Luka (ungjilltar)
Luka Ungjilltar (greqisht: Λουκᾶς, romanizuar: Loukas) është një nga Katër Ungjilltarë—katër autorët tradicionalisht të atribuar të ungjijve kanonikë. Etërit e hershëm të kishës i atribuan atij autorësinë si të Ungjillit të Lukës ashtu edhe të Veprave të Apostujve. Figura të shquara në krishterimin e hershëm si Jeronimi dhe Eusebius më vonë riafirmuan autorësinë e tij, megjithëse mungesa e provave përfundimtare për identitetin e autorit të veprave ka çuar në diskutime në rrethet studiuese, si laike ashtu edhe fetare.
Luka Ungjilltar | |
|---|---|
 | |
| Apostull, Ungjilltar dhe Dëshmor | |
| Lindur | Mes viteve 1 dhe 16 e.r. Antiokia, Siri, Perandoria Romake (sot Antakja, Hataj, Turqi) |
| Vdekur | Mes viteve 84 dhe 100 e.r. (tradicionalist 84 vjet) Teba, Boeotia, Achaea, Perandoria Romake (sot Thebes, Greqi) |
| Nderuar në | Mbi të gjitha kishat e krishtera që nderojnë shenjtorët, dhe në besimin Druze[1] |
| Vend i shenjtë | Padua, Itali |
| Festa | 18 October |
| Atribute | Evangjelist, mjek, një libër ose një stilolaps, i shoqëruar nga një ka ose viç me krahë, duke pikturuar një ikonë të Virgjëreshës së Bekuar, një furçë ose një paletë |
| Patronazhi | Artistët, noterët, beqarët, mjekët, argjendaritë, kasapët, prodhuesit e birrës, punëtorët e xhamit dhe të tjerë[2] |
| Vepra të konsiderueshme | Ungjilli i Lukës, Veprat e Apostujve |
Luka e Antiokisë | |
|---|---|
 | |
| Occupation | Misionar krishterë dhe historian |
| Gjuha | Koine Greek |
| Punët e shquara | [Ungjilli i Lukës]] dhe Veprat e Apostujve |
Dhiata e Re e përmend shkurt Lukën disa herë, dhe letra drejtuar Kolosianëve[3] i referohet atij si mjek (nga greqishtja për 'ai që shëron'); kështu që ai mendohet të ketë qenë edhe mjek edhe dishepull i Palit.
Që në vitet e para të besimit, të krishterët e kanë konsideruar atë si një shenjtor. Ai besohet të ketë qenë një dëshmor, thuhet se është varur nga një pemë ulliri, edhe pse disa besojnë ndryshe.[a] Kisha Katolike dhe besimet e tjera kryesore e nderojnë atë si Shën Luka Ungjilltari dhe si shenjt mbrojtës i artistëve, mjekëve, beqarëve, noterëve, kasapëve, prodhuesve të birrës dhe të tjerëve; festa e tij është 18 tetori.[4][5]
Jeta
RedaktoShumë studiues besojnë se Luka ishte një mjek që jetonte në qytetin helenistik të Antiokisë në Sirinë e lashtë,[b] i lindur nga një familje greke,[6][7] edhe pse disa studiues dhe teologë mendojnë se Luka ishte një jehud helen.[8][9] Ndërsa është pranuar gjerësisht se teologjia e Llukës-Veprat e Apostujve tregon për një shkrim të krishterë johebrenj për një audiencë johebreje, disa kanë arritur në përfundimin se është më e besueshme që Luka-Veprat i drejtohen një komuniteti të përbërë nga të krishterë hebrenj dhe johebrenj që nga koha. ka theksim mbi rrënjët e shkrimeve të shenjta të misionit johebrenj (shih përdorimin e Isaisë 49:6 te Luka–Veprat).[10][11] Testimi i ADN-së mbi atë që tradita e krishterë mendon të jetë trupi i tij ka zbuluar se është me prejardhje siriane.[12]
Nëse Luka ishte jehud apo jo, apo diçka në mes, është e qartë nga cilësia e gjuhës greke të përdorur në Veprat e Lukës se autori, që sipas traditës krishtere ishte Luka, ishte një nga autorët më të arsimuar të Dhiatës së Re. Aludimet dhe referencat e vetëdijshme dhe të qëllimshme të autorit dhe citimet e autorëve të lashtë grekë klasikë dhe helenistikë, si Homeri, Ezopi, Epimenidi, Euripidi, Platoni dhe Aratusi tregojnë se ai ishte i njohur me tekstet aktuale letrare greke. Ky njohje ka shumë të ngjarë të rrjedhë nga përvojat e tij si i ri i kurrikulës arsimore shumë homogjene heleniste (ἐγκύκλιος παιδεία, enkyklios paideia) që ishte përdorur dhe do të vazhdonte të përdoret për shekuj në të gjithë Mesdheun lindor.[13]
Përmendja më e hershme e Lukës është në Letrën drejtuar Filemonit, kapitulli 1, vargu 24.[14] Ai përmendet gjithashtu në Kolosianëve 4:14[15] dhe 2 Timoteut 4:11,[16] Rrëfimi tjetër më i hershëm i Lukës është në prologun anti-Marcionit të Ungjillit të Lukës, një dokument që dikur mendohej se daton në shekullin e 2-të, por që kohët e fundit është datuar në shekullin e 4-të të vonë.
Epiphanius thotë se Luka ishte një nga shtatëdhjetë apostujt (Panarion 51.11), dhe Joan Gojarti tregon në një moment se "vëllai" që Pali përmend në Letrën e Dytë drejtuar Korintasve 8:18 është ose Luka ose Barnaba (Homilia 18 mbi Korintasve të Dytë mbi 2 Korintasve 8:18).
Nëse dikush pranon se Luka ishte me të vërtetë autori i Ungjillit që mban emrin e tij dhe Veprat e Apostujve, disa detaje të jetës së tij personale mund të supozohen në mënyrë të arsyeshme. Ndërsa ai e përjashton veten nga ata që ishin dëshmitarë okularë të shërbesës së Jezusit, ai përdor vazhdimisht fjalën ne në përshkrimin e misioneve të Palit te Veprat e Apostujve, duke treguar se ai ishte personalisht atje në ato kohë.
Ky koment ka bërë tradicionalisht komentuesit të arrijnë në përfundimin se Luka ishte një johebre. Nëse kjo do të ishte e vërtetë, do ta bënte Lukën të vetmin shkrimtar të Dhiatës së Re që mund të identifikohet qartë se nuk është hebre. Megjithatë, kjo nuk është e vetmja mundësi. Edhe pse Luka konsiderohet të ketë qenë një i krishterë johebre, disa studiues besojnë se ai ka qenë një jehud i helenizuar.[8][9][17] Shprehja mund të përdoret po aq lehtë për të bërë dallimin midis atyre të krishterëve që respektonin rreptësisht ritualet e judaizmit dhe atyre që nuk i respektonin.
Prania e Lukës në Romë me Apostullin Pal afër fundit të jetës së Palit u vërtetua nga 2 Timoteut 4:11: "Vetëm Luka është me mua". Në kapitullin e fundit të Librit të Veprave të Apostujve, që i atribuohet gjerësisht Lukës, ka disa tregime në vetën e parë që pohojnë gjithashtu praninë e Lukës në Romë, duke përfshirë Veprat e Apostujve 28:16:[18] "Dhe kur erdhëm në Romë..." Sipas disa tregimeve, Luka gjithashtu kontribuoi në autorësinë e letrës drejtuar hebrenjve.
Luka vdiq në moshën 84 vjeçare në Boeotia, sipas një "tradite mjaft të hershme dhe të përhapur".[19] Sipas Nikephoros Kallistos Xanthopoulos, historian grek i shekullit të 14-të (dhe të tjerë), varri i Lukës ndodhej në Tebë, nga ku reliket e tij u transferuan në Kostandinopojë në vitin 357.[20]
Autorësia e Lukës dhe Veprave
RedaktoUngjilli i Lukës nuk e përmend autorin e tij.[21][22][23][24] Ungjilli nuk ishte, as pretendon të jetë, i shkruar nga dëshmitarë të drejtpërdrejtë të ngjarjeve të raportuara, ndryshe nga Veprat e Apostujve që fillojnë në kapitullin e gjashtëmbëdhjetë.[25][26][27] Megjithatë, në shumicën e përkthimeve autori sugjeron se ata kanë hetuar ngjarjet e librit dhe shënon emrin (Theophilus) të atij të cilit po i shkruajnë.
Dorëshkrimi më i hershëm i Ungjillit (Papyrus 75 = Papyrus Bodmer XIV-XV), daton rr. 200 e.r., ia atribuon veprën Lukës; siç ka shkruar Ireneu rr. 180 e.r. dhe fragmenti Muratorian, një dorëshkrim latin i shekullit të 7-të që mendohet se është kopjuar dhe përkthyer nga një dorëshkrim grek i vjetër deri në vitin 170 e.r..[28]
Ungjilli i Lukës dhe Veprat e Apostujve përbëjnë një vepër me dy vëllime të cilën studiuesit e quajnë Luka-Veprat e Apostujve. Së bashku ato përbëjnë 27,5% të Dhiatës së Re, kontributi më i madh i një autori të vetëm.[29]
Shënime
Redakto- ^ Aherne 1910 notes that it is controversial whether he actually died a martyr's death
- ^ Luke, was born in Antioch, by profession was a physician.Hackett 1858, p. 12 He had become a disciple of the apostle Paul and later followed Paul until his [Paul's] martyrdom. He died at the age of 84 years.Hackett 1858, p. 335
Referime
Redakto- ^ S. Swayd, Samy (2009). The A to Z of the Druzes (në anglisht). Rowman & Littlefield. fq. 109. ISBN 978-0-81086836-6.
They also cover the lives and teachings of some biblical personages, such as Job, Jethro, Jesus, John, Luke, and others
- ^ "Saint Luke the Evangelist". Catholic saints (në anglisht). 27 dhjetor 2008.
- ^ Kolosianëve 4:14
- ^ "St. Luke The Evangelist". Catholic News Agency (në anglisht). Marrë më 16 tetor 2018.
- ^ "The Calendar". The Church of England (në anglisht). Marrë më 27 mars 2021.
- ^ "St. Luke". Catholic Online (në anglisht). 10 gusht 2023. Marrë më 10 gusht 2023.
- ^ "BIOGRAPHY OF ST. LUKE". BIOGRAPHY OF ST. LUKE (në anglisht). St. Luke the Evangelist Parish. 10 gusht 2023. Arkivuar nga origjinali më 11 gusht 2023. Marrë më 10 gusht 2023.
- ^ a b Harris 1980, ff. 266–68.
- ^ a b Strelan 2013, ff. 102–10.
- ^ Koet 1989, ff. 157–58.
- ^ Koet 2006, ff. 4–5.
- ^ Vernesi, Cristiano; Di Benedetto, Giulietta; Caramelli, David; Secchieri, Erica; Simoni, Lucia; Katti, Emile; Malaspina, Patrizia; Novelletto, Andrea; Marin, Vito Terribile Wiel; Barbujani, Guido (6 nëntor 2001). "Genetic characterization of the body attributed to the evangelist Luke". Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America (në anglisht). 98 (23): 13460–13463. Bibcode:2001PNAS...9813460V. doi:10.1073/pnas.211540498. ISSN 0027-8424. PMC 60893. PMID 11606723.
- ^ Reece, Steve (2022). The Formal Education of the Author of Luke-Acts (në anglisht). London: T&T Clark. fq. 29–50. ISBN 978-0-567-70588-4.
- ^ Filemonit 1:24
- ^ Kolosianëve 4:14
- ^ 2 Timoteut 4:11
- ^ McCall 1996.
- ^ Veprat e Apostujve 28:16
- ^ Butler 1991, f. 342.
- ^ Migne 1901, cols 875–78.
- ^ Sanders 1995, ff. 63–64.
- ^ Ehrman 2000, f. 43.
- ^ Senior, Achtemeier & Karris 2002, f. 328.
- ^ Nickle 2001, f. 43.
- ^ Ehrman 2005, f. 235.
- ^ Ehrman 2004, f. 110.
- ^ Ehrman 2006, f. 143.
- ^ Brown 1997, f. 267.
- ^ Boring 2012, f. 556.
Referime
Redakto- Audsley, William; Audsley, George Ashdown (1865). "VI. Symbols and emblems of the Evangelists and the Apostles". Handbook of Christian Symbolism. Day & Son.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - Bacci, Michele (1998). Il pennello dell'Evangelista. Storia delle immagini sacre attribuite a san Luca (në italisht). Pisa: Gisem-Ets.
- Bauckham, Richard (2017). Jesus and the Eyewitnesses: The Gospels as Eyewitness Testimony. Wm. B. Eerdmans. ISBN 978-1-4674-4680-8.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - Blaiklock, E. M. (1970). The Archaeology of the New Testament. Zondervan.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - Boring, M. Eugene (2012). An Introduction to the New Testament: History, Literature, Theology. Westminster John Knox Press. ISBN 978-0-66425592-3.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - Bradley, Francis Herbert (1874). The Presuppositions of Critical History. J. Parker. ISBN 978-0-598-72059-7.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - Brown, Raymond Edward (1997). An Introduction to the New Testament. Doubleday. ISBN 978-0-385-24767-2.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - Butler, Alban (1991). Walsh, Michael (red.). Butler's Lives of the Saints. New York: HarperColllins Publishers. ISBN 978-0-06-069299-5.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - Craig, Olga (21 tetor 2001). "DNA test pinpoints St Luke the apostle's remains to Padua". The Telegraph. Arkivuar nga origjinali më 11 janar 2022.
{{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - Craig, William Lane; Ehrman, Bart D. (28 mars 2006), Is There Historical Evidence for the Resurrection of Jesus? : A debate held at College of the Holy Cross, Worcester, Massachusetts, arkivuar nga origjinali më 10 gusht 2010, marrë më 10 gusht 2010
{{citation}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - Ehrman, Bart D. (2000). The New Testament: A Historical Introduction to the Early Christian Writings. Oxford: University Press. ISBN 978-0-19-512639-6.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - Ehrman, Bart D. (2004). Truth and Fiction in The Da Vinci Code: A Historian Reveals What We Really Know about Jesus, Mary Magdalene, and Constantine. Oxford: University Press. ISBN 978-0-19-534616-9.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - Ehrman, Bart D. (2005). Lost Christianities: The Battles for Scripture and the Faiths We Never Knew. Oxford: University Press. ISBN 978-0-19-518249-1.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - Ehrman, Bart D. (2006). The Lost Gospel of Judas Iscariot: A New Look at Betrayer and Betrayed. Oxford: University Press. ISBN 978-0-19-971104-8.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - Fine, John van Antwerp (1975). The Bosnian Church: A New Interpretation : a Study of the Bosnian Church and Its Place in State and Society from the 13th to the 15th Centuries. East European quarterly. ISBN 978-0-914710-03-5.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - Flew, Antony (1966). God & Philosophy. London: Hutchinson.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - Hackett, Horatio Balch (1858). A Commentary on the Original Text of the Acts of the Apostles. Gould and Lincoln; Sheldon, Blakeman & Co.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - Harris, Stephen L. (1980). Understanding the Bible: a reader's guide and reference. Mayfield. ISBN 978-0-87484-472-6.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - Heard, Richard (1950). "13: The Acts of the Apostles". An Introduction to the New Testament. A. & C. Black. Arkivuar nga origjinali më 12 prill 2010.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - Koet, Bart J. (1989). Five Studies on Interpretation of Scripture in Luke-Acts. Leuven: University Press. ISBN 978-90-6186-330-4.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - Koet, Bart J. (2006). Dreams and Scripture in Luke-Acts: Collected Essays. Peeters. ISBN 978-90-429-1750-7.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - Grant, Robert McQueen (1963). "10: The Gospel of Luke and the Book of Acts". A Historical Introduction to the New Testament. Harper & Row. ISBN 9780006427063. Arkivuar nga origjinali më 21 qershor 2010.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - Grigg, Robert (1987). "Byzantine Credulity as an Impediment to Antiquarianism". Gesta. 26 (1): 3–9. doi:10.2307/767073. JSTOR 767073. S2CID 191950669.
{{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - Hemer, Colin J. (1989). The Book of Acts in the Setting of Hellenistic History. Mohr. ISBN 978-3-16-145451-6.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - Johnson, Luke Timothy (1991). The Gospel of Luke. Sacra Pagina. Liturgical Press. ISBN 978-0-8146-5805-5.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - Marin, V.T.W.; Trolese, F.G.B, red. (2003). San Luca evangelista testimone della fede che unisce. Atti del Congresso internazionale, Padova, 16–21 ottobre 2000 (në italisht). Vëll. I–III. Padua: Istituto per la storia ecclesiastica Padovana. Documenting an international congress in Padua in 2000 on the topic of Luke the evangelist, including his relics.
- McCall, Thomas S. (mars 1996). "Was Luke a Gentile?". Levitt Letter. Marrë më 19 tetor 2020.
{{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - McGrew, Timothy (2019), "Miracles", përmbledhur nga Zalta, Edward N. (red.), The Stanford Encyclopedia of Philosophy (bot. Spring)
{{citation}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - Migne, J.P., red. (1901). "XLIII". Ecclesiasticae Historiae Nicephori Callisti. Patrologia Graeca. Vëll. II. Paris.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!)Mirëmbajtja CS1: Mungon shtëpia botuese te vendodhja (lidhja) (In Greek and Latin parallel) - Milligan, George (2006) [1913]. The New Testament Documents: Their Origin and Early History. Wipf & Stock. ISBN 978-1-59752-641-8.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - Mornin, Edward (2006). Saints: A Visual Guide. Frances Lincoln. ISBN 978-0-7112-2606-7.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - Nickle, Keith Fullerton (2001). The Synoptic Gospels: An Introduction. Westminster John Knox Press. ISBN 978-0-664-22349-6.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - Powell, Mark Allan (1989). What are They Saying about Luke?. Paulist Press. ISBN 978-0-8091-3111-2.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - Ramsay, Sir William Mitchell (1915). The Bearing of Recent Discovery on the Trustworthiness of the New Testament. Hodder and Stoughton.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - Sanders, E. P. (1995). The Historical Figure of Jesus. Penguin.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - Senior, Donald; Achtemeier, Paul J.; Karris, Robert J. (2002). Invitation to the Gospels. Paulist Press. ISBN 978-0-8091-4072-5.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - Smith, Alfred Emanuel, red. (1935), New Outlook, vëll. 165, Outlook Pub. Co.
{{citation}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - Strelan, Rick (2013). Luke the Priest: The Authority of the Author of the Third Gospel. Ashgate. ISBN 978-1-4094-7788-4.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - von Harnack, Adolf (1907). Luke the Physician: The Author of the Third Gospel. New Testament Studies. Vëll. I. Williams & Norgate; G.P. Putnam's Sons.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - Wade, Nicholas (16 tetor 2001). "Body of St. Luke Gains Credibility". The New York Times.
{{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - Zuffi, Stefano (2003). "The Evangelists and their symbols". Gospel Figures in Art. Getty Publications. ISBN 978-0-89236-727-6.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!)
Lexim më tutje
Redakto- I. Howard Marshall. Luke: Historian and Theologian. Downers Grove, IL: InterVarsity Press.
- F. F. Bruce, The Speeches in the Acts of the Apostles Arkivuar 31 maj 2012 tek Wayback Machine. London: The Tyndale Press, 1942.
- Helmut Koester. Ancient Christian Gospels. Harrisburg, PA: Trinity Press International, 1999.
- Burton L. Mack. Who Wrote the New Testament?: The Making of the Christian Myth. San Francisco, CA: HarperCollins, 1996.
- J. Wenham, "The Identification of Luke", Evangelical Quarterly 63 (1991), 3–44