Ibn Shatiri: Dallime mes rishikimesh

'''Ebu’l-Hasan Ala Al-Din Ali Ibn Ibrahim Ibn el-Shatir''', shkencar [[Myslimanët|mysliman]] u lind në vitin [[1304]] në [[Damasku|Damask]] të [[Siria|Siris]]ë.(1)

Ai ishte një shkencëtar [[Arabët|arab]] mysliman, astronom, matematikan, inxhinier, zbulues dhe inovator, i cili pjesën më të madhe të jetës së tij e kaloi duke punuar si muvakkit në [[Xhamia Emevi|xhaminë qendrore]] të [[Emevitët|Emevinjve]] në Damask.<ref name="WDL">{{cite web |url = http://www.wdl.org/en/item/11360/ |title = Epistles, Gospels, and Popular Readings in the Tuscan Language |website = [[World Digital Library]] |date = |accessdate = 4 shtator 2013}}</ref>

Ibn Shatiri qysh në rini tregoi zgjuarsi dhe interesim për nxënie të diturisë, prandaj kishte vendosur të vizitonte qendrat intelektuale si : [[Aleksandria|Aleksandrinë]] dhe Egjiptin[[Egjipti]]n, ku në [[Kajro]] studioi astronominë dhe matematikën. Megjithatë, formimin intelektual dhe afirmimin i arriti në Damask, ku zhvilloi veprimtarinë e tij shkencore. Vdiq në vendlindjen e tij më 1375.(3)

Që nga shekulli i dytë p.e.r. e deri në periudhën e mesjetës, mund të themi se autoriteti kryesor shkencor në fushën e astronomisë ishin teoritë e filozofit grek Klaud Ptoleme. Që të gjitha përpjekjet për hulumtimet shkencore dhe studime në fushën e astronomisë, bazoheshin në veprat e Ptolemeut[[Ptolemeu]]t, nga të cilat duhet veçuar punimi Almagest, në të cilin trajtohej edhe tema e lëvizjeve planetare, ku modeli i tij planetar (edhe pse me defekte të shumta), konsiderohet të jetë edhe kontributi i tij kryesor shkencor, i cili do të pasohej për shekuj me radhë. Mirëpo e tërë kjo do të ndryshonte me ardhjen në skenë të [[Ylematë|dijetarëve myslimanë]], të cilët ruajtën veprat shkencore të grekëve, të cilave u kanosej rreziku për shkatërrim nga [[fondamentalizmi]] religjioz i krishterë, meqë këto mësime binin ndesh me doktrinat e kishës katolike. Po, shkencëtarët myslimanë, përveç qëllimit për të ruajtur trashëgiminë shkencore të grekëve, gjatë interpretimit të tyre, ata korrigjuan dhe përplotësuan në masë të madhe ato punime. Shembull i kësaj është edhe dijetari Ibn el Shatir, i cili në veprën e tij të famshme Kitab nihajat el-sul fi tashih el-usul (Shtegtimi i fundit për sa i përket korrigjimit të parimeve), në mënyrë drastike reformoi modelet e Ptolemeut për Diellin, Hënën dhe planetët, duke bërë prezantimin e vet origjinal që e eliminoi epiciklin në modelin diellor, dhe kjo eliminoi ekscentrikën dhe kuantin(4) duke prezantuar epicikle shtesë në modelet planetare përmes Dyshes-Tusi, dhe kjo eliminoi të gjitha ekscentrikat, epiciklet dhe ekuantet në modelin hënor. Përderisa modelet e shkollës Maragha ishin po aq të sakta sa ishte edhe modeli i Ptolemeut, modeli planetar i Ibn Shatirit ishte i pari që doli të ishte superior ndaj modelit të Ptolemeut, për sa i përket përputhshmërisë më të madhe me faktet shkencore. Një e arritur tjetër e Ibn Shatirit është edhe ndarja e filozofisë natyrore nga astronomia, dhe refuzimi i modelit të Ptolemeut më tepër në baza shkencore sesa filozofike.

Një punim tjetër shumë me rëndësi, ku Ibn Shatiri diskuton çështjet dhe teoritë astronomike, është edhe vepra e tij Zixh Ibn Shatir (Doracaku i astronomisë), ise skur quhet nganjëherë El zixh el xhedid, e cila u përpilua me urdhër të [[Murati I|Muratit I]], i cili ishte sundues osmanli nga viti 1360 deri më 1389.

Në parathënien e këtij punimi, Ibn Shatiri përmend burimet e tij, siç janë : Maslamah Ibn Ahmed el Maxhriti, [[Ibn el Hajthem-Hejthem]], Muhamed ibn Husein nga Granada, Nasir el- Din el Tusi, Mu’ajjad el Din el Urdi, Muhij el Din el Magribi dhe [[Kutb al ed-Din el esh-Shirazi]].(5) Ndër kontributet e tij të tjera shkencore, duhet të përmendet edhe arritja e tij që bëri me sukses përllogaritjen e pjerrtësisë së boshtit të Tokës, një zbulim që më 1365 arriti ta demonstronte me një saktësi të lartë se këndi i pjerrtësisë eliptike të boshtit të Tokës është 23 shkallë e 31 minuta(6), kurse vlera e saktë është kalkuluar nga shkencëtarët e shekullit njezet, e cila ishte e mundur të bëhej vetëm nëpërmjet kompjuterëve dhe vlera është 23 shkallë e 31 minuta e 19.8 sekonda, që do të thotë se vlera që kishte proklamuar Ibn Shatiri, dallonte për vetëm 19 sekonda e 8 të qindtat nga përllogaritja e bërë përmes teknologjisë bashkëkohore që posedojmë ne sot. Përveç koncepteve planetare dhe përllogaritjeve astronomike, Ibn Shatiri dha kontribut të jashtëzakonshme edhe në konstruktimin e instrumenteve astronomike, duke bërë në këtë drejtim avancime substanciale.

Ibn Shatiri konstruktoi orë të mrekullueshme diellore për xhaminë e Emevinjve në Damask, një prej të cilave ishte e ngritur në minaren veriore të [[Xhamia|xhamisë]]. Instrumenti që ndodhet tash në këtë minare, është kopje identike, e cila është punuar në fund të shekullit XIX, kurse fragmente nga instrumenti origjinal ruhen në kopshtin e Muzeut Kombëtar, në Damask të [[Siria|Sirisë]]. Orët diellore antike tregonin kohën me orë jo të barabarta; ato ndryshe quheshin edhe orë të përkohshme, të cilat ndryshonin sipas stinëve. Çdo ditë ishte e ndarë në dymbëdhjetë segmente të barabarta, si rrjedhim i kësaj orët ishin më të shkurtra në dimër e më të gjata gjatë verës. Ideja për të përdorur orët me gjatësi të njëjtë kohore gjatë tërë vitit, ka qenë zbulim i Ibn Shatirit më 1371, dhe kjo ishte bazuar në zhvillimet e bëra në trigonometri nga Muhamed el Bataniu. Ora e tij diellore ishte e punuar nga mermeri, kishte madhësinë 2 x 1 metra dhe kishte një sistem shenjash të gdhendura në mermer, që i mundësonte muvakitit ta lexonte kohën ekuinoksale, që nga agimi e deri në mbrëmje. Ky koncept i orëve diellore u paraqit në Perëndim 100 vjet më vonë. Ora diellore me përmasa më të vogla, pjesë të instrumentit Përmbledhësi i Ibn Shatirit, tani gjendet në [[Aleppo]]. Ai është i përforcuar për një kuti që quhet Sanduk al-xhavakit (arka e thesarit), e cila ka përmasat 12 x 12 x 3&nbsp;cm.(7) Ky instrument përdorej për të përcaktuar kohët e namazeve, si dhe për të përcaktuar meridianin lokal dhe drejtimin e Kibles.

Librat e tij mbi astrolabin shërbyen si referim për shekuj me radhë në territoret e [[Levanti|Shamit]] e Egjiptit dhe përgjatë tërë [[Perandoria Osmane|Perandorisë Osmane]] e vendeve të tjera Islame[[Islam]]e, meqë ishin të domosdoshëm për përcaktimin e kohëve të namazeve[[namaz]]eve tek myslimanët. Përveç punimeve ku bëhet fjalë rreth konstruktimit të instrumenteve të reja astronomike që kishte zbuluar vetë, Ibn Shatiri po ashtu kishte shkruar manuale, ku përshkruhej mënyra e përdorimit të këtyre mjeteve.

Librat e tij mbi astrolabin referim për shekuj me radhë në territoret e Shamit e Egjiptit dhe përgjatë tërë Perandorisë Osmane e vendeve të tjera Islame.