Sumeri
Sumer (/ suːmər /, në gjuhën sumere: kig̃ir, shkruar: 𒆠𒂗𒄀 ki-en-gi dhe 𒆠𒂗𒂠 ki-en-ĝir15, nga ki = tokë, en = zot/ëri, gir = i ditur, i qytetëruar, d.m.th. "toka e zotërinjve të qytetëruar") është qytetërimi më i hershëm i njohur në rajonin historik të Mesopotamisë jugore, Iraku jugor i sotëm, gjatë epokave Kaloriku dhe Bronzit të Hershëm dhe një nga qytetërimet e para në botë së bashku me Egjiptin e Lashtë dhe Luginën e Indus-it. Duke jetuar përgjatë luginave të Tigërit dhe Eufratit, fermerët sumerianë ishin në gjendje të rritnin një bollëk drithi dhe kultura të tjera, teprica e të cilave u mundësoi atyre të vendoseshin në një vend. Protokollimi prehistorik daton para 3000 para Krishtit. Tekstet më të hershme, nga c. 3300 pes, vijnë nga qytetet e Uruk dhe Jemdet Nasr; shkrimi i hershëm kuneiform doli rreth vitit 3000 pes.[1] Historianët modernë kanë sugjeruar se Sumeri ishte i pari i vendosur në mënyrë të përhershme në mes të shek. 5500 dhe 4000 para Krishtit nga një popull i Azisë Perëndimore që foli gjuhën sumeriane (duke treguar emrat e qyteteve, lumenjve, profesioneve bazë, etj., Si dëshmi), një izolim gjuhë agglutinative.[2][3][4][5] Këta njerëz parahistorikë tani quhen "proto-Eufratanët" ose "Ubaidët"[6] dhe janë teorizuar të kenë evoluar nga kultura Samarra e Mesopotamisë veriore.[7][8][9][10] Ubaidët, megjithëse nuk përmenden kurrë nga vetë Sumerët, supozohen nga studiuesit e ditëve të sotme që të jenë forca e parë civilizuese në Sumer. Ata i kulluan kënetat për bujqësinë, tregtinë e zhvilluar dhe industritë e themeluara, përfshirë gërshetimin, punimet prej lëkure, punimet metalike, muratët dhe qeramikat.[6]
Disa studiues kundërshtojnë idenë e një gjuhe Proto-Eufratane ose një gjuhe substrate; ata mendojnë se gjuha sumere fillimisht mund të jetë ajo e popullsisë së gjuetisë dhe peshkimit që jetonte në bregdetin dhe në rajonin litoral të Arabisë Lindore dhe ishte pjesë e kulturës bifurke arabe.[11] Të dhënat e besueshme historike fillojnë shumë më vonë; nuk ka asnjë në Sumer të asnjë lloji që ka qenë i datuar para Enmebaragesit (shekulli i 26-të pes). Juris Zarins beson se Sumerët jetonin përgjatë bregdetit të Arabisë Lindore, rajonin e sotëm Persik të Gjirit, përpara se të përmbyteshin në fund të periudhës së akullnajës.[12]
Historia
RedaktoSumeri do të jetë qytetërimi i parë në Mesopotami jugore. Qytetet e tij (Eridu, Kish, Lagash, Nipur, Ur dhe Uruk) ndodheshin pranë lumit Eufrat. Qytetërimi sumerian lulëzonte në mijëvjeçarin e tretë. Tekstet me të vjetra datohen nga 3100, Ka paralele të qarta ndërmjet literaturës sumeriane dhe lëndës biblike në librin e Zanafillës 1-11. Me kalimin e kohës, gjuha sumeriane (e cila është unike) vdiq, por përjetoi vetëm si gjuhë sakrale. Para se Abrahami të largohej nga Sumeri, amorasit kishin pushtuar vendin.
Prejardhja e sumerëve
RedaktoPrejardhja e sumerëve është e panjohur, por një gjë është e sigurt, qe ata nuk bëjnë pjese ne familjen semitike. Mendohet qe sumeret te kenë ardhur nga lindja e Indisë ose Iranit të lashte dhe se ata ishin pushtues. Gjetjet arkeologjike dëshmojnë një vazhdimësi te pandërprere kulturore te sumereve, qe nga koha e ubaidëve (5200-4500 p.e.s.) në ngulime te Mesopotamisë se jugut.
Sumeret qe u nguluan ne pjesën pjellore te Eufratit dhe Tigrit filluan te merren me bujqësi dhe përsosnin sistemin e ujitjes se tokës.
Zhdukja e qytetërimit sumer
RedaktoSumerët u zhdukën (pra, humbën identitetin e tyre kombëtar ose u përvetësuan) nga pushtimi i trojeve të tyre nga amoritët. Ngritja e Babilonisë, në mijëvjeçarin e 3 p.e.s. shënon përfundimisht zhdukjen e qytetërimit sumer.
Bujqësia dhe gjuetia
RedaktoTregtia dhe ekonomia
RedaktoKultura e sumereve
RedaktoTeknologjia
RedaktoSumerët që në vitin 2500 p.e.s. kishin gjetur metodën e përfitimit të Sapunit. Metodë e cila edhe në ditët tona gjen zbatim.
Gjuha dhe shkrimi
RedaktoShiko edhe
RedaktoLidhje të jashtme
RedaktoGjeografi
Redakto
Histori
RedaktoReferime
Redakto- ^ Cuneiform ancient.eu
- ^ "Ancient Mesopotamia. Teaching materials". Oriental Institute in collaboration with Chicago Web Docent and eCUIP, The Digital Library. Arkivuar nga origjinali më 5 nëntor 2013. Marrë më 5 mars 2015.
{{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ "The Ubaid Period (5500–4000 B.C.)" In Heilbrunn Timeline of Art History. Department of Ancient Near Eastern Art. The Metropolitan Museum of Art, New York (October 2003)
- ^ "Ubaid Culture", The British Museum
- ^ ""Beyond the Ubaid", (Carter, Rober A. and Graham, Philip, eds.), University of Durham, April 2006" (PDF). Arkivuar nga origjinali (PDF) më 21 mars 2014. Marrë më 28 mars 2019.
{{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ a b "Sumer (ancient region, Iraq)". Britannica Online Encyclopedia. Britannica.com. Marrë më 2012-03-29.
{{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Kleniewski, Nancy; Thomas, Alexander R (2010-03-26). Cities, Change, and Conflict: A Political Economy of Urban Life. ISBN 978-0-495-81222-7.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Maisels, Charles Keith (1993). The Near East: Archaeology in the "Cradle of Civilization". ISBN 978-0-415-04742-5.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Maisels, Charles Keith (2001). Early Civilizations of the Old World: The Formative Histories of Egypt, the Levant, Mesopotamia, India and China. ISBN 978-0-415-10976-5.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Shaw, Ian; Jameson, Robert (2002). A dictionary of archaeology. ISBN 978-0-631-23583-5.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Margarethe Uepermann (2007), "Structuring the Late Stone Age of Southeastern Arabia" (Arabian Archaeology and Epigraphy Arabian Archaeology and Epigraphy Volume 3, Issue 2, pp. 65–109)
- ^ Hamblin, Dora Jane (maj 1987). "Has the Garden of Eden been located at last?" (PDF). Smithsonian Magazine. 18 (2). Arkivuar nga origjinali (PDF) më 9 janar 2014. Marrë më 8 janar 2014.
{{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!)