Epiri: Dallime mes rishikimesh
| [Redaktim i kontrolluar] | [Redaktim i kontrolluar] |
Content deleted Content added
AXRL (diskuto | kontribute) No edit summary |
No edit summary |
||
Rreshti 3:
[[Skeda:Pindus Mountains 02 bgiu.jpg |thumb|right |300px |Rajoni i Epirit]]
'''Epiri''' ([[Trajta (gramatikë)|Trajta e pashquar]]: Epir; [[Greqishtja e lashtë]]: Ήπειρος
Si një rajon i ashpër dhe malor, Epiri shtrihej në skajin jugor të [[Iliria|Ilirisë]]. Banohej nga fiset ilire ku më kryesoret ishin [[Molosët]], [[Thesprotët]] dhe [[Kaonët]]. Në Epir gjendej faltorja e [[Dodona|Dodonës]], orakulli më prestigjioz në botën antike pas [[Orakulli i Delfit|Delfit]]. Pasi Epiri u bashkua në një [[Shteti i Epirit|shtet të vetëm]] në vitin [[370 p.e.s.|370 p. e. s.]] nga dinastia Aeacidae, Epiri u fuqizua më tej në kohën e [[Pirro i Epirit|Pirros së Epirit]], i cili ndërmori fushata ushtarake kundër [[Roma e lashtë|Romës]] nga ku ka origjinën edhe termi "[[Fitorja e Pirros]]". Në vitin [[146 p.e.s.|146 p. e. s.]] Epri, bashkë me pjesën tjetër të [[Iliria|Ilirë]] ra nën pushtimin e [[Perandoria Romake|Perandorisë Romake]], e më pas nën pushtetin e [[Perandoria Bizantine|Perandorisë Bizantine]]. Pas rënie së [[Kostandinopoja|Kostandinopojës]] në [[Kryqëzata e katërt|Kryqëzatën e katërt]], Epiri u bë qendër e [[Despotati i Epirit|Despotatit të Epirit]], një nga shtetet trashëgimtare të [[Perandoria Bizantine|Perandorisë Bizantine]] dhe [[Despotati shqiptar i Nartës|Despotati shqiptar të Nartës]]. U pushtua nga [[Perandoria Osmane]] në [[shekulli XV|shekullin XV]]. Gjatë sundimit të [[Ali Pashë Tepelena|Ali Pashë Tepelenës]] në [[shekulli XIX|shekullin XIX]], Epiri si pjesë e [[Pashallëku i Janinës|Pashallëkut të Janinës]] u bë territor autonom, por osmanët rimorën kontrollin e tij në vitin [[1821]]. Pas [[Luftërat Ballkanike|Luftërave Ballkanike]] dhe [[LPB|Luftës së Parë Botërore]], pjesa jugore e Epiri u bë pjesë e [[Greqia|Greqisë]], ndërsa pjesa veriore e Epirit u bë pjesë e shtetit të sapokrijuar të [[Shqipëria|Shqipërisë]].
== Epiri ==
[[Skeda:Το γιοφύρι της Άρτας.jpg |thumb |right |300px |Ura osmane e [[Ura e Nartës|Nartës]]]]
Me emrin
Të gjitha mendimet e shfaqura për përkatësinë etnike të fiseve epirote nga dijetarët e ndryshëm janë mbështetur kryesisht në të dhënat e shkrimtarëve të vjetër, veçanërisht te [[Tukididi]] dhe shumë pak në të dhënat arkeologjike. Mendimet kanë qenë sa të ndryshme, aq edhe kontradiktore. Prandaj nuk duhet të na befasojë fakti se të njëjtat të dhëna, të përdorura nga disa për të mohuar origjinën helene të fiseve epirote, janë interpretuar nga të tjerët në një kuptim krejt të kundërt.
Rreshti 18:
Më vonë banorët e Korkyrës dhe të ishujve përreth me emrin ''Epeiros'' quanin tokat përkundrej ishujve, që shtriheshin gjatë bregut të detit Jon, të banuar nga fiset [[kaonët|kaone]] e [[thesprotët|thesprote]].
Fjala Epir rrjedh nga fjala e greqishtes së vjetër Apeiros, që në dialektin [[Dorët|dorik]] do të thotë ''stere'', ose ''kontinent'' (tokë)<ref>H.P. Sh.fq. 46, F.E. Sh.fq. 241, F.Gj.S. Sh.fq. 431</ref>. Ajo ka pasur kuptime të ndryshme gjatë historisë së kësaj krahine.
Kështu pra emri Epir në fillim ka pasur kuptim gjeografik e jo etnik.
Me emrin ''Epir'', autorët e lashtë në fillim e kanë quajtur një territor të gjerë, i cili më vonë u ngushtua rreth krahinave përballë Korkyrës dhe ishujve përqark. Më pas, në shek. V-të p.e. sonë, ky emër përfshiu edhe të gjitha fiset e brendshme, duke u bërë një emër i përbashkët për krahinat, që formonin në këto brigje një tërësi gjeografike, etnike e politike.
Emri Epir, u përvetësua jo vetëm nga gjeografët, historianët e shkrimtarët antikë, por edhe nga vetë banorët, të cilët e përdorën këtë shpesh herë edhe në dokumentet e tyre të shkruara, në mbishkrime e monedha.
Pra në gjuhën shqipe fjala Epir është sinonim i fjalës sipër, për të treguar banorët që jetonin në anën tjetër të bregut ku grekët shkonin për tregti ose që punonin me banorët e kësaj krahine.
Emri Epir është përdorur në kohët e vjetra për të quajtur [[Toskëria|Toskërinë]] dhe Gegërinë ose më saktë Shqipërinë. Dihet se me emrin Epir në kohën e Perandorisë së Lindjes u përgjithësua Shqipëria. Toskëria u quajt Epiri i Vjetër<ref>F.E. Sh.fq. 242</ref> dhe Gegëria u quajt Epiri i Ri<ref>Po aty, fq. 241-242</ref>.
Ndërsa më 1635 fjalën latine "Epirus" shqiptarët e kanë përkthyer "Arbeni" dhe fjalën "Epirote" në shqipen e asaj kohe Iarbenesce (Iarbeneshë)<ref>[http://www.albanianorthodox.com/tekste/albanologji/Bardhi_1635.pdf
* Shtese:*''Aty ku çështjen e la prof. Çabej.Emri Epir në gjuhën shqipe është rjedhim i emrit latin Epirus''.
Emri Epir në gjuhën shqipe është rjedhim i emrit latin Epirus. Në gjuhën greke, emri është
== Banorët e parë ==
{{Fiset Ilire}}
Disa dijetarë, duke u nisur nga elemente të shkëputura kulturore që janë përhapur më vonë në Epir dhe nga gjuha greke e monumenteve epigrafike të Epirit kanë shprehur mendimin se banorët e kësaj krahine ishin grekë. Ky mendim është kundërshtuar nga studiues të ndryshëm, të cilët marrin parasysh dhe interpretojnë ndryshe disa thënie të historianëve dhe gjeografëve antikë dhe rezultatet e kërkimeve të sotme arkeologjike <ref>H.P. Sh.fq. 46</ref>. [[Herodoti]] thotë se: ''në kohën e tij në Epir ishte akoma i gjallë kujtimi i banorëve të dikurshëm [[Pellazgët|pellazgë]], të cilët kishin ardhur këtu nga [[Thesalia]] kufitare''. Kurse [[Straboni]], duke u mbështetur te [[Efori]], [[Hesiodi]] dhe [[Euripidi]] thotë se: ''vendbanimi i hershëm i pellazgëve ishte [[Arkadia]] dhe që këtej këta shtegtuan në Epir, ashtu si në Thesali, Kretë, Lesbos dhe Troadë''<ref name="Po aty, fq. 43">Po aty, fq. 43</ref>.
Në Epir janë gjetur me shumicë emra personash, fisesh dhe emra gjeografikë me prejardhje ilire. Kështu p.sh.:
: emra personash: Dastidi, Anyla, Tarypi;
: emra fisesh: Kaonët, Tesprotët, Prasaibët;
Line 42 ⟶ 50:
Edhe gjetjet arkeologjike, megjithëse të pakta, pajtohen me traditën e shkruar të lashtë dhe me të dhëna gjuhësore.
Me përhapjen e kulturës dhe gjuhës greke, fytyra e Epirit të lashtë ndryshoi deri diku nga pikëpamja kulturore, por kjo nuk solli ndryshime të rëndësishme në përbërjen etnike të popullsisë.
Teopompi,
=== Përkatësia e fiseve Epirote ===
Line 48 ⟶ 57:
Në këtë pjesë duket qartë se Ambrakionët, Parauejt dhe Orestët i konsideron barbarë, do me thënë popuj johelenë.
Në një vend tjetër, Tukididi i quante barbarë persianët, [[taulantët]], [[ilirët]], [[trakët]] dhe [[maqedonët]]<ref>[Po aty]</ref>. Po kështu barbarë i quajnë [[epirotët]] edhe Straboni [[Skymni]]<ref>Scymn. ''Evropa'' 450</ref>, [[Polibi]]<ref>[Polyb, XVIII,58]</ref> [[Livi]]<ref>[Liv. XXII,34]</ref>
Ka mendime se me fjalën ''barbar''që ka përdorur, [[Tukididi]]/ nuk ka pasur me të vërtetë qëllim që të tregojë shkallën e nivelit kulturor të popujve. Ata i mëshojnë mendimit se helenët në përgjithësi, nga mesi i shekullit V p.e.sonë, nuk e mbanin veten më superiorë nga popujt e tjerë, si bie fjala [[persianët]] dhe [[egjyptjanët]], të cilët ata i quanin ''barbarë''.
Mund të përmendet edhe një e dhënë më e vonë, që besohet të jetë nxjerrë nga burime më të hershme. Ky është shënimi i [[Stefan Bizantini]]t<ref>Steph. Byz. ;''De urbibus et populis'', shiko emrin Athamania.</ref>, i cili i quan [[athamanët]] ilirë.
Për këtë tezë që i njeh epirotët për ilirë flet edhe vetë shtjellimi i ngjarjeve politike në Epir. Epiri mbetet për një kohë të gjatë i përjashtuar nga komuniteti grek dhe në luftërat kundër persianëve, me përjashtim të ndonjë kolonie korintase, nuk mori pjesë asnjë fis nga Epiri. Kur [[Perikliu]] ftoi delegatët e [[Greqia Antike|Greqisë]] në konferencën panhelenike të Athinës, vetëm [[Ambrakia]] si koloni e Korintit u pranua nga qytet-shtetet e Epirit<ref>N.Nilson, vep. e cituar fq. 137, D.Mustilli, art. i cituar fq. 137</ref>. Straboni, plaku i vjetër i gjeografëve dhe i historianëve të Greqisë së Lashtë thotë se: ''... populli i këtyre viseve ka pasur një afërsi nga gjuha, morali dhe zakonet me popullsinë e maqedonisë dhe të ilirisë''.
Line 61 ⟶ 72:
Me interes janë edhe rezultatet e gërmimeve të bëra në Butrint, në Finiq, në Çukën e Ajtojt, në Kalivo të rrethit të Sarandës dhe gërmimet në Jermë <ref>[Nga burimet e shkruara, përmendet qyteti i lashtë i Antigonesë. Deri tani ky emër i ishte veshur herë kalasë së Tepelenës, herë kalasë së Leklit afër grykës së Këlcyrës. Kjo është bërë në bazë të komentimit të burimeve të shkruara, që tërthorazi bëjnë fjalë për këtë qytet. Mirëpo gërmimet arkeologjike të vitit 1965, të ndërmarra në qytetin e lashtë të Jermës në rrethin e Gjirokastrës, nxorën në dritë një material mbishkrimor:13 copë libreza votimi prej bronzi, në njërën faqe të të cilave lexohet emri ([[Antigonea]]). Kjo përmbysi identifikimin e Lekël-Antigone. Vetë zbulimi i këtij emri në këtë qytet dhe numri i shumtë i librezave i çoi studiuesit në mendimin që të pranojmë si më të mundshme që ky emër të lidhet me rrënojat e Jermës.]</ref>. Këto gjetje dëshmojnë për një veprimtari prodhuese mjaft të gjerë. Vendin e parë e zënë qeramika, veglat metalike të punës e materialet e ndërtimit. Më të rralla janë stolitë, armët e objektet artistike. Të rëndomta janë kudo tjegullat e shtëpive. Në gërmime gjithashtu janë gjetur detaje arkitektonike, shtylla, etj.
Meriton të studiohet qeramika e zbuluar në territorin e banuar nga kaonët. Studimi i kësaj qeramike ndihmon të nxirren përfundime me vlerë rreth formimit dhe zhvillimit të kulturës epirote dhe gërshetimit të saj me kulturat fqinje.
Line 70 ⟶ 82:
Disa gjilpëra dyshe që janë gjetur në gërmimet e Jermës (e larë në ar) dhe në ato të Ripësit, janë të krahasueshme me ato që janë zbuluar në kodërvarret e Matit, në qytezën e Gajtanit, në nekropolet e Durrësit e të Apolonisë. Të gjitha variantet janë karakteristike për periudhën e parë të hekurit<ref>S.Islami, H. Ceka, F.Prendi, S.Anamali, artik. i cituar fq. 131</ref>.
Ato vazhdonin të prodhoheshin në Iliri edhe në periudhën e dytë të epokës së hekurit dhe janë konsideruar nga studiuesit si prodhim zejtar vendës<ref>F.Prendi, artik. i cituar fq. 26</ref>. Gjilpëra dyshe që gjendet e vulosur në një peshore të qytetit të Jermës, ka qenë shumë e përdorur tek ilirët.
Line 76 ⟶ 89:
Në mbishkrimet e zbuluara në Dodonë, Nilsoni thotë se dalin rreth 50 emra me origjinë ilire<ref>K.Bozhori, Dh. Budina, ''Disa mbishkrime të pabotuara të theatrit të Butrintit'', në Stud. hist. nr. 2 viti 1966, fq. 176-189 , në zbërthimin e emrave ka pasur mirësinë të ndihmon edhe [[Vangjel Toçi|V.Toçi]]</ref>. Kurse në mbishkrimet e zbuluara në teatrin e Butrintit janë rreth 40 emra ilirë. Si Admet (4 herë), Amynta (2 herë), Annia, Apoita, Artemo, Artemoni (2 herë), Falakrion (4 herë), Nona, Genth dhe Falakr (6 herë). Këtu po analizoj disa nga këta emra, që i ndeshim si në Epir ashtu edhe në Iliri. Emri Admet, që e kemi ndeshur 4 herë në mbishkrimet e Butrintit, më kujton emrin ilir Adamat, që e lexoj mbi monedhat e Shkodrës<ref>S.Islami, ''Premjet monetare të Shkodrës, Lisit dhe Genthit'', në Stu. hist. nr. 3 viti [[1966]] fq. 27</ref>. Monedha të prera aty kah mesi i shek. II-të p.e.sonë<ref>[[Vangjel Toçi|V.Toçi]], ''Mbishkrime e relieve nga nekropoli i Dyrrahit'', në Bul. shk. shoq. nr. 2 viti [[1962]], fq. 128</ref> , si dhe në një gurë varri të zbuluar në Durrës<ref>H.Ceka, artik. i cituar fq. 87</ref>. Të njëjtin emër njeriu e ndeshim edhe në krahinat lindore të Epirit, në Tesali e në Maqedoni dhe është lexuar në drahmat e Dyrrahut e mbi monumente sepulkrale të Apolonisë<ref>H.Krahe ''Lexikon altillyrischer Personnennamen'' - [[Heidelberg]], [[1929]], [[Vangjel Toçi]], artik. i cituar fq. 128 dhe literatura e citueme prej tij, H.Ceka, artik. i cituar fq. 87</ref>. Emri Annia në trojet shqiptare gjendet në disa variante, si Annai, Annaius (si emër burri në Dyrrah), Anna në mbishkrimet e Dodonës dhe Anna në Dalmati. Si H. Krahe<ref>S.Islami, artik. i cituar fq. 20</ref> , ashtu edhe zbuluesit e tjerë të këtyre mbishkrimeve këtë emër e quajnë ilir. Një emër tjetër shumë i përhapur në Iliri është edhe emri Genth i zbuluar në mbishkrimet e teatrit të Butrintit. Ky më kujton emrin e mbretit ilir të Adrianëve, Genth, të cilin e gjejmë në monedhën që e ka prerë ai vet<ref>H.Ceka, ''Elementi ilir në qytetet Dyrrahium dhe Apollonia,'' në bul. e shken. shoq. nr. 3/4, [[1959]] fq. 136, V.Toçi, artik. i cituar fq. 128</ref>. Këtë emër e gjejmë edhe në gurët e varreve dhe në monedhat e Dyrrahit<ref>H.Krahe, vep. e cituar, V.Toçi, artik. i cituar, fq. 129</ref>. Dy emra të tjerë si Falakr dhe Falakrion, që kemi ndeshur 10 herë në mbishkrimet e Butrintit, H. Krahe<ref>Tukididi, II, 50, 5, 6.</ref> , i përfshinte gjithashtu pa rezervë në emra ilirë.
Një grumbull emrash ilirë kemi edhe tek burimet antike. Nga emrat që na kumton Tukididi, lidhur me prijësin e kaonëve, të tesprotëve, atintanëve e parauejve, katër janë ilirë.<ref>Steph. Byz. , ''De urbibus et populis'', (shiko fjalën Algestaio).</ref>
Nuk kanë të bëjnë aspak me gjuhën e vjetër greke as emrat e krahinave epirote Adania (sipas Hesyhit kështu quhej dikur Mollosia), Atamania, Anfilokia, Prosaibia, Tesprotia, banorët e së cilës (sipas dëshmisë së Stefan Bizantinit)<ref>E.Çabej, ''Problemi i autoktonisë së shqiptarëve në dritën e emrave të vendeve'', në Bul. e shke. shoq. nr. 2, 1958, fq. 61</ref> , qenë thirrur edhe Aigestë. Të njejtin karakter kanë edhe emrat e lumenjve Aou, Aheron, Ahelou dhe Thyamis, prej të cilit e ka marrur sot emrin Çamëria<ref>Strab. VII, 328</ref> dhe emrat e maleve Tomar, Asnau, Aeropus, etj.
Line 84 ⟶ 98:
Ch. Brouchneri, gjeograf i mbretit të Anglisë shkruan: ''Shqipëria është një provincë e Turqisë Evropiane, që kufizohet në veri me Bosnjën dhe Dalmacinë, në jug me Livadhjanë, në lindje me Thesalinë dhe Maqedoninë''<ref>[[Teodor Momsen]], ''Historia e Romës së Lashtë''</ref>.
Historiani [[Teodor Momsen]] në veprën e tij monumentale ''Historia e Romës së Lashtë'', i quan ''... trimat epirotë, shqiptarë të lashtësisë''<ref>E.P.Hamp, ''On Leibniz's Third Albanian Letter'' - Zeitschrift fur Balkanologie, Je XVI/1, [[1981]], fq. 34-36</ref>
Lajbnici, filozofi më i madh i kohës së tij, i mbiquajturi Aristoteli i kohëve moderne, falë interesave të gjithanshme dhe kontributeve të mëdha që dha në fushat më të ndryshme të dijes. Por ne shqiptarët te Lajbnici shohim, ashtu si albanologu [[Erik Hemp]], ''... një dijetar të hershëm, të vërtetë, të gjuhësisë shqipe''<ref>M.Reiter, ''Leibnizen's Albanel - Briefe'' - Zeitschrift fur Balkanologie Jg. XVI, [[1980]], fq. 82-93</ref> , udhërrëfyesin e studimeve në fushën e gjuhës sonë, që ndonëse punoi një shekull para lindjes së gjuhësisë krahasimtare, me një intuitë të jashtëzakonshme, arriti i pari në një teori ilire të prejardhjes së gjuhës shqipe. Kontributi i Lajbnicit në këtë fushë përfshihet në tri letra që ai i ka dërguar bibliotecistit mbretëror të Berlinit, tanimë të njohur në botën shkencore si: '' Letrat shqiptare të Lajbnicit''<ref>C.V.Lajbnic, ''Albaner - Brife'', [[Hanovër]], [[24 janar]] [[1705]]</ref>. Në letrën e parë të datës [[24 janar]] të vitit [[1705]], ai shprehte mendimin se;... gjuha e ilirëve të lashtë mund të ekzistonte diku në Epir''<ref>J.G.Herdez, ''Ideen zur Geschichte der Menschheit'', [[Leipzig]], [[1868]], vol. III, fq. 99</ref> .▼
▲Lajbnici, filozofi më i madh i kohës së tij, i mbiquajturi Aristoteli i kohëve moderne, falë interesave të gjithanshme dhe kontributeve të mëdha që dha në fushat më të ndryshme të dijes. Por ne shqiptarët te Lajbnici shohim, ashtu si albanologu [[Erik Hemp]], ''... një dijetar të hershëm, të vërtetë, të gjuhësisë shqipe''<ref>M.Reiter, ''Leibnizen's Albanel - Briefe'' - Zeitschrift fur Balkanologie Jg. XVI, [[1980]], fq. 82-93</ref> , udhërrëfyesin e studimeve në fushën e gjuhës sonë, që ndonëse punoi një shekull para lindjes së gjuhësisë krahasimtare, me një intuitë të jashtëzakonshme, arriti i pari në një teori ilire të prejardhjes së gjuhës shqipe. Kontributi i Lajbnicit në këtë fushë përfshihet në tri letra që ai i ka dërguar bibliotecistit mbretëror të Berlinit, tanimë të njohur në botën shkencore si: ''
Për epirotët dhe gjuhën e tyre me origjinë ilire, si Lajbnici shprehen edhe J. G. F. Herder<ref>J.E.Tunman, ''Kërkime rreth historisë së popujve të Evropës Lindore'', [[Leipzig]], [[1774]]</ref> , J. E. Tunman, i cili thotë: ''Edhe në Epir banonin vetëm popuj jogrekë, të cilët flisnin maqedonisht, siç është e njëjtë, me gjuhën ilire''<ref>Franc Bop, ''Uber das Albanesisch in seinen verwandtschaftlichen Beziehungen'', [[1855]]</ref> . Por mendim të tillë kishin edhe F. Bop<ref>J.Riter von Ksilander, ''Gjuha e albanezëve ose e shqiptarëve'', [[Frankfurt am Main]], [[1835]]</ref> , J. R. F. Ksilander<ref>J.G.von Han, ''Albanesische Studien'', [[Wien]], [[1854]]</ref> , J. G. F. Han<ref>J.F.Falmerajer, ''Elementi shqiptar në Greqi'', [[Munchen]], [[1857]]</ref> , J. F. Falmerajer<ref>[[T.Mommsen]], ''Historia e Romes'', [[Leipzig]], [[1932]]. ''Historia e Romës së lashtë'', [[Roma]]-[[Torino]] [[1904]] vëll. II, Libri i IV, kreu V, fq. 142</ref> , T. Mommsen<ref>[[Paul Kreqmer]], ''Einleitung in die Geschichte der griechischen Sprache'', (''Hyrje në historinë e gjuhës greke''), [[Göttingen]], [[1896]]</ref> , P. Kreçmerku<ref>P.Kretschmer, po aty.</ref> thotë: ''Për tërë grupin veriorë të këtyre fiseve, që nga kufijtë e krahinës së Epirit, qysh herët, të paktën që nga koha e [[Herodoti]]t<ref>P.Kretschmer, ''Fiset Ilire'', po aty.</ref> , është përdorur emri i përbashkët Ilirët, ose siç quheshin në kohët më të lashta, Hilirët''<ref>P.Kretschmer, ''Sprachliche Vorgeschichte des Balkans'', (''Parahistoria gjuhësore e Ballkanit''), Revue Internationale des e'tudes balkaniquee, vol. II viti [[1935]] fq. 41-48</ref> . Ky emër vjen mbase nga jugu, nga Illyrii proprie dicti <small><sup>Plin. III-144. Male II-3</small></sup> dhe u përhap më vonë nga grekët në të gjitha fiset e ngjajshme me ta, që njohën gjatë përparimit të tyre drejt veriut<ref>H.Frëmmer, po aty (''Vitet e errëta'') [[565]]-[[850]]</ref> .
| |||