Wikipedia

Turqia: Dallime mes rishikimesh

Browse history interactively
[Redaktim i kontrolluar][Redaktim i kontrolluar]
← Redaktim më i vjetërNdryshimi më pas →
Content deleted Content added
PamorTekst wiki
No edit summary
vNo edit summary
Rreshti 41:
'''Turqia''' ([[Gjuha turke|turqisht]]: ''Türkiye''), zyrtarisht '''Republika e Turqisë''' ([[Gjuha turke|turqisht]]: ''Türkiye Cumhuriyeti''), është një shtet transkontinental në [[Euroazi]], që shtrihet kryesisht në [[Azia e Vogël|Azinë e Vogël]] dhe me një pjesë të vogël në [[Ballkan|Gadishullin Ballkanik]] në [[Evropë]].<ref>{{cite book|title=Middle Eastern Societies in the 20th Century|date=2014|publisher=Cambridge Scholars Publishing|language=en|isbn=978-1443869591|page=11|quote="The Republic of Turkey lies on two continents. Approximately 97% of it is in Asia, in the geographical regions known as Asia Minor and the Armenian Upland. The remaining 3% of Turkey is in Europe, on the Balkan Peninsula."|last1=Zdanowski|first1=Jerzy}}</ref> Turqia është një [[Republika|republikë]] [[Parlamenti|parlamentare]], [[Demokracia|demokratike]] e [[Sekularizmi|sekulare]] me një trashëgimi të shumëllojshme kulturore.<ref name="cia2">{{cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/tu.html|title=Turkey|publisher=[[The World Factbook]], [[Central Intelligence Agency]]|language=en|accessdate=13 tetor 2016}}</ref> Turqia kufizohet me tetë vende: me [[Greqia|Greqinë]] në perëndim; me [[Bullgaria|Bullgarinë]] në veriperëndim; me [[Gjeorgjia|Gjeorgjinë]] në verilindje; me [[Armenia|Armeninë]], [[Azerbajxhani]]n e [[Irani]]n në lindje, me [[Iraku]]n në juglindje dhe me [[Siria|Sirinë]] në jug. Turqia në perëndim laget nga [[Deti Egje]], në veri nga [[Deti i Zi]] dhe në jug nga [[Deti Mesdhe]]. [[Bosfori]], [[Deti Marmara]] dhe [[Dardanelet]] e ndajnë Trakinë dhe Azinë e Vogël; gjegjësisht Evropën dhe Azinë.<ref name="NatlGeoAtlas">{{cite book|title=National Geographic Atlas of the World|publisher=[[National Geographic Society|National Geographic]]|year=1999|isbn=0-7922-7528-4|edition=7th|location=Washington, D.C.}} "Europe" (pp. 68–69); "Asia" (pp. 90–91): "A commonly accepted division between Asia and Europe&nbsp;... is formed by the Ural Mountains, Ural River, Caspian Sea, Caucasus Mountains, and the Black Sea with its outlets, the Bosporus and Dardanelles."</ref> Vendndodhja e Turqisë i ka dhënë asaj rëndësi gjeopolitike dhe strategjike përgjatë historisë.<ref>{{cite web|url=https://www.jstor.org/stable/25642612|jstor=25642612|title=The Political and Strategic Importance of Turkey|journal=Bulletin of International News|volume=16|issue=22|pages=3–11|publisher=[[Royal Institute of International Affairs]]|date=4 nëntor 1939|language=en|accessdate=29 dhjetor 2016}}</ref><ref>{{cite web|url=http://researchbriefings.files.parliament.uk/documents/LLN-2011-001/LLN-2011-001.pdf|title=Economic and Strategic Role of Turkey|publisher=[[House of Lords]], [[Parlamenti i Mbretërisë së Bashkuar]]|language=en|date=13 janar 2011}}</ref>
 
Turqia është e banuar që në [[Paleoliti|paleolit]]<ref>{{cite journal|last=Stiner|first=Mary C.|author2=Kuhn, Steven L.|author3=Güleç, Erksin|title=Early Upper Paleolithic shell beads at Üçağızlı Cave I (Turkey): Technology and the socioeconomic context of ornament life-histories|journal=Journal of Human Evolution|volume=64|issue=5|pages=380–398|doi=10.1016/j.jhevol.2013.01.008|issn=0047-2484|pmid=23481346}}</ref> nga qytetërime të ndryshme të lashta anadollake, siç ishin asirianët, [[Ortodoksët greqishtfolës|greqishtfolësit antike]], [[trakët]], frigët, urartët dhe [[armenët]].<ref name="Howard">{{cite book|title=The History of Turkey|year=2001|url=https://archive.org/details/historyofturkey00doug|publisher=Greenwood Publishing Group|accessdate=2 April 2013|isbn=978-0-313-30708-9|pages=xiv–xx|author=Douglas Arthur Howard}}</ref><ref name="SteadmanMcMahon2011">{{cite book|url=https://www.oxfordhandbooks.com/view/10.1093/oxfordhb/9780195376142.001.0001/oxfordhb-9780195376142|title=The Oxford Handbook of Ancient Anatolia: (10,000–323 BC)|date=15 shtator 2011|publisher=Oxford University Press|accessdate=23 mars 2013|language=en|isbn=978-0-19-537614-2|pages=3–11, 37|author1=Sharon R. Steadman|author2=Gregory McMahon}}</ref><ref name="MET">{{cite journal|last=Casson|first=Lionel|title=The Thracians|journal=The Metropolitan Museum of Art Bulletin|year=1977|volume=35|issue=1|pages=2–6|doi=10.2307/3258667|url=http://www.metmuseum.org/pubs/bulletins/1/pdf/3258667.pdf.bannered.pdf}}</ref> Pas pushtimit nga [[Leka i Madh]], kjo trevë u helenizua, një proces që vazhdoi edhe gjatë [[Perandoria Romake|Perandorisë Romake]] dhe gjatë kalimit në [[Perandoria Bizantine|Perandorinë Bizantine]].<ref name="SteadmanMcMahon2011" /><ref name="FreedmanMyers2000">{{cite book|title=Eerdmans Dictionary of the Bible|url=https://archive.org/details/eerdmansdictiona0000unse|publisher=Wm. B. Eerdmans Publishing|accessdate=24 March 2013|year=2000|isbn=978-0-8028-2400-4|page=[https://archive.org/details/eerdmansdictiona0000unse/page/61 61]|author1=David Noel Freedman|author2=Allen C. Myers|author3=Astrid Biles Beck}}</ref> [[Selxhukët]] filluan mërgimin në këtë trevë në shekullin XI, duke filluar kështu procesin e turqizimit, që u përshpejtua pas fitores së selxhukëve ndaj bizantinëve në Betejën e Mancikertit në vitin 1071. [[Sulltanati i Rumit]] sundoi Azinë e Vogël deri me [[Perandoria Mongole|pushtimin mongol]] në vitin 1243, kur u shpërbë në disa [[Bejllëku anadollian|principata të vogla turke]].<ref name="mfk&gl">{{cite book|title=The origins of the Ottoman Empire|page=33|last1=Mehmet Fuat Köprülü&Gary Leiser}}</ref>
 
Në mesin e shekullit XIV, [[Osmanllinjtë|osmanët]] filluan të bashkojnë [[Azia e Vogël|Anadollin]] dhe të krijojnë një perandori që do të përfshinte shumicën e [[Evropa juglindore|Evropës juglindore]], Azisë perëndimore dhe [[Afrika veriore|Afrikës veriore]], duke u bërë kështu një fuqi e madhe në Euroazi dhe Afrikë gjatë fillimit të kohës së re. [[Perandoria Osmane]] arriti kulmin e fuqisë së saj në shekullin XVI, veçanërisht gjatë sundimi (1520–1566) të [[Sulltani|sulltan]] [[Sylejmani I|Sylejmanit të Madhërishëm]]. Ajo mbeti e fuqishme dhe me ndikim të madh për dy shekuj, derisa dështime të rëndësishme si Lufta e madhe turke (1683–99) dhe Lufta ruso-turke (1768–74) e detyruan të heq dorë nga territore strategjike në Evropë, duke sinjalizuar kështu humbjen e fuqisë ushtarake dhe pasurisë së dikurshme. Reforma e [[Tanzimati]]t e shekullit XIX, që kishte për qëllim modernizimin e shtetit osman, dëshmoi të jetë e papërshtatshme në shumicën e fushave, dhe dëshoi të ndaloj shpërbërjen e perandorisë.<ref name="OttoTurkVis">{{cite web|title=Ottoman/Turkish Visions of the Nation, 1860–1950|url=https://www.palgrave.com/gp/book/9781137334206|accessdate=18 shkurt 2015|language=en}}</ref> Në vitin 1876 u miratua kushtetuta osmane dhe u themelua parlamenti, të cilët u pezulluan nga sulltan [[Abdyl Hamiti II|Abdylhamidi II]] në vitin 1878, për tu rikthyer nga [[xhonturqit]] në vitin 1908. Po në atë vit, [[Bullgaria]] shpalli pavarësinë dhe [[Austro-Hungaria]] aneksoi [[Bosnja dhe Hercegovina|Bosnjën dhe Hercegovinën]]. [[Lufta italo-turke|Lufta italo-turke (1911–1912)]] nxiti Lidhjen e Ballkanit që të filloi [[Luftërat Ballkanike]] (1912–1913), të cilat i shkaktuan Perandorisë Osmane humbjen e shumicës së [[Rumelia|territoreve të mbetura në Evropë]] dhe shkaktoi fillimin e pastrimit etnik më të madh ndaj [[Myslimani|myslimanëve]] osmanë në [[Gadishulli Ballkanik|Gadishullin Ballkanik]] që nga [[Lufta Ruso-Turke (1877-1878)|Lufta ruso-turke (1877-1878)]], duke rezultuar në shpërngulje masive të myslimanëve në drejtim të Azisë së Vogël. Zhgënjimet nga këto humbje sollën në grushtshtetin osman të viti 1913, ku vendi u vendos nën kontrollin e tre pashallarëve, që vendosën t'i bashkohen Fuqive qendrore në [[Lufta e Parë Botërore|Luftën e Parë Botërore]] (1914–1918), të cilët në fund të fundit u mundën nga Fuqitë aleate. Pas luftës, konglomerati i territoreve dhe popujve që formonin Perandorinë Osmane u shpëbë në disa shtete të reja.<ref>[[Roderic H. Davison]]; Review "From Paris to Sèvres: The Partition of the Ottoman Empire at the Peace Conference of 1919–1920" by Paul C. Helmreich in ''[[Slavic Review]]'', Vol. 34, No. 1 (Mar. 1975), pp. 186–187</ref>
Rreshti 53:
 
Fjalë greke ''Tourkia'' ([[Gjuha greke|greqisht]]: ''Τουρκία'') është përdorur nga [[Perandoria Bizantine|perandori bizantin]] [[Konstandini VII Porfirogjeni]] në librin e tij "Mbi administratimin e Perandorisë" ([[Gjuha latine|latinisht]]: ''De Administrando Imperio''),<ref>{{Cite book|url={{Google books |plainurl=yes |id=3al15wpFWiMC |page=65 }}|title=De Administrando Imperio by Constantine VII Porphyrogenitus|last=Jenkins|first=Romilly James Heald|publisher=Dumbarton Oaks Center for Byzantine Studies|accessdate=28 August 2013|year=1967|isbn=0-88402-021-5|edition=New, revised|series=Corpus fontium historiae Byzantinae|location=Washington, D.C.|page=65}} According to Constantine Porphyrogenitus, writing in his ''[[De Administrando Imperio]]'' (ca. 950 AD) ''"Patzinakia, the [[Pechenegs|Pecheneg realm]], stretches west as far as the [[Siret River]] (or even the [[Carpathian Mountains|Eastern Carpathian Mountains]]), and is four days distant from Tourkia (i.e. Hungary)."''</ref><ref name="PrinzingSalamon1999">{{cite book|url={{Google books |plainurl=yes |id=uZDgivj7_RAC |page=46 }}|title=Byzanz und Ostmitteleuropa 950–1453: Beiträge zu einer table-ronde des XIX. International Congress of Byzantine Studies, Copenhagen 1996|publisher=Otto Harrassowitz Verlag|accessdate=9 February 2013|year=1999|isbn=978-3-447-04146-1|page=46|author1=Günter Prinzing|author2=Maciej Salamon}}</ref> edhe pse ai me fjalën "turq" gjithmonë ai iu referua [[Hungarezët|magjarëve]].<ref name="Howorth2008">{{cite book|url={{Google books |plainurl=yes |id=hFc4mwsHZ7IC |page=3 }}|title=History of the Mongols from the 9th to the 19th Century: The So-called Tartars of Russia and Central Asia|publisher=Cosimo, Inc.|accessdate=15 June 2013|year=2008|isbn=978-1-60520-134-4|page=3|author=Henry Hoyle Howorth}}</ref> Ngjajshëm edhe Perandoria mesjetare Hazare, një shtet turkik në brigjet veriore të [[Deti i Zi|Detit të Zi]] dhe [[Liqeni Kaspik|Liqenit Kaspik]], njihej si ''Tourkia'' ("Vendi i turqëve") në burimet bizantine.<ref>{{cite web|last=Öztürk|first=Özhan|title=Pontus: Antik Çağ'dan Günümüze Karadeniz'in Etnik ve Siyasi Tarihi|url=http://www.karalahana.com/makaleler/kitap/pontus-antik-cagdan-gunumuze-karadeniz-etnik-siyasi-tarihi.htm|publisher=Genesis Yayınları|authorlink=Özhan Öztürk|location=Ankara|page=364|year=2011|quote=...&nbsp;Greek term Tourkoi first used for the Khazars in 568 AD. In addition in "De Administrando Imperio" Hungarians call Tourkoi too once known as Sabiroi&nbsp;...|archiveurl=https://web.archive.org/web/20120915062836/http://www.karalahana.com/makaleler/kitap/pontus-antik-cagdan-gunumuze-karadeniz-etnik-siyasi-tarihi.htm|archivedate=15 September 2012|df=dmy}}</ref> [[Perandoria Osmane]] shpesh njihej si ''Turqi'' ose ''Perandoria Turke'' në mesin e bashkëkohësve evropian të saj.<ref name="fatih.edu.tr">{{cite web|last1=Imber|first1=Colin|title=The Ottoman Empire, 1300–1650, The Structure of Power|url=http://www.fatih.edu.tr/~ayasar/HIST236/Colin%20_Imber.pdf|website=fatih.edu.tr|accessdate=9 August 2014|archiveurl=https://web.archive.org/web/20140726115700/http://www.fatih.edu.tr/~ayasar/HIST236/Colin%20_Imber.pdf|archivedate=26 July 2014|df=dmy}}</ref>
 
== Gjeografia ==▼
{{Artikull i veçantë|Gjeografia e Turqisë}}▼
 
Turqia është një vend që shtihet në dy kontinente në atë Evropian dhe Aziatik. Është i rrethuar nga veri me detin e Zi, nga jugu me detin Mesdhe dhe perëndim me detin Egje. Në veri-perendim ndodhet [[deti Marmara]]. Teritori aziatik i Turqisë kufiziohet me Gjeorgjinë, Armeninë dhe [[Azerbajxhani]] në veri-lindje; Irani në lindje, Iraku dhe [[Siria]] në jug. Teritori europian kufizohet me Greqinë e Bulgarinë.▼
 
Ne Turqi mbizotëron vargmali euro-aziatik qe shtrihen nga lindja a perendim: me malin Pontici[[Ponti]]ci dhe perfundon me malin Tauro. Maja më e larte është mali Ararat (5167 m). Mund të përmendim dhe malet Elmadag, Karabuk e Bozdaglar.▼
 
Lumi më i rëndësishem është Tigri e Eufrate, të cilit i shtohet lumi Meriç, Ergene e Gediz.▼
 
Vendi ndahet ne tre zona klimaterike: Klima është oqeanike në bregdetin e Detit të Zi, subtropikale në Mesdhe dhe Egje bregdetit dhe kontinentale në të brendshme (Rrafshnalta e Andollides). Cilsohet me reshje te vogla dhe me munges te ujit.▼
 
== Historia ==
[[Skeda:OttomanEmpireIn1683.png|280px|right|thumbparapamje|Zgjerimi i Principatës në Perandori ndër shekuj]]
: '''''Artikulli kryesor [[Historia e Turqisë]]'''''
Pjesa evropiane e Turqisë ka qenë gjithnjë një qendër Ballkanike[[Ballkani]]ke, ndërsa rreth viteve 552 në Azinë e Mesme formohet Paria më e vjetër sunduese e popujve turk. Nën udhëheqjen e Osmanit I-rë, që udhëhoqi nga 1299-ta deri më 1326, turqit e ardhur nga Turkstani (Azia e Mesme) çlirohen nga selxhukët (edhe këta racë turke) dhe formojnë Turqinë e vjetër apo perandorinPerandorinë osmaneOsmane e cila në shekullin XIV / XV u zgjerua përtej ishullit ballkanik. Sulltan [[Mehmeti II|Mehmedi i II-të]] që udhëhoqi nga 1451-1481 ja arrin që të marrë në dorë Konsdatinopoli[[Kostandinopoja]] (Stambolli) që kishte mbetur si enklavë e rrethuar nga zgjerimi. Ndërsa Sulltan [[Selimi I]]-rë që udhëhoqi perandorin nga 1512-ta deri më 1520, e ngritë Stambollin në qendër të perandorisë së vetë dhe pas pushtimit të Sirisë[[Siri]]së dhe Egjiptit[[Egjipti]]t (Misirin) më 1517-të e merë edhe Nderin e [[Kalifi]]t.
 
Sulltan Sylejmani që udhëhoqi nga 1520-ta (deri më 1566) gjatë viteve 1526-1541 pushtonë pjesën më të madhe të Hungarisë dhe më 1529 e rrethojë Vjenën. Deri në këtë kohë perandoria osmane kishte shtrirë sundimin e plotë apo kishte futur në ndikimin e vetë pjesë të mëdha të Azisë dhe Afrikës. Nën perandorin në këtë kohë gjendeshin ndër të tjerat edhe viset e bregut veriorë të Detit të Zi, Armenia, [[Mesopotamia]], [[Arabia]], [[Tripolitania]], [[Tunizia]] dhe Algjerina[[Algjeria]].
 
Me hyrjen në luftë të Rusisë[[Rusi]]së kundër perandorisë osmane e cila gjendej në luftë me perandorin Austro-Hungareze, sundimi osmanë fillon të lëkundët në pjesën evropiane. Në të njëjtën kohë ndikimi i kundërshtarëve në Parinë lokale të Ballkanit shkaktoi konflikte të brendshme në perandorinëPerandorinë osmaneOsmane. Kështu nga këto Pari në shekullin e XIX formohen popuj krishterë sllavë si [[serbët]], bullgarët dhe ortodoksët greqishtfolësit të cilët përdoren për luftimin e brendshëm të perandorisë. [[Bosnja dhe Hercegovina]] bie në dorë të Austro-Hungarisë më 1878, Pasha i Egjipt gjithnjë e më shumë i ikë ndikimit të Sulltanit[[Sulltani]]t. Në pjesën lindore të Turqisë paraqitet problemi i Armenëve, të cilin Sulltani e zgjidhë me ashpërsi, në Mesdhe, Italia e pushton Tripolaninë ([[Tripoli]], [[Libi]]) më 1911/1912. Dhe së fundi në [[Ballkan]], lufta e I-rë Ballkanike e ngushton sundimin Osmanë në [[Trakia Lindore|Trakinë lindore]] ([[Rumelia|Rumelinë]]).
 
Reforma e [[Xhonturqit|Xhonturqve]] (turqit e rijnë) bëri që ata ta marrin sundimin mbi perandorin. Në luftën I-rë Botërore, perandoria hynë në luftë në anën të boshtit të fuqive të mesme. Më 1917/18 prapë në lindje paraqitet problemi i Armenëve, i cili përsëri zgjidhet me ashpërsi. Me marrëveshjen e Severes (Séveres) më 1920 kufiri i perandorisë ngushtohet në Anatoli dhe i duhej t´a njihte sundimin grek të Izmirit. Mirëpo [[Mustafa Kemal]] Pasha (më vonë Ataturku) në krye të forcat çlirimtare turq i dëboi ushtrinë të grekëve dhe aleatët më 1921/22 nga Azia e Vogël dhe me [[Traktati i Lozanës|Paqen e Luzianës]] ([[Lozana|Lausanne]]) më 1922 përfundon sundimi i Sulltanit (aktualisht ishte Mehmedi i VI-të)
 
Më 1923 thirret republika dhe president i parë i saj shpallet [[Mustafa Kemal Ataturku]] ndërsa më 1924 shpallet i pavlefshëm edhe Kalifati[[Hilafeti]]. Ataturku ndërmerr reforma të shumta në bazë të zhvillimeve evropiane. Në luftën e II-të botërore, Turqia i shpalli luftë Gjermanisë në shkurtë të 1945-ës, gati pas përfundimit të luftës. Më 1952 anëtarësohet në [[NATO]] dhe më 1955 së bashku me Britaninë e Madhe, Irakun[[Iraku]]n, Iranin[[Irani]]n dhe Pakistanin[[Pakistani]]n krijojnë paktin e quajtur Pakti i Bagdadit. Me ShBA-në në mars të 1959 vendosë një marrëveshje të sigurisë së mbrojtjes bilaterale.
 
Pas tërheqjes së Irakut nga Pakti i Bagdadit[[Bagdadi]]t, më 1959 formohet CENTO. Në vitin 1960 e kaplon një puç ushtarakë dhe pas miratimit të kushtetutës së 1961-ës, më 1965 vije qeveria e S. Demirelit, të cilën më 1971 armata turke e detyron të jep dorëheqje. Pas zgjedhjeve dhe lehtësimin e gjendjes së jashtëzakonshme (shtet rrethimit) pasojnë dy puçe ushtarake më 1974-ër dhe 1980-të. Më 1982 populli e miraton një kushtetutë të re me të cilën përsëri instalohet një demokraci parlamentare dhe më 1983 mbahen zgjedhjet e lira.
 
Gjatë vitit 1974-ër pas konfliktit në Qipro, trupat turke e marrin nën mbrojtje pjesën veriore. Luftimi i [[Partia e Punëtorëve të Kurdistanit|Partisë së Kurdëve për Pavarësi]] (PKK) në Turqi dhe Irak, pas vitit 1991 merë përmasa më të gjëra dhe më 1999 kapet udhëheqësi i kësaj partie [[Abdullah Oxhalan|A. Yçalani]] (Öcalan) i cili gjykohet me vdekje për disa aksione terroriste. Pas kësaj PKK-ja tërhiqet nga lufta e armatosur dhe vepron në Irak.
 
Tendencat për një republikë islame[[islam]]e të toleruar gjatë qeverisjes së N.[[Nexhmetin ErbakanitErbakan]]it nga viti 1996-1997, nën ndikimin e opinionit dhe armatës turke u ndaluan. Pas vitit 1999 paraqiten afrimet në politiken me kundërshtarin e përhershëm Greqinë dhe pjesën jugore të Qipros. Nga fundi i po këtij viti merr statutin e kandidatit për anëtarësim në Bashkimin Evropian. Nga 1993 deri më 2000 president i shtetit ishte Demireli dhe nga e 2000-ta A. N. Sezeri, nga 1999 kryeministër ishte B Eçeviti (B. Ecevit). Sot Turqia eshte Republike Parlamentare.
 
== Ndarja administrative ==
Line 79 ⟶ 90:
Brenda kësaj kornize unitare, Turqia është e ndarë në 81 [[Provincat e Turqisë|provinca]] për qëllime administrative. Çdo provinë është e ndarë në [[Qarqet e Turqisë|qarqe]], me një total prej 923 qarqesh.<ref>{{cite web|url=http://www.statoids.com/ytr.html|title=Turkey Districts|language=en|accessdate=9 gusht 2014}}</ref> Turqia gjithashti është e ndarë në 7 [[Rajonet gjeografike të Turqisë|rajone]] dhe 21 nënrajone për qëllime gjeografike, demografike dhe ekonomike, megjithatë, ata nuk përfaqësojnë një strukturë administrative.
{{Harta e Provincave të Turqisë}}
 
== Demografia ==▼
{{Artikull i veçantë|Demografia e Turqisë}}▼
Turqia ka mbi 74 milion banorë prej të cilve 78% janë turq, %11 kurd, dhe pjesa tjetër arabë armen e popuj ballkanik në perëndim. Feja dominuese është feja islame me 99% të popullsisë. Gjuha zyrtare e Turqisë është [[Gjuha turke|turqishtja]], një gjuhë turkike e cila është gjuha amtare e 84.5% të popullsisë së Turqisë.<ref name="konda">{{cite web|url=http://www.konda.com.tr/tr/raporlar/2006_09_KONDA_Toplumsal_Yapi.pdf|title=Toplumsal Yapı Araştırması 2006|publisher=[[KONDA Research and Consultancy]]|date=2006|accessdate=21 February 2015|archive-date=15 shkurt 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20170215004933/http://www.konda.com.tr/tr/raporlar/2006_09_KONDA_Toplumsal_Yapi.pdf|url-status=dead}}</ref> Sipas disa sondazheve, mes 78.1% dhe 81.3% e popullsisë së vendit indentifikohen si [[Turqit|turq]].<ref name="konda" /> Grupe të tjera etnike përfshijnë grupe të njohura ligjërisht ([[Armenët|armenë]], [[Ortodoksët greqishtfolës|ortodoksët greqishtfolësit]], [[Çifutët sefardikë|hebrejë]]) dhe të panjohura ligjërisht ([[Kurdët|kurdë]], çerkezë, [[Arabët|arabë]], [[Shqiptarët|shqiptarë]], [[Boshnjakët|boshnjakë]], gjeorgjezë dhe të tjerë).<ref name="konda" /> Kurdët janë pakica më e madhe etnike, duke përfshirë rreth 18% të popullsisë.<ref name="cia2"/> Shumica e banorëve të Turqisë janë [[Myslimanët|myslimanë]] [[Synitët|synitë]], ndërsa [[alevitët]] janë pakica më e madhe fetare, e ndjekur nga [[Krishterimi|të krishterët]] dhe [[Jehudizmi|hebrenjtë]].<ref name="cia2" />▼
 
== Politika ==
Line 85 ⟶ 100:
 
Pushteti ekzekutiv ushtrohet nga Presidenti, ndërsa pushteti legjislativ i është dhënë parlamentit njëdhomësh, të quajtur [[Asambleja e Madhe Kombëtare e Turqisë]]. Gjyqësori është nominalisht i pavarur nga ekzekutivi dhe legjislativi, por ndryshimet kushtetuese që hynë në fuqi me referendumet në 2007, 2010 dhe 2017 i dhanë pushtet më të madh presidentit dhe partisë në pushtet për emërimin ose shkarkimin e gjyqtarëve dhe prokurorëve. Gjykata Kushtetuese ngarkohet me vendimin mbi konformitetin e ligjeve dhe dekreteve me kushtetutën. Këshilli i Shtetit është gjykata e zgjidhjes së fundit për çështjet administrative dhe Gjykata e Lartë e Apelit për të gjitha të tjerat.
 
▲== Gjeografia ==
▲{{Artikull i veçantë|Gjeografia e Turqisë}}
 
▲Turqia është një vend që shtihet në dy kontinente në atë Evropian dhe Aziatik. Është i rrethuar nga veri me detin e Zi, nga jugu me detin Mesdhe dhe perëndim me detin Egje. Në veri-perendim ndodhet deti Marmara. Teritori aziatik i Turqisë kufiziohet me Gjeorgjinë, Armeninë dhe Azerbajxhani në veri-lindje; Irani në lindje, Iraku dhe Siria në jug. Teritori europian kufizohet me Greqinë e Bulgarinë.
 
▲Ne Turqi mbizotëron vargmali euro-aziatik qe shtrihen nga lindja a perendim: me malin Pontici dhe perfundon me malin Tauro. Maja më e larte është mali Ararat (5167 m). Mund të përmendim dhe malet Elmadag,Karabuk e Bozdaglar.
 
▲Lumi më i rëndësishem është Tigri e Eufrate, të cilit i shtohet lumi Meriç, Ergene e Gediz.
 
▲Vendi ndahet ne tre zona klimaterike: Klima është oqeanike në bregdetin e Detit të Zi, subtropikale në Mesdhe dhe Egje bregdetit dhe kontinentale në të brendshme (Rrafshnalta e Andollides). Cilsohet me reshje te vogla dhe me munges te ujit.
 
== Ekonomia ==
{{Artikull i veçantë|Ekonomia e Turqisë}}
Bujqësia veçohet me kultivimin e drithërave dhe panxharsheqerit; për eksport kultivohet rrushi, pemët jugore, mëndafshi, [[duhani]], lajthitë dhe [[çaji]]. Blegtoria veçohet me kultivimin e dhenëve dhe dhive.
 
Nxirren xehja e qymyrit[[qymyri]]t, nafta, xehja e kromit, bakrit[[bakri]]t dhe baryt. Industria veçohet për sektorin e ushqimit, hekurit e çelikut[[çeliku]]t, tekstilit dhe në jug e perëndim edhe industria kimike.
 
Eksporti karakterizohet me eksportimin e produkteve bujqësore dhe xeheve në vendet partnere kryesore si Gjermania, ShBA-ja, dhe [[Arabia Saudite]].
 
▲== Demografia ==
▲{{Artikull i veçantë|Demografia e Turqisë}}
▲Turqia ka mbi 74 milion banorë prej të cilve 78% janë turq, %11 kurd, dhe pjesa tjetër arabë armen e popuj ballkanik në perëndim. Feja dominuese është feja islame me 99% të popullsisë. Gjuha zyrtare e Turqisë është [[Gjuha turke|turqishtja]], një gjuhë turkike e cila është gjuha amtare e 84.5% të popullsisë së Turqisë.<ref name="konda">{{cite web|url=http://www.konda.com.tr/tr/raporlar/2006_09_KONDA_Toplumsal_Yapi.pdf|title=Toplumsal Yapı Araştırması 2006|publisher=[[KONDA Research and Consultancy]]|date=2006|accessdate=21 February 2015|archive-date=15 shkurt 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20170215004933/http://www.konda.com.tr/tr/raporlar/2006_09_KONDA_Toplumsal_Yapi.pdf|url-status=dead}}</ref> Sipas disa sondazheve, mes 78.1% dhe 81.3% e popullsisë së vendit indentifikohen si [[Turqit|turq]].<ref name="konda" /> Grupe të tjera etnike përfshijnë grupe të njohura ligjërisht ([[Armenët|armenë]], [[Ortodoksët greqishtfolës|ortodoksët greqishtfolësit]], [[Çifutët sefardikë|hebrejë]]) dhe të panjohura ligjërisht ([[Kurdët|kurdë]], çerkezë, [[Arabët|arabë]], [[Shqiptarët|shqiptarë]], [[Boshnjakët|boshnjakë]], gjeorgjezë dhe të tjerë).<ref name="konda" /> Kurdët janë pakica më e madhe etnike, duke përfshirë rreth 18% të popullsisë.<ref name="cia2"/> Shumica e banorëve të Turqisë janë [[Myslimanët|myslimanë]] [[Synitët|synitë]], ndërsa [[alevitët]] janë pakica më e madhe fetare, e ndjekur nga [[Krishterimi|të krishterët]] dhe [[Jehudizmi|hebrenjtë]].<ref name="cia2" />
 
== Të tjera ==
Rrjeti i komunikacionit është i gjithanshëm, rrugë dhe hekurudha moderne, porte detare të njohura në [[Mersini|Mersinë]], Stamboll dhe Izmir, ndërsa në Ankara, Stamboll, Izmir dhe [[Antalia|Antali]] janë portet ajrore ndërkombëtare më të njohura.
* [[Türk Silahlı Kuvvetleri]]
* Pushime
Rreshti 132:
Diyarbakir P1050751 20080427135832.JPG|[[Provinca Dijarbakër|Dijarbakër]]
</gallery>
 
 
== Lidhje të jashtme ==
Marrë nga "https://sq.wikipedia.org/wiki/Turqia"