimtare të trembëdhjetë kolonive që ngritën krye kundra sundimit britanik. Shumica e shteteve tjera janë thadruar nga trualli i fituar me luftë ose blerje nga qeveria amerikane. Prej rasteve të veçanta janë Vermonti, Teksasi dhe Hawai: secili shtet ishte republikë e pavarur para se të futen në bashkim. Përjashtime tjera përbëjnë shtetet e krijuara nga treva e trembëdhjetëshes fillestare. Herët në histori të vendit, tri shtete u themeluan në këtë mënyrë: Kentaki nga Virgjinia; Tenesi nga Karolina Veriore; dhe Mejn nga Masaçusetsi. Gjatë Luftës Civile Amerikane, Virgjinia e Perëndimit u shkëput nga Virgjinia. Shteti më i mbramë—Hawai—fitoimbramë — Hawai — fitoi shtetësinë më 21 gusht 1959. Shtetet nuk kanë të drejtën e ndarjes nga unioni.
 
Shtetet përbëjnë pjesën dërmuese të masës tokësore të SHBA-ve; dy hapësira të tjera të konsideruara pjesë integrale e vendit, janë Distrikti i Kolumbisë, qarku federal ku ndodhet kryeqyteti, Washingtoni; dhe Atoli Palmyra, truall i pabanuar por i inkorporuar në Oqeanin Paqësor. Shtetet e Bashkuara posedojnë pesë territore tejdetit: Porto Riko dhe Ishujt Virgjinë të Shteteve të Bashkuara në Karaibe; Samoa Amerikane, Guami dhe Ishujt Veriorë të Marianës në Paqësor. Të lindurit në territore (përveç Samoas Amerikane) mbajnë shtetësi amerikane.
Line 138 ⟶ 139:
|}
 
Shtetet e Bashkuara kanë ekonomi të përzier kapitaliste, që mbështetet në burimet e begatshme natyrore, infrastrukturën e mirëzhvilluar dhe prodhueshmërinë e lartë.<ref>{{cite book|title=Natural Resources: Neither Curse Nor Destiny|author=Lederman, Daniel, and William Maloney |publisher=World Bank|year=2007|isbn=0821365452|page=185}}</ref> Sipas Fondit Monetar Ndërkombëtar, PVB amerikan përbën 23% të prodhimit botëror bruto në kursin e këmbimit tregtar dhe gati 21% të prodhimit botëror bruto me barazim të fuqisë blerëse (BFB, PPP).<ref name="IMF GDP"/> Më e larta e një shteti sovran, PVB-ja e SHBA-ve ishte 4% më e ulët se PVB-ja e kombinuar e Bashkimit Evropian me BFB më 2007.<ref>{{cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2001rank.html |title=Rank Order—GDP (Purchasing Power Parity)|publisher=CIA|work=World Factbook|date=2008-10-09|accessdate=2008-10-21}}</ref> Vendi rangohet i shtatëmbëdhjeti në botë sipas PVB-së nominale për krye dhe i gjashti në botë sipas PVB me BFB.<ref name="IMF GDP"/> Shtetet e Bashkuara janë importuesi më i madh i produkteve dhe eksportuesi i tretë, ndonëse eksporti për kokë banori është i relativisht i ulët. Kanada, Kina, Meksika, Japonia dhe Gjermania janë partnerët kryesorë tregtarë.<ref>{{cite web|url=http://www.census.gov/foreign-trade/top/dst/current/balance.html|title=U.S. Top Trading Partners, 2006|publisher=U.S. Census Bureau|accessdate=2007-03-26}}</ref> Mallrat kryesorë që eksportohet janë makineria elektrike, ndërsa automjetet përbëjnë importin parësor.<ref>{{cite web|url=http://www.census.gov/prod/2006pubs/07statab/foreign.pdf|title= Table 1289. U.S. Exports and General Imports by Selected SITC Commodity Groups: 2002 to 2005 |publisher=U.S. Census Bureau|work=Statistical Abstract of the United States 2007|month=October | year=2006|accessdate=2007-08-26}}</ref> Shtetet e Bashkuara zënë vendin e parë në “Raportin e Konkurrencës Botërore.”Botërore”<ref>{{cite web| url=http://gcr.weforum.org/gcr/|title = Rankings: Global Competitiveness Report 2008-2009| publisher= World Economic Forum|accessdate=2008-10-12}} Click the link "Rankings" to access the entire list.</ref>. Pas një zgjerimi që zgjati mbi gjatë vjet, ekonomia amerikane është në recedim prej dhjetorit 2007.<ref>{{cite news|url=http://www.nytimes.com/2008/12/02/business/02markets.html|author=Grynbaum, Michael A.|title=Dow Plunges 680 Points as Recession Is Declared|work=New York Times|date=2008-12-01|accessdate=2008-12-01}}</ref>
 
Më 2009, sektori privat vlerësohet të konstituojë 55,3% të ekonomisë, ku veprimtare e qeverisë federale përbën 24,1% dhe veprimtaria e e qeverive shtetërore dhe vendore (përfshirë transferet federative) përbëjnë 20,6% të mbetura.<ref>{{cite web|url=http://www.usgovernmentspending.com/index.php|title=Government Spending Overview|publisher=usgovernmentspending.com|accessdate=2009-05-09}}</ref> Ekonomia është postindustriale, ku sektorin e shërbimeve kontribuon 67,8% të PVB.<ref name="Econ">{{cite web|url=http://usinfo.state.gov/products/pubs/economy-in-brief/page3.html|accessdate=2008-03-12|title=USA Economy in Brief|publisher=U.S. Dept. of State, International Information Programs}}</ref> Rrafshi kryesor i biznesit përkah qarkullimi është tregu me pakicë; përkah të hyrat neto janë financat dhe sigurimet.<ref>{{cite web|url=http://www.census.gov/prod/2006pubs/07statab/business.pdf|title= Table 726. Number of Returns, Receipts, and Net Income by Type of Business and Industry: 2003 |publisher=U.S. Census Bureau|work=Statistical Abstract of the United States 2007|month=October | year=2006|accessdate=2007-08-26}}</ref> Shtetet e Bashkuara vazhdojnë të jenë fuqi industriale, me produktet kimike si fushën prijëse në prodhimtari.<ref>{{cite web|url=http://www.census.gov/prod/2006pubs/07statab/manufact.pdf|title= Table 971. Gross Domestic Product in Manufacturing in Current and Real (2000) Dollars by Industry: 2000 to 2005 (2004)|publisher=U.S. Census Bureau|work=Statistical Abstract of the United States 2007|month=October | year=2006|accessdate=2007-08-26}}</ref> Shtetet e Bashkuara janë prodhuesi i tretë i naftës në botë, si dhe importuesi më i madh i saj.<ref>{{cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2173rank.html|title= Rank Order—Oil (Production)|publisher=CIA|work=The World Factbook|date=2007-09-06|accessdate=2007-09-14}} {{cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2174rank.html|title= Rank Order—Oil (Consumption)|publisher=CIA|work=The World Factbook|date=2007-09-06|accessdate=2007-09-14}} {{cite web|url=http://www.eia.doe.gov/pub/oil_gas/petroleum/data_publications/company_level_imports/current/import.html|title= Crude Oil and Total Petroleum Imports Top 15 Countries|publisher=U.S. Energy Information Administration|date=2008-08-26|accessdate=2008-09-10}}</ref> Janë prodhuesi më i madh në botë i rrymës elektrike dhe bërthamore, si dhe gazit të lëngshëm natyror, sulfurit, fosfateve dhe kripës. Ndërsa bujqësia merr pjesë me më pak se 1% në PVB,<ref name="Econ"/> Shtetet e Bashkuara janë prodhuesi kryesor në botë për misër<ref>{{cite web|url=http://www.grains.org/page.ww?section=Barley,+Corn+%26+Sorghum&name=Corn|archiveurl=http://web.archive.org/web/20080112182404/http://www.grains.org/page.ww?section=Barley,+Corn+%26+Sorghum&name=Corn|archivedate=2008-01-12|title= Corn|publisher=U.S. Grains Council|accessdate=2008-03-13}}</ref> dhe sojë.<ref>{{cite web|url=http://www.worldwatch.org/node/5442|title= Soybean Demand Continues to Drive Production|publisher=Worldwatch Institute|date=2007-11-06|accessdate=2008-03-13}}</ref> Bursa e Nju Jorkut është më e madhja në botë përkah vëllimi i dollarëve.<ref>{{cite web |url=http://ir.nyse.com/phoenix.zhtml?c=129145&p=irol-newsArticle&ID=1036503&highlight= |title= New Release/Ultra Petroleum Corp., |publisher=NYSE Euronext|date=2007-07-03|accessdate=2007-08-03}}</ref> [[Coca-Cola]] and [[McDonald's]] janë dy firmat më të njohura në rruzull.<ref>{{cite web |url=http://www.cheskin.com/view_news.php?id=2 |title=Sony, LG, Wal-Mart among Most Extendible Brands |publisher=Cheskin |date=2005-06-06|accessdate=2007-06-19}}</ref>
Line 148 ⟶ 149:
Sipas Byrosë së Regjistrimeve, mesatarja e të ardhurave para tatimit ishte 50.233$ më 2007. Mesatarja rangon prej 68.080 në Merilend në 36.338$ në Misisipi.<ref name="CBPR08"/> Me barazim të fuqisë blerëse, mesatarja e përgjithshme është e ngjashme me grupin më të pasur të vendeve të zhvilluara. Pas rënies së mprehtë në mes shek. XX, shkalla e [[Varfëria|varfërisë]] nuk kanë lëvizur shumë prej 1970-ave, me 11-15 % të amerikanëve nën kufi të varfërisë për vjet, si dhe 58,5 % të popullsisë në varfëri për të paktën një vit mes moshave 25 dhe 75 vjeç.<ref name="USCB IP&HIC 2007">{{cite web|author=DeNavas-Walt, Carmen, Bernadette D. Proctor, and Jessica Smith|url=http://www.census.gov/prod/2008pubs/p60-235.pdf|format=PDF|title=Income, Poverty, and Health Insurance Coverage in the United States: 2007|publisher=U.S. Census Bureau|month=August | year=2008|accessdate = 2008-11-13}}</ref><ref>{{Cite book |last=Hacker |first=Jacob S. |year=2006 |title=The Great Risk Shift: The New Economic Insecurity and the Decline of the American Dream |location=New York |publisher=Oxford University Press}}</ref> Më 2007, 37,3 milion amerikanë jetonin në [[Varfëria|varfëri]].<ref name="CBPR08"/> Sistemi i mirëqenies në SHBA është prej më të rreptëve në botën e zhvilluar, duke reduktuar varfërinë relative dhe varfërinë absolute goxha më pak se mesatarja e vendeve të pasura.<ref name="Sme">Smeeding, T. M. (2005). "Public Policy: Economic Inequality and Poverty: The United States in Comparative Perspective." ''Social Science Quarterly'' 86, 955–983.</ref><ref>Kenworthy, L. (1999). "Do Social-Welfare Policies Reduce Poverty? A Cross-National Assessment" ''Social Forces'' 77(3), 1119–1139. Bradley, D., E. Huber, S. Moller, F. Nielsen, and J. D. Stephens (2003). "Determinants of Relative Poverty in Advanced Capitalist Democracies" ''American Sociological Review'' 68(1), 22–51.</ref> Përderisa sistemi i mirëqenies me sukses redukton [[Varfëria|varfërinë]] në mesin e pleqve,<ref>Orr, D. (November–December, 2004). "Social Security Isn't Broken: So Why the Rush to 'Fix' It?" In C. Sturr and R. Vasudevan, eds. (2007). ''Current Economic Issues''. Boston: Economic Affairs Bureau.</ref> të rinjtë përfitojnë relativisht pak nga ndihmesa shtetërore.<ref>{{cite web|url=http://www.prospect.org/cs/articles?article=a_new_deal_of_their_own|author=Starr, Paul|date=2008-02-25|title=A New Deal of Their Own|work=American Prospect|accessdate=2008-07-24}}</ref> Më 2007, studimi i UNICEF-it për mirëqenien e fëmijëve në njëzetedy vende të industrializuara i rangoi SHBA-të të parafundit.<ref>{{cite news|url=http://news.bbc.co.uk/nol/shared/bsp/hi/pdfs/13_02_07_nn_unicef.pdf|title=Child Poverty in Perspective: An Overview of Child Well-Being in Rich Countries|author=UNICEF|work=BBC|year=2007|accessdate=2007-09-10}}</ref>
 
Me gjithë ngritjet e dukshme në prodhimtari, papunësinë dhe inflacionin e ulët, rritjet në të hyra nga 1980 kanë qenë më të ngadalshme se në dekadat e mëparshme, më pak të përhapura dhe të përcjella nga pasiguri ekonomike në rritje. Nga 1947 deri më 1979, mesatarja e të hyrave reale u ngrit për mbi 80% për të gjitha shtresat dhe të hyrat e amerikanëve të varfër u rritën më shpejt se ato të të pasurve.<ref name="Bar">Bartels, L. M. (2008). ''Unequal Democracy: The Political Economy of the New Gilded Age''. Princeton, NJ: [[Princeton|Princeton University]] Press.</ref><ref>{{cite web|url=http://www.demos.org/inequality/numbers.cfm#1|author=Hartman, C.|year=2008|title=By the Numbers: Income|accessdate=2008-07-24}}</ref> Midisi i të hyrave për amvisni është rritur për të gjitha shtresat prej vitit 1980,<ref>{{cite web|author=Henderson, David R.|url=http://www.hoover.org/publications/digest/3522596.html|title=The Rich—and Poor—Are Getting Richer|work=Hoover Digest|year=1998|accessdate = 2007-06-19}}</ref> kryesisht në sajë të amvisërive me dy të punësuar, mbylljen e boshllëkut gjinor dhe orëve më të gjata të punës, mirëpo rritja ka qenë më e ngadalshme dhe goxha shumë në leverdi të shtresës së epërme.<ref name="Sme"/><ref name="Bar"/><ref>{{cite web|url= http://www.frbsf.org/news/speeches/2006/1106.html |author=Yellen, J.|year=2006|title=Speech to the Center for the Study of Democracy 2006–2007 Economics of Governance Lecture University of California, Irvine|publisher=Federal Reserve Board|location=San Francisco|accessdate=2008-07-24}} {{cite web|author=Shapiro, Isaac|url=http://www.cbpp.org/10-17-05inc.htm|title=New IRS Data Show Income Inequality Is Again on the Rise|date=2005-10-17|publisher=Center on Budget and Policy Priorities|accessdate=2007-05-16}} Gilbert, D. (1998). ''The American Class Structure''. Belmont, CA: Wadsworth. ISBN 0-534-50520-1.</ref> Rrjedhimisht, hisja e të ardhurave e top 1%—21 — 21.8% e të hyrave gjithsej raportuar më 2005—është2005 — është më se dyfishuar nga 1980,<ref>{{cite news|url=http://www.nytimes.com/2007/03/29/business/29tax.html?ex=1332820800&en=fb472e72466c34c8&ei=5088&partner=rssnyt&emc=rss|title=Income Gap Is Widening, Data Shows|author=Johnston, David Cay| work = New York Times|date=2007-03-29|accessdate=2007-05-16}}</ref> duke i bërë Shtetet e Bashkuara me pabarazinë më të madhe në të hyra në mesin e vendeve të zhvilluara.<ref name="Sme"/><ref>{{cite web|url=http://elsa.berkeley.edu/~saez/TabFig2005prel.xls|author= Saez, E.|title=Table A1: Top Fractiles Income Shares (Excluding Capital Gains) in the U.S., 1913–2005|publisher=UC Berkeley|month=October | year=2007|accessdate=2008-07-24}} {{cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2172.html|title=Field Listing—Distribution of Family Income—Gini Index|publisher=CIA|work=The World Factbook|date=2007-06-14|accessdate = 2007-06-17}}</ref> Top 1% paguan 27,6% të të gjitha taksave federale; top 10% paguan 54,7%.<ref>{{cite web | url=http://www.cbo.gov/ftpdocs/88xx/doc8885/EffectiveTaxRates.shtml | title=Shares of Federal Tax Liabilities, 2004 and 2005| publisher=Congressional Budget Office| accessdate = 2008-11-02}}</ref> Pasuria, sikur të hyrat, janë tejet të përqendruara: 10% të më pasurve të popullsisë së rritur posedojnë 69,8% të pasurisë së amvisërive të vendit, hisja e dytë më e madhe në mesin e vendeve të zhvilluara.<ref>{{cite web|author=Domhoff, G. William|url=http://sociology.ucsc.edu/whorulesamerica/power/wealth.html|title=Table 4: Percentage of Wealth Held by the Top 10% of the Adult Population in Various Western Countries|publisher =University of California at Santa Cruz, Sociology Dept.| work = Power in America|month=December | year=2006|accessdate=2006-08-21}}</ref> Top 1% posedon 33,4% të pasurisë neto.<ref>{{cite web|author=Kennickell, Arthur B.|url=http://www.federalreserve.gov/pubs/oss/oss2/papers/concentration.2004.5.pdf|title=Table11a: Amounts (Billions of 2004 Dollars) and Shares of Net Worth and Components Distributed by Net Worth Groups, 2004|publisher =Federal Reserve Board| work = Currents and Undercurrents: Changes in the Distribution of Wealth, 1989–2004|date=2006-08-02|accessdate=2007-06-24}}</ref>
 
=== Transporti ===
Line 161 ⟶ 162:
Shtetet e Bashkuara projektohen nga Byroja e Regjistrimeve të kenë 306.560.000 banorë,<ref name="POP">{{cite web|url=http://www.census.gov/population/www/popclockus.html|publisher=U.S. Census Bureau]|title=U.S. POPClock Projection}} Figure updated automatically.</ref> përshirë një vlerësim prej 11,2 milion imigrantësh ilegalë.<ref>{{cite web | url = http://www.cis.org/articles/2008/back808.pdf| author =Camarota, Steven A., and Karen Jensenius | title = Homeward Bound: Recent Immigration Enforcement and the Decline in the Illegal Alien Population | month =July | year =2008| publisher = Center for Immigration Studies | accessdate = 2008-08-06}}</ref> Shtetet e Bashkuara janë vendi i tretë në botë përkah popullsia, pas Kinës dhe Indisë. Shtimi natyror është 0,89%,<ref name="WF"/> krahasuar me 0,16% në Bashkimin Evropian.<ref>{{cite web | url = https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ee.html | title = European Union| publisher = CIA|work=The World Factbook | date = 2007-05-31| accessdate = 2007-06-15}}</ref> Lindshmëria prej 14,16 në 1.000 banorë, 30% nën mesataren botërore, është më e lartë se cilitdo shtet në Evropë me përjashtim të [[Shqipëria|Shqipërisë]] dhe [[Irlanda|Irlandës]].<ref>{{cite web | url = https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2054rank.html | title = Rank Order—Birth Rate| publisher = CIA|work=The World Factbook | date =2007-05-31| accessdate = 2007-06-13}}</ref> Në vitin fiskal 2008, 1,1 milion imigrantë u pajisën me leje qëndrimi të përhershëm.<ref>[http://www.dhs.gov/xlibrary/assets/statistics/publications/lpr_fr_2008.pdf “U.S. Legal Permanent Residents: 2008”]. [[Office of Immigration Statistics]] ''Annual Flow Report.''</ref> Meksika është burimi prijës i rezidentëve të rinj prej dy dekadash; nga 1998, Kina, India dhe Filipinet qëndrojnë në top katërshen e vendeve prej nga vijnë mërgimtarët.<ref>{{cite web|url = http://www.dhs.gov/ximgtn/statistics/publications/LPR07.shtm|title=Persons Obtaining Legal Permanent Resident Status by Region and Country of Birth: Fiscal Years 1998 to 2007 (Table 3)|publisher=U.S. Dept. of Homeland Security|accessdate=2008-09-06}}</ref> Shtetet e Bashkuara janë vendi i vetëm i industrializuar ku projektohet shtim i madh i popullsisë.<ref name="PRC">{{cite web|url=http://www.prcdc.org/summaries/uspopperspec/uspopperspec.html|title=Executive Summary: A Population Perspective of the United States|publisher=Population Resource Center|month=May|year=2000|accessdate=2007-12-20|archiveurl=http://web.archive.org/web/20070604165856/http://www.prcdc.org/summaries/uspopperspec/uspopperspec.html|archivedate=2007-06-04}}</ref>
 
Shtetet e Bashkuara kanë popullsi të llojllojshme—tridhjetenjëllojllojshme — tridhjetenjë grupe të prejardhjes kanë më shumë se një milion pjesëtarë.<ref name="An2000">{{cite web|url=http://www.census.gov/prod/2004pubs/c2kbr-35.pdf|title=Ancestry 2000|publisher=U.S.Census Bureau|month=June|year=2004|accessdate=2007-06-13}}</ref> Amerikanët e bardhë janë grupi më i madh racor, ku gjermano-amerikanët, irlandez-amerikanët dhe anglo-amerikanët përbëjnë tri prej katër grupeve më të mëdha të vendit për nga prejardhja kombëtare.<ref name="An2000"/> Afro-amerikanët janë pakica më e madhe racore dhe grupi i tretë përkah prejardhja.<ref name="An2000"/><ref name="Cen2007">{{cite web|url=http://www.census.gov/popest/national/asrh/NC-EST2007-srh.html|title=Annual Estimates of the Population by Sex, Race, and Hispanic or Latino Origin for the United States: April 1, 2000 to July 1, 2007 (NC-EST2006-03)| publisher = U.S. Census Bureau, Population Division | date = 2008-05-01| accessdate = 2008-09-05}}</ref> Azatiko-amerikanët janë pakica e dytë më e madhe racore; dy grupet më të mëdha janë kinezët dhe filipinezët.<ref name="An2000"/> Më 2007, popullsia amerikane përbëhej, sipas vlerësimeve, edhe nga 4,5 milion amerindianë dhe indigjenë të Alaskës (2,9 milion vetëm të këtij grupi) dhe mbi 1 milion vendës të Hawait ose të ujdhesave të Paqësorit (ekskluzivisht 0,5 milion).<ref name="Cen2007"/><ref name="Minority">{{cite web|url=http://usinfo.state.gov/xarchives/display.html?p=washfile-english&y=2006&m=July&x=20060707160631jmnamdeirf0.2887079|author=Friedman, Michael Jay|title=Minority Groups Now One-Third of U.S. Population| publisher=U.S. Dept. of State, Bureau of International Information Programs|date=2006-07-14|accessdate=2007-06-13}}</ref>
 
<div style="font-size: 90%">
Line 211 ⟶ 212:
</div>
 
[[Anglishtja]] është de facto gjuha kombëtare. Ndonëse nuk ka gjuhë zyrtare në nivelin federal, disa ligje—siligje — si kërkesat për natyralizim në SHBA—venëSHBA — venë anglishten si standard. Më 2005, rreth 216 milion, ose 81 % e popullsisë pesë vjeç e sipër, fliste vetëm anglisht në shtëpi. Spanjishtja, folur nga 12 % e popullsisë në shtëpi, është gjuha e dytë më e përhapur dhe gjuha e huaj më së shpeshti e mësuar.<ref name="USCB Lang"/><ref>{{cite web| url = http://www.adfl.org/resources/enrollments.pdf| title = Foreign Language Enrollments in United States Institutions of Higher Learning|date=fall 2002| publisher = MLA| accessdate = 2006-10-16}}</ref> Disa amerikanë avokojnë bërjen e anglishtes gjuhë zyrtare të vendit, siç është rasti në së paku njëzetetetë shtete.<ref name=ILW>{{cite web|author=Feder, Jody| url = http://www.ilw.com/immigdaily/news/2007,0515-crs.pdf| title = English as the Official Language of the United States—Legal Background and Analysis of Legislation in the 110th Congress|date=2007-01-25| publisher = ILW.COM (Congressional Research Service)| accessdate = 2007-06-19}}</ref> Hawaishtja dhe anglishtja, që të dyja, janë gjuhë zyrtare në Hawai sipas ligjit shtetëror.<ref>{{cite web|url=http://www.hawaii.gov/lrb/con/conart15.html|title=The Constitution of the State of Hawaii, Article XV, Section 4| publisher=Hawaii Legislative Reference Bureau|date=1978-11-07|accessdate=2007-06-19}}</ref> Përderisa asnjëri shtet nuk kanë gjuhë zyrtare, Meksika e Re ka ligje që mundësojnë përdorimin e anglishtes dhe spanjishtes, sikurse bën Luiziana për anglisht dhe frëngjisht.<ref>{{cite book| author =Dicker, Susan J. | title = Languages in America: A Pluralist View |year=2003|pages=216, 220–25 | location =Clevedon, UK| publisher = Multilingual Matters|isbn=1853596515}}</ref> Shtetet tjera, si Kalifornia, mandatojnë botimin e versioneve spanjisht të dokumenteve të caktuara qeveritare, përfshirë formularët në gjykata.<ref>{{cite web|url=http://www.leginfo.ca.gov/cgi-bin/waisgate?WAISdocID=90544325063+0+0+0&WAISaction=retrieve|title=California Code of Civil Procedure, Section 412.20(6)| publisher=Legislative Counsel, State of California|accessdate=2007-12-17}} {{cite web|url=http://www.courtinfo.ca.gov/forms/allforms.htm|title=California Judicial Council Forms| publisher=Judicial Council, State of California|accessdate=2007-12-17}}</ref> Disa treva ishullore janë të garantuara njohje zyrtare të gjuhëve të tyre vendore, krahas anglishtes: samoishtja dhe gjuha çamorro njihen në Samoan Amerikane, përkatësisht në Guam; gjuhët karoline dhe çamorro njihen në Ishujt Veriorë të Marianës; spanjishtja është gjuhë zyrtare në Porto Riko.
 
=== Feja ===
Line 229 ⟶ 230:
Sistemi i shëndetësisë amerikane ia kalon në të madhe secilit vend të botës për nga shpenzimet, llogaritur për kokë banori dhe përqindje të PVB-së.<ref>''OECD Health Data 2000: A Comparative Analysis of 29 Countries'' [CD-ROM] (OECD: Paris, 2000). See also {{cite web |url=http://dll.umaine.edu/ble/U.S.%20HCweb.pdf|title=The U.S. Healthcare System: The Best in the World or Just the Most Expensive?|year=2001|accessdate = 2006-11-29 |publisher=University of Maine}}</ref> Organizata Botërore e Shëndetësisë e cilësoi sistemin shëndetësor amerikan si të parin për nga reagueshmëria më 2000, por të 37-in sipas vëmendjes së përgjithshme. Shtetet e Bashkuara udhëheqin me risi mjekësore. Më 2004, sektori joindustrial shpenzoi tri herë më shumë se në Evropë për kokë banori në hulumtime biomjekësore.<ref>{{cite journal |author=Groves, Trish| year=2008|month=February |title=Stronger European Medical Research |journal=British Medical Journal |volume=336 |pages=341–342| doi=10.1136/bmj.39489.505208.80 |pmid=18276671}}</ref>
 
Për dallim nga vendet tjera të zhvilluara, mbulimi me sigurim shëndetësor në Shtetet e Bashkuara nuk është i përgjithshëm. Më 2004, sigurimi privat pagoi 36 % të shpenzimeve personale, pagesat private prej xhepit mbuluan 15 %, ndërsa qeveritë federale, shtetërore dhe vendore paguan 44 %.<ref name="CDC H">{{cite web |url=http://www.cdc.gov/nchs/data/hus/hus06.pdf|title=Health, United States, 2006|accessdate = 2006-11-24 |publisher=Centers for Disease Control, National Center for Health Statistics}}</ref> Më 2005, 46,6 milion amerikanë, 15,9 % të popullsisë, ishin pa sigurim, 5,4 milion më shumë se më 2001. Shkaktari kryesor i kësaj rritje është rënia e numrit të amerikanëve me sigurim të paguar nga punëdhënësit.<ref name="CBPP">{{cite web|url=http://www.cbpp.org/8-29-06pov.htm|title=Poverty Remains Higher, and Median Income for Non-Elderly Is Lower, Than When Recession Hit Bottom: Poor Performance Unprecedented for Four-Year Recovery Period|publisher=Center for Budget and Policy Priorities|date =2006-09-01|accessdate = 2007-06-24}}</ref> Çështja e amerikanëve të pasiguruar dhe të nënsiguruar—vlerësimetnënsiguruar — vlerësimet për të cilët varen për së gjeri—ështëgjeri — është çështje madhore politike.<ref>{{cite news|author=Abelson, Reed|url=http://www.nytimes.com/2008/06/10/health/policy/10health.html|title=Ranks of Underinsured Are Rising, Study Finds|date= 2008-06-10|work=New York Times|accessdate=2008-10-25}} {{cite journal|author=Blewett, Lynn A. et al.|title=How Much Health Insurance Is Enough? Revisiting the Concept of Underinsurance|year= 2006|work=Medical Care Research and Review|volume=63|issue=6|pages=663–700|doi=10.1177/1077558706293634|journal=Medical Care Research and Review|pmid=17099121}}</ref> Më 2006, Masaçusetsi u bë shteti i parë në vend për të mandatuar mbulim universal me sigurim shëndetësor.<ref>{{cite web|author=Fahrenthold, David A.|url=http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2006/04/04/AR2006040401937.html|title= Mass. Bill Requires Health Coverage|date= 2006-04-05|work=Washington Post|accessdate=2007-06-19}}</ref>
 
== Kultura ==
[[Skeda:Motherhood and apple pie.jpg|thumb|Ikona kulturore amerikane: pitja me mollë, bejsbolli dhe flamuri]]
 
Shtetet e Bashkuara janë komb shumëkulturor, shtëpi e një llojllojshmërie të gjerë të grupeve etnike, tradita dhe vlerave.<ref name="DD"/><ref name="Society in Focus">Thompson, William, and Joseph Hickey (2005). ''Society in Focus''. Boston: Pearson. ISBN 0-205-41365-X.</ref> Nuk ka etni “amerikane”; veç popullatave tash të vogla të amerikanëve dhe hawaianëve vendës, gati të gjithë amerikanët janë pasardhës imigrantësh të pesë shekujve të fundit.<ref>Fiorina, Morris P., and Paul E. Peterson (2000). ''The New American Democracy''. London: Longman, p. 97. ISBN 0-321-07058-5.</ref> Kultura e përbashkët e shumicës së amerikanëve—kulturaamerikanëve — kultura qendrore amerikane—ështëamerikane — është kulturë perëndimore kryesisht e prejardhur nga traditat e imigrantëve evropianë me ndikimi nga burime tjera, siç janë traditat e skllevërve të sjellë nga Afrika.<ref name="DD"/><ref>Holloway, Joseph E. (2005). ''Africanisms in American Culture'', 2d ed. Bloomington: Indiana University Press, pp. 18–38. ISBN 0-253-34479-4. Johnson, Fern L. (1999). ''Speaking Culturally: Language Diversity in the United States''. Thousand Oaks, Calif., London, and New Delhi: Sage, p. 116. ISBN 0-8039-5912-5.</ref> Imigrimi më i vonë nga Azia dhe veçanërisht nga Amerika Latine e kanë zgjeruar përzierjen kulturore, që është përshkruar si kazan i shkrirjes homogjenizues (melting pot) dhe sahan sallate heterogjene (salad bowl), ku imigrantët dhe pasaardhësit e tyre ruajnë karakteristika të veçanta kulturore.<ref name="DD"/>
 
Shfaqja e parë filmike komerciale u dha në qytetin e Nju Jorkut më 1894, duke përdorur kinetoskopin e Thomas Edisonit. Viti vijues shënoi shfaqjen e filmin të parë të projektuar, gjithashtu në Nju Jork, ndërsa Shtetet e Bashkuara prinë në zhvillimin e filmave me zë në dekadad në vijim. Prej fillimshekullit XX, industria filmike e SHBA-ve është bazuar kryesisht në Hollywood, Kaliforni.
Marrë nga "https://sq.wikipedia.org/wiki/Shtetet_e_Bashkuara_të_Amerikës"