Kanuni: Dallime mes rishikimesh
| [Redaktim i kontrolluar] | [redaktim i pashqyrtuar] |
Content deleted Content added
Βατο (diskuto | kontribute) No edit summary |
(komenti u largua) Etiketa: Undo |
||
Rreshti 1:
'''Kanuni''', ose '''Kanûja''' në malësitë e Veriut,<ref name=":0">{{Cite book|title=Fjalor i Orientalizmave në Gjuhën Shqipe|last=Dizdari|first=Tahir|publisher=AIITC|year=2005|isbn=|location=2014|pages=491-492|authorlink=Tahir Dizdari}}</ref>
Botëkuptimi kanunor vijoi të ushtrohej ndër këto vise, si dhe në trevat e ish-[[Vilajeti i Kosovës|Vilajetit të Kosovës]] në [[Mbretëria Jugosllave|mbretërinë]] dhe [[Republika Federale e Jugosllavisë|republikën jugosllave]]. [[Republika Popullore e Shqipërisë|Shteti shqiptar]] në vitet e regjimit komunist i suprimoi me forcën e ligjit praktikat zakonore duke i mënjanuar si "zakone prapanike". Ushtrimi i normave kanunore u rikthye pas viteve '90 në viset shqiptare pas kolapsuan institucionet shtetërore;<ref name=":3" /> në Shqipëri ushtrimi i së drejtës
==
Fjala ''Kanun'' është etimologjikisht e lidhur me fjalën greke "{{lang|el|κανών}}" ("canon"), që nënkupton rregull,<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.04.0057%3Aentry%3Dkanw%2Fn κανών], Henry George Liddell, Robert Scott, ''A Greek-English Lexicon'', on Perseus</ref> i ardhur në [[Gjuha shqipe|gjuhën shqipe]] përmes [[Gjuha osmane|osmanishtes]].<ref name=":0" /> Trajtë e cila duhet të jetë bërë e përmbarshme në periudhën osmane.<ref name=":022">{{Cite book|title=[[Ndihmesë për historinë e sundimit turk në Shqipëri : skicë historike|Ndihmesë për historinë e sundimit turk në Shqipëri v. I]]|last=Vlora|first=Eqrem bej|authorlink=Eqrem bej Vlora|last2=Von Godin|first2=Amelie|publisher=55|year=2010|origyear=1955-56|isbn=978-99943-56-83-6|location=Tiranë|pages=64-65|authorlink2=Marie Amelie von Godin}}</ref> Aq e përdorur ka qenë në rend bisedor saqë për kur diçka ishte e ligjshme thuhej "asht kanun",<ref name=":Martucci">{{Cite book|title=Palaver|last=Martucci|first=Donato|publisher=|year=2017|isbn=|location=|pages=73-106|volume=2|issn=2280-4250|chapter=Le consuetudini giuridiche albanesi tra oralità e scrittura}}</ref> dhe kur ishte e jashtëligjshme "kanuni nuk e ep". Ligjja zakonore quhej vetëm ''kanun''.<ref>{{Cite book|title=The Unwritten Law in Albania|last=Hasluck|first=Margaret|publisher=Cambridge University Press|year=2015|isbn=9781107586932|location=|pages=14-15}}</ref> [[Marie Amelie von Godin|Von Godin]] është e mendimit se ligjes zakonore ia dhanë [[Perandoria Osmane|Osmanët]] emrin ''kanun'' dhe se emri shqiptar ''Lek'' (ligji) nisi të kuptohej si emër i përveçëm që më pas iu mvesh hartuesit të pandehur të kohës së Skënderbeut, Lekë Dukagjinit.<ref name=":3" />▼
===
Përpos
Sipas [[Eqrem Çabej|Çabejt]],<ref>{{Harvnb|Martucci|2010|page=16.}} Citim: Secondo Eqrem Çabej, oltre ai termini sopra elencati, veniva utilizzato anche un altro vecchio termine per indicare il diritto consuetudinario albanese, doke, che veniva da 'dukem', apparire, comportarsi. “Doket” (al plurale) significherebbe “raccolta di leggi che determinano come comportarsi con conoscenti e forestieri".</ref> [[Martin Camaj|Camajt]],<ref name="Camaj1989">{{cite book|last1=Camaj|first1=Martin|translator=Leonard Fox|title=The Code of Lekë Dukagjini|publisher=Gjonlekaj Publishing Company|year=1989|isbn=9780962214103|place=New York|url=https://books.google.com/books?id=dZ-RAAAAMAAJ&q=doke+kanun&dq=doke+kanun&hl=it&sa=X&ved=0ahUKEwigkrL0v5vlAhWDPOwKHUuYAH0Q6AEIWTAF|pages=xiii-|chapter=Foreword|quote=The old Albanian term, however, is ''doke'', derived from ''dukem'' 'appear, behave'. ''Doket'' (plural) means "a collection of laws which determine how one behaves with acquaintances and strangers."}}</ref><ref>{{Cite book|title=Memory and Nation Building: From Ancient Times to the Islamic State|last=Galaty|first=Michael L.|publisher=Rowman & Littlefield|year=2018|isbn=9780759122628|location=|pages=100}}</ref> dhe [[Michael Schmidt-Neke|Schmidt-Neke]], një term tjetër - mbase më i vjetri në shqipe<ref>{{Cite book|title=Der Kanun: das albanische Gewohnheitsrecht nach dem sogenannten Kanun des Lekë Dukagjini|last=Schmidt-Neke|first=Michael|publisher=Dukagjini|year=2003|isbn=9783942437332|location=Pejë|pages=xi|url=http://engstfeldfilm.de/download/Der%20Kanun.pdf|chapter=Einführung. Der Kanun der albanischen Berge: Hintergrund der nordalbanischen Lebensweise|quote=Ein weiterer, vielleicht der ältere Begriff für das Gewohnheitsrecht ist doke.|authorlink=Michael Schmidt-Neke}}</ref> - që shënjon të drejtën kanunore është fjala ''doke''.<ref name="VickersPettifer132">{{cite book|last=Vickers|first=Miranda|last2=Pettifer|first2=James|title=Albania: From anarchy to a Balkan identity|year=1997|location=Washington Square|publisher=New York University Press|url=https://books.google.com/books?id=mnTCPH_ZGW4C&pg|isbn=9781850652908|page=132|ref=harv}}</ref> Shumësi ''Doket'' nënkupton "një përmbledhje i ligjeve që përcaktojnë se si njeriu të sillet me të njohurit dhe të huajt", duke treguar natyrën arkaike të këtyre rregullave.<ref name="Camaj1989" /> Nën ndikimin e Çabejt dhe shqetësimeve të vazhdueshme për purizmin gjuhësor të viteve 1970-80, disa studjues kanë parapëlqyer të përdorin ''e drejtë dokësore''.<ref name="Bardhoshi">{{cite book|editor1=Aleksandar Boskovic|editor2=Chris Hann|last=Bardhoshi|first=Nebi|title=The Anthropological Field on the Margins of Europe, 1945-1991|chapter=The Ethnography of Law in a Dictatorial Situation|publisher=LIT Verlag Münster|url=https://books.google.com/books?id=gPTYAwAAQBAJ&pg|year=2013|isbn=978-3-643-90507-9|location=|pages=175|quote=Under the influence of linguist Eqrem Çabej and ongoing concerns for language purification (which reached a high point in the 1970s and 1980s), some scholars have preferred to use ''e drejtë dokësore''; such a choice also helps to deny the claims of Yugoslav scholars that the customary law found in Northern Albania originated from Tsar Dusan's Code of 1349 CE [...]}}</ref>
▲=== Kanun ===
▲Fjala ''Kanun'' është etimologjikisht e lidhur me fjalën greke "{{lang|el|κανών}}" ("canon"), që nënkupton rregull,<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.04.0057%3Aentry%3Dkanw%2Fn κανών], Henry George Liddell, Robert Scott, ''A Greek-English Lexicon'', on Perseus</ref> i ardhur në gjuhën shqipe përmes [[Gjuha osmane|osmanishtes]].<ref name=":0" /> Trajtë e cila duhet të jetë bërë e përmbarshme në periudhën osmane.<ref name=":022">{{Cite book|title=[[Ndihmesë për historinë e sundimit turk në Shqipëri : skicë historike|Ndihmesë për historinë e sundimit turk në Shqipëri v. I]]|last=Vlora|first=Eqrem bej|authorlink=Eqrem bej Vlora|last2=Von Godin|first2=Amelie|publisher=55|year=2010|origyear=1955-56|isbn=978-99943-56-83-6|location=Tiranë|pages=64-65|authorlink2=Marie Amelie von Godin}}</ref> Aq e përdorur ka qenë në rend bisedor saqë për kur diçka ishte e ligjshme thuhej "asht kanun",<ref name=":Martucci">{{Cite book|title=Palaver|last=Martucci|first=Donato|publisher=|year=2017|isbn=|location=|pages=73-106|volume=2|issn=2280-4250|chapter=Le consuetudini giuridiche albanesi tra oralità e scrittura}}</ref> dhe kur ishte e jashtëligjshme "kanuni nuk e ep". Ligjja zakonore quhej vetëm ''kanun''.<ref>{{Cite book|title=The Unwritten Law in Albania|last=Hasluck|first=Margaret|publisher=Cambridge University Press|year=2015|isbn=9781107586932|location=|pages=14-15}}</ref>
▲Përpos emrave ''doke'', ''kanun'' dhe ''zakone'', janë përdorur fjalë të tjera: ''udhë'' a ''rrugë'' me prejardhje shqipe, dhe ''usull'', ''itifak'', ''adet'', ''sharte'' me prejardhje turke.<ref name=":3" /><ref name=":Martucci" /> Në jurisprudencën Në Toskëri quhej ''Kanuni i Adetit'', në Çamëri thjesht ''Adeti,''<ref name=":4" /> në Labëri ''Shartet e Idriz Sulit,''<ref>{{Cite book|title=Etnografia shqiptare|last=Dojaka|first=Abaz|publisher=Akademia e Shkencave e RPSH, Instituti i Historisë, Sektori i Etnografisë|year=1979|isbn=|location=Tiranë|pages=10|chapter=Zgjidhja e martesës në Shqipëri|volume=10}}</ref><ref>{{Cite book|title=I Kanun delle montagne albanesi: fonti, fondamenti e mutazioni del diritto tradizionale albanese|last=Martucci|first=Donato|publisher=Edizioni di Pagina|year=2010|isbn=9788874701223|location=|pages=20}}</ref> ndërsa në nënkrahinën e Bregut nënvarianti i të drejtës kanunore labe njihej si ''Venomet e Himarës.''<ref>{{Cite book|title=Krahina e Himarës në studimet albanologjike të prof. Dr. Jup Kastratit|last=Habazaj|first=Albert|publisher=|year=2015|isbn=|location=Vlorë|pages=|url=https://www.botasot.info/kultura/478304/krahina-e-himares-ne-studimet-albanologjike-te-prof-dr-jup-kastartit/}}</ref> Në Martanesh i thonë ''kanun'', ndërsa në Dibër, Kurbin, Bendë e Tamadhe i thonë ''zakon'', në Çermenikë e identifikojnë me Mustë Ballgjinin,<ref name=":Martucci" /> bajraktar i Çermenikës nga [[Gurakuq (Orenjë)|Gurakuqi]]<ref>{{Harvnb|Hasluck|2015|page=118.}}</ref> (''Kanuni i Mustë Ballgjinit'').<ref name=":Martucci" />
== Prejardhja ==
Line 25 ⟶ 17:
Gjatë të paktën pesë shekujve të fundit e deri më sot, Kanuni u mbajt gjallë vetëm në mënyra gojore nga pleqtë fisnorë të Shqipërisë së Veriut. Suksesi i tyre tregon rezistencën e përgjithshme të mënyrave të tilla dhe ngre mundësinë e veçantë që doket të kenë rrënja të lashta. Kanuni i [[Shtjefën Gjeçovi|Gjeçovit]] përfshin shënime mbi ligjin romak, dhe doket pasqyrojnë një sistem juridik të mëparshëm autokton, i cili mbijetoi pushtimin [[Perandoria Romake|romak]] të trojeve shqiptare.<ref name=":Galaty" /> Sidoqoftë mund t'i vihet re shtresëzime të të gjitha periudhave, si të asaj para-indoeuropiane ashtu edhe [[Gjuhët indo-evropiane|indoeuropiane]], [[Greqia e lashtë|greke të lashta]], [[Perandoria Romake|romake]], [[Ballkani|ballkanike]] dhe [[Perandoria Osmane|osmane]].<ref>{{Cite book|title=Rule of Law in Comparative Perspective|last=Sellers|first=Mortimer|publisher=Springer Verlag|year=2010|isbn=978-90-481-3748-0|location=|pages=205|last2=Tadeusz|first2=Tomaszewski}}</ref>
[[Noel Malcolm|Malcolm]] hamendëson se një kapitull i ''
== Historia ==
Line 33 ⟶ 25:
=== Komisioni i Maleve të Shkodrës ===
Në kuadër të [[Tanzimati|Tanzimatit]] dhe zbatimit të reformave, administrata osmane për t'u raportuar me
=== Vitet 1945-1990 ===
Line 49 ⟶ 41:
Kodifikimi që i bëri [[Shtjefën Gjeçovi|Gjeçovit]] variantit të kanunit që u emërtua "''i Lekë Dukagjinit''" çoi drejt përfytyrimit kolektiv të një kodi ligjor mesjetar të lidhur dhe madje të krijuar nga vetë fisniku arbëror<ref name=":2" /> të shek. XV sipas disa studjuesve.<ref>{{Cite book|title=The Crescent and the Eagle: Ottoman rule, Islam and the Albanians, 1874–1913|last=Gawrych|first=George|publisher=IB Tauris|year=2006|isbn=9781845112875|location=London|pages=30}}</ref> Gjeçovi vetë e titulloi ashtu, por po ashtu në shumë raste në tekst përdor ''Kanuni i Maleve''.<ref name=":2" /> Gabimisht mendohet se ky variant praktikimi i të drejtës kanunore ka qenë i vetmi, dhe autorësia vetëm besohet se është e fisnikut arbër.<ref>{{Cite book|title=The Case for Kosova: Passage to Independence|last=Di Lellio|first=Anna|publisher=Anthem Press|year=2006|isbn=978-0-85728-712-0|location=|pages=181}}</ref> [[Eqrem bej Vlora|Vlora]] mendon se mveshja është bërë krejt arbitrare, pa asnjë bazë historike.<ref>{{Harvnb|Vlora|2010|page=62.}}</ref> [[Zef Valentini|Valentini]] përcjell se termin ''Kanuni i Lekës'' nuk e ka hasur në asnjë burim përpara shek. XIX<ref>{{Cite book|title=Studime historike|last=|first=|publisher=Akademia e Shkencave e RPSH., Instituti i Historisë|year=1972|isbn=|location=Tiranë|pages=110|volume=9}}</ref> dhe mendohet të jetë (si dhe Zakoni i Kurbinit që quajt ''i Skënderbeut'') thjesht konstrukt letrar.<ref name=":Martucci" />
=== Në Labëri ===
| |||