Tipologjia gjuhësore

Tipologjia gjuhësore (ose tipologjia e gjuhës) është një fushë e gjuhësisë që studion dhe klasifikon gjuhët sipas tipareve të tyre strukturore. Qëllimi i tij është të përshkruajë dhe shpjegojë vetitë e përbashkëta dhe larminë strukturore të gjuhëve të botës.^[1] Nëndisiplinat e saj përfshijnë, por nuk kufizohen në: tipologji cilësore, e cila merret me çështjen e krahasimit të gjuhëve dhe variancës brenda gjuhës; tipologji sasiore, e cila merret me shpërndarjen e modeleve strukturore në gjuhët e botës; tipologji teorike, e cila shpjegon këto shpërndarje; tipologji sintaksore, e cila merret me rendin e fjalëve, formën e fjalës, gramatikën e fjalës dhe zgjedhjen e fjalës; dhe tipologjinë leksikore, e cila merret me fjalorin e gjuhës.^[2]

Historia

Joseph Greenberg konsiderohet themeluesi i tipologjisë moderne gjuhësore,^[3] një fushë që ai e ka ringjallur me botimet e tij në vitet 1960 dhe 1970.^[4]

Tipologjia cilësore

Tipologjia cilësore zhvillon nocione ose lloje të zbatueshme ndërgjuhësore që ofrojnë një kornizë për përshkrimin dhe krahasimin e gjuhëve individuale. Disa shembuj shfaqen më poshtë.

Sistemet tipologjike

Pozicionimi i kryefjalës – kallëzuesit – kundrinorit

Një grup tipesh pasqyron rendin themelor të kryefjalës, foljes dhe kundrinorit të drejtpërdrejtë në fjali:

Këto etiketa zakonisht shfaqen të shkurtuara si "KrKKd" dhe kështu me radhë, dhe mund të quhen "tipologji" të gjuhëve në të cilat ato aplikojnë. Rendet më të zakonshme të vërtetuara të fjalëve janë KrKdK dhe KrKKd ndërsa rendet më pak të zakonshme janë ato që janë kundrinor fillestar me KdKKr që është më pak e zakonshme me vetëm katër instanca të vërtetuara.^[5]

Në vitet 1980, gjuhëtarët filluan të vinin në dyshim rëndësinë e shpërndarjes gjeografike të vlerave të ndryshme për tipare të ndryshme të strukturës gjuhësore. Ata mund të kenë dashur të zbulojnë nëse një strukturë e veçantë gramatikore e gjetur në një gjuhë gjendet gjithashtu në një gjuhë tjetër në të njëjtin vend gjeografik.^[6] Disa gjuhë ndajnë foljet në një ndihmëse dhe një paskajore ose pjesore dhe vendosin kryefjalën dhe/ose kundrinorin midis tyre. Për shembull, gjermanishtja (Ich habe einen Fuchs im Wald gesehen - *"Unë kam një dhelpër në pyll parë"), holandishtja (Hans vermoedde dat Jan Marie zag leren zwemmen - *"Hans dyshoi se Jan Marie shihte të mësonte të notonte") dhe uellsishtja (Mae'r gwirio sillafu wedi'i gwblhau - *"Është drejtshkrimi kontrollues pasi të jetë përfunduar"). Në këtë rast, gjuhëtarët e mbështesin tipologjinë në kohën jo-analitike (dmth. Ato fjali në të cilat folja nuk është e ndarë) ose në pozicionin e ndihmësit. Kështu gjermanishtja është KrKKd në fjalitë kryesore dhe uellsishtja është KKrKd (dhe frazat e parafjalëve do të shkonin pas paskajores).

Shumë tipologë i klasifikojnë si gjermanishten edhe holandishten si gjuhë V2, pasi folja në mënyrë të pandryshueshme ndodh si elementi i dytë i një fjali të plotë.

Çështjet teorike

Disa shpjegime të përpunimit u propozuan në vitet 1980 dhe 1990 për korrelacionet e mësipërme. Ata sugjerojnë që truri e ka më të lehtë të analizojë modelet sintaksore të cilat janë ose degëzohen djathtas ose majtas, por nuk janë të përziera. Shpjegimi i tillë më i përhapur është hipoteza Grammar-Performance Correspondence e John A. Hawkins e cila argumenton se gjuha është një përshtatje jo e lindur me mekanizmat e lindur njohës. Prirjet tipologjike konsiderohen se bazohen në preferencën e përdoruesve të gjuhës për gramatikat që janë të organizuara në mënyrë efikase dhe në shmangien e tyre të renditjeve të fjalëve që shkaktojnë vështirësi në përpunim. Megjithatë, disa gjuhë shfaqin model të rregullt joefikas. Këto përfshijnë gjuhët e VO-së kineze, me togfjalëshin fjalor para foljes dhe finlandishten që ka pasfjalë; por ka disa gjuhë të tjera thellësisht të jashtëzakonshme.^[7]

Tipologjia sasiore

Tipologjia sasiore merret me shpërndarjen dhe bashkëshfaqjen e modeleve strukturore në gjuhët e botës.^[8] Llojet kryesore të shpërndarjes jo-rastësore përfshijnë:

preferencat (për shembull, universale absolute dhe implikuese, harta semantike dhe hierarkitë )
korrelacionet (për shembull, modelet e zonës, të tilla si me një Sprachbund)

Universalitetet gjuhësore janë modele që mund të shihen të kryqëzuara nga ana gjuhësore. Universalet mund të jenë absolute, që do të thotë se çdo gjuhë e dokumentuar shfaq këtë karakteristikë, ose statistikore, që do të thotë se kjo karakteristikë shihet në shumicën e gjuhëve ose është e mundshme në shumicën e gjuhëve. Universalet, si ato absolute ashtu edhe ato statistikore mund të jenë të pakufizuara, që do të thotë se ato vlejnë për shumicën ose për të gjitha gjuhët pa ndonjë kusht shtesë. Anasjelltas, si universalet absolute ashtu edhe ato statistikore mund të jenë të kufizuara ose implikuese, që do të thotë se një karakteristikë do të jetë e vërtetë në kushtet e diçkaje tjetër (nëse karakteristika Y është e vërtetë, atëherë karakteristika X është e vërtetë).^[9]

Shiko edhe

Gramatikalizimi

Referime

^ Ferguson, Charles A. (1959). "Diglossia". WORD (Worchester) (në anglisht). 15 (2): 325–340. doi:10.1080/00437956.1959.11659702. ISSN 0043-7956 – nëpërmjet Tandfonline-com.
^ Plungyan, V. A. (2011). Modern linguistic typology. Herald of the Russian Academy of Sciences, 81(2), 101-113. doi:10.1134/S1019331611020158
^ Luraghi, S. (2010) Introduzione, in Crof & Cruise Linguistica cognitiva, Italian edition, p.19
^ Jae Jung Song The Oxford Handbook of Linguistic Typology
^ Gell-Mann, Murray; Ruhlen, Merritt (2011-10-18). "The origin and evolution of word order". Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America (në anglisht). 108 (42): 17290–17295. doi:10.1073/pnas.1113716108. ISSN 0027-8424. PMC 3198322. PMID 21987807.
^ Comrie, Bernard, et al. “Chapter Introduction.” WALS Online - Chapter Introduction, The World Atlas of Language Structures Online, 2013.
^ Song, Jae Jung (2012). Word Order (në anglisht). Cambridge University Press. ISBN 9781139033930.
^ Quantitative methods in typology. (2005). In R. Köhler, G. Altmann & R. G. Piotrowski (Eds.), (). Berlin • New York: Walter de Gruyter. doi:10.1515/9783110155785.9.554
^ Moravcsik, Edith (2013). Introducing Language Typology (në anglisht). Cambridge, London: Cambridge University Press. fq. 9. ISBN 9780521193405.

Lidhje të jashtme

Shoqata për Tipologjinë Gjuhësore
Ivan G. Iliev. Mbi Natyrën e Rastit Gramatik, Tipologjinë e Gjuhës dhe Origjinën e Objekteve dhe Subjekteve Kognate. [1]
Plank, F. Temat në Tipologji: Lista Themelore e Leximit. [2]
Bickel, B. (2001). Çfarë është tipologjia? - një shënim i shkurtër. [3]
Bickel, B. (2005) Tipologjia në shekullin 21: zhvillimet kryesore. [4]
"Linguistic typology" (PDF) (në anglisht).{{cite web}}: Mirëmbajtja CS1: Gjendja e adresës (lidhja) (275 KiB ), kapitulli 4 i Halvor Eifring & Rolf Theil: Gjuhësia për studentët e gjuhëve aziatike dhe afrikane
Atlasi Botëror i Strukturave Gjuhësore
Tipologjia gjuhësore

[:1-1] Ferguson, Charles A. (1959). "Diglossia". WORD (Worchester) (në anglisht). 15 (2): 325–340. doi:10.1080/00437956.1959.11659702. ISSN 0043-7956 – nëpërmjet Tandfonline-com.

[2] Plungyan, V. A. (2011). Modern linguistic typology. Herald of the Russian Academy of Sciences, 81(2), 101-113. doi:10.1134/S1019331611020158

[3] Luraghi, S. (2010) Introduzione, in Crof & Cruise Linguistica cognitiva, Italian edition, p.19

[4] Jae Jung Song The Oxford Handbook of Linguistic Typology

[5] Gell-Mann, Murray; Ruhlen, Merritt (2011-10-18). "The origin and evolution of word order". Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America (në anglisht). 108 (42): 17290–17295. doi:10.1073/pnas.1113716108. ISSN 0027-8424. PMC 3198322. PMID 21987807.

[6] Comrie, Bernard, et al. “Chapter Introduction.” WALS Online - Chapter Introduction, The World Atlas of Language Structures Online, 2013.

[processing-7] Song, Jae Jung (2012). Word Order (në anglisht). Cambridge University Press. ISBN 9781139033930.

[8] Quantitative methods in typology. (2005). In R. Köhler, G. Altmann & R. G. Piotrowski (Eds.), (). Berlin • New York: Walter de Gruyter. doi:10.1515/9783110155785.9.554

[9] Moravcsik, Edith (2013). Introducing Language Typology (në anglisht). Cambridge, London: Cambridge University Press. fq. 9. ISBN 9780521193405.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]