Beteja e Talasit

Beteja e Talas ose Beteja e Artlakh (Kinezçe: 怛羅斯, Arabisht: معركة نهر طلاس) ishte një takim dhe angazhim ushtarak midis Kalifatit Abasid së bashku me aleatin e tij, Perandorinë Tibetiane, kundër dinastisë Tang. Në korrik 751, forcat Tang dhe Abbasid u takuan në luginën e lumit Talas për të luftuar për kontrollin mbi rajonin Syr Darya të Azisë Qendrore. Sipas burimeve kineze, pas disa ditësh ngërçi, Karlukët, fillimisht aleatë me Tangët, dezertuan në anën e Abasidëve dhe prishën ekuilibrin e fuqisë, duke rezultuar në një përçarje të Tangëve.

Skema e betejës

Humbja sundimi myslimane të Transoksianës për 400 vitet e ardhshme. Megjithatë, kontrolli drejtpërdrejt i arabëve myslimanë përfundoi në 821, kur pushteti kaloi te dinastia Tahirid. Më pas, Ghaznavidët turq morën pushtetin në 977. Kontrolli mysliman përfundoi në vitin 1124, kur jo-myslimani Qara Khitai pushtoi Transoksaninë. Kontrolli i rajonit ishte i dobishëm ekonomikisht për arabët abasidë, pasi ishte në Rrugën e Mëndafshit. Të burgosurit kinezë të kapur pas betejës thuhet se kanë sjellë teknologjinë e prodhimit të letrave në Azinë Perëndimore.

Vendndodhja

Vendndodhja e saktë e betejës nuk është njohur, por besohet se është afër Taraz ose Talas, në kufirin midis Kazakistanit të sotëm dhe Kirgistanit. Emri kinez, Daluosi (怛羅斯, Talas), u përmend për herë të parë në tregimin e Xuanzang. Du Huan e ka vendosur qytetin pranë kullimit perëndimor të lumit Chui.

Sfondi Historik

Qytetet oazë në Rrugën e Mëndafshit në Azinë Qendrore dikur ishin kontrolluar nga Türgesh, por konfederata fisnore turke u zhyt në kaos në gjysmën e dytë të shekullit të VII. Perandoresha Tang Wu kishte rimarrë kontrollin e pellgut të Tarim nga Perandoria Tibetiane në 692 si pjesë e zgjerimit të Tang në Azinë e Brendshme dhe qytetet oazë u bënë një burim kryesor i të ardhurave për dinastinë kineze Tang.

Mural Penjikent që përshkruan rrethimin e Samerkandit

Në vitin 705 Kutejba ibn Muslimi filloi të drejtonte ushtrinë e kalifatit në luftëra për të pushtuar qytetet e Rrugës së Mëndafshit, duke shfrytëzuar luftimet e brendshme të Türgeshit. Kalifati pushtoi qytetet oazë Buhara dhe Samarkand, duke zgjeruar kufirin e perandorisë së tyre drejt lindjes. Në të njëjtën kohë, udhëheqësi i fisit Türgesh Hakani Suluk filloi të bashkonte fiset që luftonin brenda Türgesh. Në 715, Alutari u vendos si mbret i Ferganës me ndihmën e ushtarëve umajad dhe tibetianë. Ikhshidi i rrëzuar iku në Kuqa e kontrolluar nga Tang, kërkoi ndihmën e perandorit Xuanzong të dinastisë Tang dhe 10,000 ushtarë Tang rivendosën Ikhshid si mbret Fergana. Në vitin 717, ushtarët arabë Umajadë, të ndihmuar nga Perandoria Tibetiane, rrethuan qytetin oazë Aksu në pellgun e Tarim, por u mundën nga ushtria Tang në betejën e Aksut. Në 715, perandori Tang refuzoi kërkesën e udhëheqësit të fisit Türgesh Suluk për t'u njohur si Hakan, në vend të kësaj i ofroi atij gradën e dukës në ushtrinë Tang.

Në vitin 747, gjenerali Tang Gao Xianzhi, i cili kishte luftuar me sukses kundër perandorisë tibetiane në malet Pamir, vendosi kontrollin e Perandorisë Tang mbi rajonin e Gilgit. Në fillim të vitit 748, gjenerali persian abasid Ebu Muslim pushtoi Merv, kryeqytetin e Horasanit të Madh, dhe udhëhoqi revolucionin abasid. Në vitin 750, Ebu al-'Abbas al-Saffah (as-Saffah) u shpall kalifi i parë abasid në xhaminë e madhe të Kufes. Kalifati Umajad ra në vitin 750 në Betejën e Zabit. Ebu Muslimi kishte organizuar një ushtri që përfshinte të krishterë dhe myslimanë, dhe e dërgoi atë në perëndim për të marrë kontrollin mbi territorin e Umajadëve. Gjenerali Tang dhe gjenerali abasid u takuan përfundimisht në vitin 750, kur mbretërit e qyteteve në Rrugën e Mëndafshit, Tashkenti dhe Ferghana, kërkuan mbështetjen e sundimtarëve të tyre perandorakë në një betejë për dominim. Gao Xianzhi pushtoi Tashkentin, e cila ishte nën kontrollin e Abbasidëve, pas një rrethimi ushtarak. Gjenerali abasid Ziyad ibn Salih arriti të arratisej nga Tashkenti dhe u strehua në Samarkand, ku mblodhi trupa dhe marshoi drejt lindjes përballë ushtrisë së Tang. Në Fergana, gjenerali Tang Gao Xianzhi formoi një ushtri duke përfshirë rekrutime nga turqit Karluk.

Beteja

Pamje moderne e lumit Talas, i cili fillon në malet e Kirgistanit dhe zbret në Kazakistan. Në anën e djathtë të lumit është qyteti i Taraz .

Numri i saktë i luftëtarëve të përfshirë në betejën e Talasit nuk dihet me siguri. Sipas vlerësimeve kineze, ushtria Abasid përbëhej nga rreth 200,000 ushtarë, përfshirë edhe kontingjentet e tyre tibetiane të aleancës. Nga ana tjetër, burimet arabe tregojnë se forcat e kombinuara kineze ishin rreth 100,000. Megjithatë, burimet kineze regjistrojnë një ushtri të përbërë nga rreth 10,000 ushtarë kinezë Tang dhe 20,000 mercenarë Karluk. Tregimi më i hershëm, Tongdiani (801 AD), përshkruan betejën nga secila palë dhe sugjeron 30,000 viktima, ndërsa Tangshu (945 AD) numëron 20,000 vdekje në këtë betejë. Një tregim më i hershëm arab, Al-Kamil fi al-Tarikh (1231 AD), sugjeron 50,000 viktima dhe 20,000 të burgosur.

Në korrik të vitit 751, forcave myslimane iu desh të përballen me forcën kineze Tang (ushtria e kombinuar e mercenarëve Tang Kinez dhe Karluk) në brigjet e lumit Talas. Ushtria Tang pësoi një disfatë shkatërruese. Humbja e dinastisë Tang ishte rezultat i largimit të mercenarëve Karluk dhe tërheqjes së aleatëve Ferghana, të cilët fillimisht mbështetën kinezët. Mercenarët Karluk, që përbënin dy të tretat e ushtrisë Tang, dezertuan dhe u bashkuan me forcat abaside gjatë betejës. Trupat Karluk sulmuan ushtrinë Tang nga afër, ndërsa forcat kryesore abaside sulmuan nga fronti. Ushtria Tang nuk arriti të mbajë pozicionet e saj, dhe komandanti i saj, Gao Xianzhi, e kuptoi se disfata ishte e pakthyeshme. Ai arriti të shpëtojë me disa rregulltarë të tij Tang me ndihmën e Li Siye. Nga rreth 10,000 ushtarë të ushtrisë Tang, vetëm 2,000 arritën të ktheheshin në territorin e tyre në Azinë Qendrore nga Talas. Pavarësisht humbjes në betejë, Li shkaktoi humbje të mëdha ushtrisë arabe në ndjekje pasi u ndihmua nga Duan Xiushi.

Pasojat

Sipas një prej burimeve të pakta arabe për betejën që ka mbijetuar, një tekst nga el-Makdisi, gjenerali mysliman Ebu Muslim mori 5000 robër kinezë dhe konfiskoi pasuritë nga kampi ushtarak Tang. Sipas el-Makdisit, Ebu Muslimi përgatiti forcat dhe pajisjet e tij për të pushtuar më shumë territore të kontrolluara nga Tang. Megjithatë, fillimisht atij iu paraqit një letër nga halifi As-Saffah, në të cilën ai informohej se shërbimet e tij ishin të nevojshme si guvernator i Khurasanit.

Rebelimi i An Lushanit, dhe jo disfata në Talas, ishte faktori kryesor që çoi në tërheqjen e forcave kineze Tang nga Azia Qendrore dhe nga rajoni i Sinkiangut. Beteja e Talasit nuk kishte një rëndësi strategjike të madhe, pasi forcave arabe nuk u lejua të përparonin më tej pas betejës. Një grup i vogël i mercenarëve Karluk u konvertuan në Islam pas betejës, por shumica e tyre nuk u bënë myslimanë deri në mesin e shekullit të 10-të, kur themeluan Khanate Kara-Khanid nën udhëheqjen e Sulltan Satuq Bughra Khan. Kjo ndodhi shumë kohë pasi dinastia Tang ishte tërhequr nga Azia Qendrore.

Pas vdekjes së kalifit Al-Saffah në vitin 752, pasardhësi i tij, kalifi el-Mansur, dërgoi delegacione diplomatike në Kinë. Pas betejës së Talasit, rebelimi i An Lushanit dhe konfuzioni i mëtejshëm i kryekomandantëve, arabët gjetën mundësi për të zgjeruar praninë e tyre në Azinë Qendrore. Rebelimi filloi në vitin 755 dhe zgjati deri në vitin 763, duke detyruar ushtrinë Tang të tërhiqej nga Sinkiangu. Ky ngjarje solli fundin e pranisë efektive kineze Tang në Azinë Qendrore. Në vitin 756, kalifi el-Mansur dërgoi 3000 mercenarë për të ndihmuar perandorin Xuanzong të Tang në rebelimin e An Lushanit. Në këtë periudhë, ndodhi masakra e tregtarëve të huaj myslimanë arabë dhe persë në Yangzhou (760).

Dinastia Tang u rikthye në pushtet pas rebelimit të An Lushanit dhe ende ishte në gjendje të ndërmerrte fushata ushtarake, si shembull shkatërrimi i kaganatit Ujgur në Mongoli në 840-847. Por, rebelimi i Huang Chao në 874-884 shkaktoi prishjen përfundimtare të fuqisë së dinastisë Tang. Ushtria e Huang Chao shkaktoi shumë vdekje dhe pushtoi kryeqytetet e Tang, Luoyang dhe Chang'an. Përfundimisht, perandorët Tang u rrëzuan dhe u zëvendësuan nga dinastitë dhe mbretëritë e tjera. Zhu Wen, një ish-toger i Huang Chao, rrëzoi perandorin e fundit Tang në 907 dhe themeloi Later Liang, fillimin e periudhës së Pesë Dinastive dhe Dhjetë Mbretërive.

Perandoria Tibetiane filloi të sulmonte Kinën. Ushtria tibetiane pushtoi gjithashtu territore në malet Hindu Kush dhe Pamir nga mbretëritë indiane dhe ndihmoi në krijimin e Perandorisë Pala në Indinë lindore në gjysmën e dytë të shekullit të 8-të. Ishte vetëm nën kalifin e pestë abasid Harun el-Rashid që një aleancë ushtarake formale midis Tangëve, turqve ujgurë dhe abasidëve angazhoi ushtrinë tibetiane në kufirin perëndimor tibetian me arabët. Në të njëjtën kohë, turqit ujgurë luftuan tibetianët përgjatë rrugëve të mëndafshit të Azisë Qendrore.

Talas, që ndodhet në territorin e sotëm të Kirgistanit, ishte një pjesë e Rrugës së Mëndafshit, një rrugë e rëndësishme tregtare. Kjo rrugë kalonte nëpër qytete oaze si Kucha dhe përfshinte qytetet e rëndësishme si Talas, Tashkent, Samarkand dhe Khwarazm në Transoksianë. Në jug, rrugët e mëndafshit kalonin përmes Kunduz në Afganistanin e sotëm, mbi malet Pamir nëpër Kulob dhe Balkh në rajonin e Baktria, dhe mund të vazhdonin në Indinë e sotme përmes rrugës që shkonte mbi Hindu Kush. Në shekullin e 8-të, ndikimi mysliman fillonte të përhapte në këto rrugë të mëndafshit të Azisë Qendrore, duke lënë pas doreheqjen e budizmit që më parë kishte kontrollin e tyre. Beteja e Talasit ishte një ngjarje kryesore që shënoi këtë rënie të budizmit dhe lindjen e influencës myslimane në rajon.

Vlerësimi historik modern

Zgjerimi budist në Azi: Budizmi Mahajana hyri për herë të parë në Perandorinë Kineze (dinastia Han) nga India. "Rrugët e Mëndafshit" tokësore dhe detare ishin të ndërlidhura dhe plotësuese, duke formuar atë që studiuesit e kanë quajtur "rrethi i madh i budizmit".

Në mesin e historianëve të hershëm që vlerësuan rëndësinë e kësaj beteje ishte historiani rus Vasily Bartold, i cili deklaroi: "Historianët e hershëm arabë që përkujtojnë ngjarjet në Azinën Perëndimore në atë kohë nuk e përmendin këtë betejë; por ajo pa dyshim ka një rëndësi të madhe në historinë e Turkestanit (Perëndimor), pasi ajo vendosi çështjen se cili nga dy qytetërimet, ai kinez ose ai mysliman, duhet të mposhtë në tokën e Turkistanit."

Humbja e 8,000 trupave në Perandorinë Tang shihet si një përballje e krahasueshme me një forcë trupash prej më shumë se 500,000 para rebelimit të An Lushan. Sipas Bartoldit, historiani i njohur i shekullit XX, në historinë e tre shekujve të parë të Islamit, burimi kryesor ishte el-Tabari, i cili shkroi në vitin 915. Megjithëse veprat historike të hershme të arabëve, përgjithësisht, nuk përmendin këtë betejë, deklarata e Athirit konfirmohet plotësisht nga Historia Kineze e Dinastisë Tang.

Profesori Denis Sinor tha se ndërhyrja në punët e brendshme të Hakani Turke Perëndimore ishte faktori kyç që çoi në përfundimin e pushtetit kinez në Azinë Qendrore. Shkatërrimi i Hakaniti Perëndimor çliroi myslimanët nga kundërshtari i tyre më i madh, dhe sipas tij, Beteja e Talasit nuk ishte ajo që çoi në largimin e pranisë kineze.

Prodhimi i letrës

Sutra e Diamantit e dinastisë kineze Tang, libri më i vjetër i shtypur i datës në botë, i gjetur në Dunhuang, nga viti 868 es.

Letra me cilësi të lartë ishte e njohur dhe e prodhuar në Azinë Qendrore për shekuj me radhë; një letër në letër ka mbijetuar nga shekulli i katërt për një tregtar në Samarkand. Sipas burimeve të lashta arabe, të burgosurit kinezë të luftës ishin përgjegjës për një transferim teknologjie në botën islame, sepse ata merreshin me zanatin e prodhimit të letrës ndërsa jetonin në tokën e pushtuar nga kalifati abasid pas betejës së humbur të Talasit. Asnjë burim historik kinez nuk e regjistron këtë transferim të teknologjisë përmes të burgosurve të luftës. Megjithatë, Du Huan, i cili u kap nga ushtria abaside në betejën e Talasit dhe pas kthimit të tij në Kinë botoi shkrimet e tij të udhëtimit, dokumentoi se zanatet kineze si endja e mëndafshit praktikoheshin nga të burgosurit e luftës kineze ndërsa jetonin në territorin e kontrolluar nga Abbasidët. Megjithatë, vetëm pasi u ndërtua fabrika e parë e letrës në kryeqytetin perandorak abasid të Bagdadit në 794–795, letra u prodhua në të gjithë botën islame dhe letra filloi të zëvendësonte papirusin.