Wikipedia

Mirdita

This is the stable version, checked on 21 gusht 2024. 5 pending changes await review.

Mirdita është një rajon i Shqipërisë veriore, territori i së cilës është sinonim i fisit historik shqiptar me të njëjtin emër.

Gjeografia

Redakto

Historikisht Mirdita ishte rajoni më i madh fisnor i Shqipërisë për nga shtrirja gjeografike dhe popullsia. [1] Rajoni ndodhet në veri të Shqipërisë dhe kufizohet me zonat tradicionale fisnore të Pukës (Berisha, Kabashi, Qerreti) në veri; malësia e Lezhës (Vela, Bulgëri, Manatia, Kryeziu) në perëndim dhe jugperëndim; fusha bregdetare veriore shqiptare e Lezhës dhe Zadrimës ndërmjet lumenjve Drin dhe Mat në perëndim; lumi Mat dhe rajoni i Matit në jug dhe zona e lumit Drin i Zi në lindje. [2] Zonat dhe vendbanimet tradicionale të Mirditës janë: Bisak, Blinisht, Breg, Doç, Domgjon, Fregna, Gojan, Gomsiqja, Gryka e Gjadrit, Gjegjan, Kaçinar, Kalor, Kashnjet-Kaftali, Kashnjet, Kalivaç, Kalivarja, Kimza, Kisha e Ars., Korthpula-Kaftalli, Korthpula, Konaj, Kushnen, Lumbardhë, Mesul, Mnela, Ndërfana, Orosh, Qafa e Malit, Rras, Sukaxhia, Sërriqja, Shkoza, Spaç, Shëngjin, Tejkodra, Tuç, Ungrej, Vig, Vrith dhe Xhuxha. [3]

Rrethi i tanishëm i Mirditës ndodhet në krahinën fisnore të Mirditës që përmban lumenjtë e Fanit të Vogël dhe të Madh. [2] Qyteti dhe qendra administrative më e madhe e periudhës moderne është Rrësheni dhe në zonë ekzistojnë vendbanime të tjera të rëndësishme si Rubiku, Oroshi, Blinishti, Kaçinar, Kalivaç, Kurbinesh, Perlat dhe Spaç. [2]

Historia

Redakto

Origjina

Redakto
 
Shtëpi tradicionale, fshati Domgjon në Mirditë

Fisi Mirditas pretendonte prejardhjen nga një paraardhës legjendar i quajtur Mir Diti, i biri i Dit Mirit dhe nipi i Murr Detit i njohur edhe si Murr Dedi. [4] Vëllai i Mir Ditit ishte Zog Diti, paraardhësi i fisit Shoshi dhe fisi Shala ishin pasardhës të një vëllai tjetër Mark Diti. [4] Fëmijët meshkuj të Mir Ditit që ishin Skanda (Skana), Bushi, Qyqa dhe Lluli (Luli) përbënin bërthamën e njësive fisnore Kushneni, Oroshi dhe Spaçi gjatë shekullit të XVI. [4] Në përgjithësi, fisi i Mirditës ishte më shumë një federatë e burimeve të ndryshme fisnore me jo të gjithë fisit (klan apo fis) që pretendonin prejardhjen nga një paraardhës i përbashkët mashkull, megjithëse Kushneni, Oroshi dhe Spaçi dhe Tusha e gjurmuan origjinën e tyre në ato terma. [4] Traditat vendase mirditore pohojnë se bajraku i Dibrrit është i përzier dhe ka origjinë toske shqiptare jugore. [5]

Sipas historisë gojore të fisit, mirditorët së bashku me paraardhësit e fisit Shala dhe Shoshi kanë origjinën nga zona e malit të Pashtrikut (në kufirin modern Kosovë-Shqipëri) dhe kanë jetuar nën një prijës bullgar. [4] Në historinë e hershme të Mirditës ka dëshmi të ndikimit ortodoks në atë që më vonë ishte një fis katolik. [4] Ardhja e osmanëve në rajon i shtyu fiset nga Pashtriku në drejtim të perëndimit të maleve. [4] Gjatë kohës së Skënderbeut rreth vitit 1450 dhe pasi osmanët pushtuan Shkodrën, mirditorët ikën në atdheun e tyre origjinal dhe u kthyen në 1750 në vendndodhjen e tyre aktuale. [4]

Periudha osmane

Redakto

Mirdita përmendet për herë të parë në vitin 1416 si mbiemër i 2 familjeve që jetonin në fshatin Mensabardi i cili ndodhej shumë afër Shkodrës, patriarkët e këtyre 2 familjeve ishin Gjon Mirdita dhe Petër Mirdita. [6] Hulumtimi i mëvonshëm i Milan Šufflay tregoi se këto 2 familje kanë migruar nga zona e lumenjve Mat dhe Fan ku ndodhej Mirdita historike. [7] Pas kësaj periudhe fjala Mirditë përmendet si Mirditë në një dokument osman të vitit 1571 dhe në një raport të Marino Bizzi emri i fisit del si Miriditti në vitin 1610. [2] Në një letër të vitit 1621 të peshkopit shqiptar Pjetër Budi shkruhet Meredita, në raportet kishtare të Pjetër Mazrekut (1634) si Mireditta, peshkopit Benedetto Orsini Ragusino (1642) si Miriditi dhe Pietro Stefano Gaspari (1671) si Miriditi. [8] Në një hartë italiane të vitit 1689 nga hartografi Giacomo Cantelli da Vignola shënohet si Mirediti dhe një raport kishtar i vitit 1703 nga kryepeshkopi Vićenco Zmajević si Meredita(i). [8] Zona e Mirditës njihej më herët edhe me emrin Ndërfandina që do të thotë tokë midis dy lumenjve të Fanit. [8]

Në krahasim me fiset e tjera shqiptare, organizimi ushtarak i Mirditës ishte më i zhvilluar dhe ata përdorën forcat e tyre për t'i rezistuar dyndjeve të osmanëve dhe të tjerëve në zonë, si dhe për ta vendosur atë për plaçkitje dhe bastisje. [9] Në fund të shekullit të tetëmbëdhjetë dhe në fillim të shekullit të nëntëmbëdhjetë ata u sunduan nga kapedani (kapiten) Prenk Llesh Tusha, i cili vdiq duke luftuar kundër osmanëve dhe u pasua nga djali i tij Prenk Doda Tusha, i cili mori pjesë në luftëra në krah të osmanëve kundër grekëve që luftonin për pavarësi. [10] Ai u pasua nga vëllai i tij më i vogël Nikolla Tusha ose Kola Doda Tusha, xhaxhai i të cilit Llesh i Zi (Llesh i Zi), një njeri me nam për trimëri dhe mizori. [10] Llesh i Zi luftoi me perandorinë kundër grekëve dhe më vonë në 1830 mbështeti Mustafa Bushatin në luftën kundër tyre duke e ndihmuar në rrethimin e Shkodrës deri në kapjen e saj nga osmanët në nëntor 1831 të cilët e internuan në Janinë . [10] Nipi i tij Nikolla u emërua kapedan dhe mori pjesë në ekspeditat ushtarake osmane kundër malazezëve duke fituar admirimin dhe mbështetjen e Vezirit të Madh Reşid Mehmed Pashës, i cili e emëroi në pararojën perandorake në betejën e Konias kundër forcave egjiptiane. [10] Djemtë e Lleshit të ZI-t tentuan një grusht shteti dhe Nikolla i vriste duke çuar në një gjakmarrje brenda familjes. [10] Nga vitet 1860, kapedani i Mirditës ishte Bib Doda Tusha dhe hasi në vështirësi me Perandorinë Osmane për një përfshirje të supozuar në një kryengritje dhe nga bashkëfisnitarët që refuzuan ta njihnin atë si udhëheqës, pasi ai nuk i kishte paguar pagat për pjesëmarrjen e tyre në Lufta e Krimesë . [11] Duke vdekur në 1868, ai u pasua nga djali i tij i vogël Prenk Bib Doda Tusha . [11]

  •  
    Malet e Shënjtit afër Oroshit
  •  
    Kisha e Shën Aleksandrit të Oroshit në vitin 1903
  •  
    Kryq procesor në Kishën e Shën Aleksandrit në Orosh, Mirditë (1890)
  •  
    I riu mirditor pranë kryqit (1912)
  •  
    Kisha e re e rindërtuar e Oroshit

Në periudhën e vonë osmane, fisi i Mirditës ishte i gjithë katolik i devotshëm, kishte 2500 familje dhe pesë bajraktarë (prijës). [12] [8] Në kohë lufte, Mirdita mund të mobilizonte deri në 5000 trupa të parregullta kur pritej nga shteti osman. [12] Një kuvend i përgjithshëm i Mirditës mblidhej shpesh në Orosh për të diskutuar mbi çështje të rëndësishme që kishin të bënin me fisin. [12] Pozitën e princit trashëgimtar të fisit me titullin Prenk Pasha (Princ Zot) e mbante familja Gjonmarkaj. [12] Përveç familjes princërore, abati françeskan pati njëfarë ndikimi edhe te fiset mirditore. [12] Brenda sanxhakut të Shkodrës, mirditorët ishin jashtëzakonisht të pavarur dhe fisi më i fuqishëm i krahinës. [12] Alexandre Degrand, konsulli francez që shërbeu në Shkodër gjatë viteve 1890, vuri në dukje se gjatë njëzet viteve të fundit vetëm shtatë të huaj kishin qenë në Orosh, me njërin prej të cilëve ishte vali (guvernatori) osman i sanxhakut. [12]

  •  
    Gratë nga Mirdita (1890)
  •  
    Burra nga Mirdita (1890)
  •  
    Kulla (Kulla e fortifikuar) në Perlat, Mirditë (1908)
  •  
    Mirdita udhërrëfyes malesh dhe portiere femra (1908)
  •  
    150 luftëtarë mirditorë hyjnë në Durrës për të mbështetur princin Wied (maj 1914)
 
Kaimakami osman i Mirditës, Marka Gjoni, Don Domeniko dhe fise të tjera të armatosura mirditore (1890)

Gjatë Krizës së Madhe Lindore, Prenk Bib Doda Tusha si kryetar trashëgues i Mirditës nisi një rebelim në mes të prillit 1877 kundër kontrollit të qeverisë dhe Perandoria Osmane dërgoi trupa për ta shuar atë. [13] Pas revoltës Doda u internua dhe pas Revolucionit Xhonturk (1908) u lejua në shtëpi, ku kthimi i tij u festua nga fisnorët dhe qeveria e re priste që ai të siguronte mbështetjen e Mirditës për regjimin xhonturk. [14] Gjatë revoltës shqiptare të vitit 1910, forcat osmane dhe komandanti i tyre Mahmud Shevket Pasha vizituan shkurtimisht Mirditën gjatë fushatës së tyre më të gjerë për të shuar kryengritjen brenda rajonit. [15] Gjatë revoltës shqiptare të vitit 1911, Terenzio Tocci, një avokat italo-shqiptar që kishte kaluar një vit me fisin, mblodhi krerët mirditorë më 26/27 prill në Orosh dhe shpalli pavarësinë e Shqipërisë, ngriti flamurin e Shqipërisë dhe shpalli një qeveri të përkohshme. . [16] Pasi trupat osmane hynë në zonë për të shuar rebelimin, Tocci u largua nga perandoria duke braktisur aktivitetet e tij. [16]

Shqipëria e pavarur

Redakto
 
Prenk Bib Doda (1900)

Gjatë Luftërave Ballkanike, Shqipëria u bë e pavarur dhe Mirdita u përfshi në vendin e ri. [17] Prenk Bib Doda me shpresën për të marrë fronin shqiptar i dha mbështetje të fortë qeverisë së Ismail Qemalit në Vlorë. [17] Pas Luftës së Parë Botërore, Doda u vra në vitin 1919 pranë kënetave të Lezhës dhe pasi ishte pa fëmijë, një i afërm i tij Marka Gjoni mori postin e kapedanit. [17] Shumë nga krerët mirditorë refuzuan ta njihnin dhe atij i mungonte popullariteti në fis për shkak të frikacakëve të treguara gjatë luftës. [17] Në vitin 1921 Marka Gjoni mori para nga Beogradi dhe u rebelua kundër qeverisë së re 'muslimane' shqiptare dhe ai shpalli "Republikën e Mirditës" në Prizren në territorin jugosllav më 17 korrik 1921. [17] E njohur nga Greqia dhe e mbështetur nga Jugosllavia, përpjekja për shtet u rrëzua nga trupat shqiptare më 20 nëntor 1921. [17] Marka Gjoni u arratis në Jugosllavi, e cila pas disa kohësh u lejua të kthehej në Shqipëri dhe në Mirditë u aktivizua në punët lokale për disa vite para vdekjes. [17]

Djali i tij Gjon Markagjoni u bë kapedani i radhës dhe arriti një mirëkuptim me shtetin shqiptar, duke iu dhënë më vonë ministri të shquara të qeverisë për të drejtuar. [18] Gjatë Luftës së Dytë Botërore ai bashkëpunoi me forcat ushtarake italiane dhe më vonë gjermane që pushtuan Shqipërinë dhe në vitin 1944 u arratis në Itali. [19] I biri u bë kapedani i radhës dhe me luftëtarët e tij mirditorë më vonë u arratis në rajonin e Lumës duke vazhduar luftën antikomuniste. [19] Në fillim të vitit 1946 ai u vra në gjumë nga kunati i tij duke shpresuar për një pushim nga forcat komuniste i cili nga ana e tij u vra nga vëllai i Markut. [20] Djali i Markut, Gjon Markagjoni (1938-2003) i kaloi vitet në një kamp internimi komunist, ashtu si edhe anëtarët e tjerë të familjes Gjonmarkaj. [21] Me rënien e komunizmit në Shqipëri (1992), pozita e Princit të Mirditës ose kapedanit është kthyer në një kujtim të një të shkuare shumë kohë më parë. [21]

Në letërsi

Redakto

Në përkthimin në anglisht (Robert Elsie, Janice Mathie-Heck) të Eposit Kombëtar Shqiptar Lahuta e Malësisë të Gjergj Fishtës, përmendet fisi i Mirditës, si dhe fise të tjera veriore.

Hyrja e fjalorit për Mirditën është shkruar si:

Northern central Albanian tribe and traditional tribal region. The Mirdita region corresponds broadly to the present District of Mirdita, though, as tribal land, it originally referred more specifically to the mountains north of Blinisht. The name was recorded in 1571 as Mirdita and in 1610 as Miriditti and is often said to be related to Alb. mire dita 'good day,' though this is probably a folk etymology. Mirdita is traditionally a staunchly Catholic region, with its religious centre at the church of Saint Alexander in Orosh."[22]

Etnografia

Redakto

Tradicionalisht Mirdita përbëhej nga tre bajrakë (klane ose fise): Kushneni, Oroshi dhe Spaçi që pretendonin origjinën nga një vëlla legjendar i Shoshit dhe Shalës. [3] Duke qenë të lidhur me tre bajrakët, ata nuk praktikuan endogaminë me fisin e Shoshit dhe të Shalës, por u martuan me bajrakët e Dibrës dhe Fanit. Së bashku këta bajrakë të Dibrës, Fanit, Kushnenit, Oroshit dhe Spaçit përbënin njësinë më të madhe fisnore të Mirditës. [1] Fisi i Mirditës kishte një flamur me dorë të bardhë në sfond të kuq dhe pesë gishtat përfaqësonin bajrakët. [3] Gjatë vitit 1818, bajrakët e Ohrit të Vogël (Ohri i Vogël) i përbërë nga Bushkashi, Kthella dhe Selita u shkëputën nga krahina fisnore e Matit që ndodhej në jug të Mirditës dhe katër bajrakë të Rranzës, Manatisë, Bulgërit dhe Velës nga malësia e Lezhës. [3] Gjithsej pas vitit 1818 krahina fisnore e Mirditës përbëhej nga dymbëdhjetë bajrakë. [3]

Gjatë pushtimit të Shqipërisë nga Lufta e Parë Botërore, autoritetet austro-hungareze kryen regjistrimin e parë të besueshëm (1918) të zonës dhe Mirdita kishte 2376 familje dhe 16926 banorë. [23]

Etimologjia

Redakto

Ka disa mendime për emrin e Mirditës, i cili shfaqet fillimisht si mbiemër (Pjetër Mirdita), në shekullin XV.

Cyprien Robert (vdekur në 1865), gjuhëtar francez i specializuar për studimet sllave, ka deklaruar se emri Mirditë vjen nga persishtja “mardaites” që ka kuptimin “guximtar”.  Mendohet se ky emër lidhet me një sekt të krishterë që është shpërngulur nga Libani dhe sjellë në trojet e Arbërisë në kohën e Justinianit II. Prandaj thuhet se Pashko Vasa pati lidhje me Libanin. Gjithsesi kjo mbetet një hipotezë.

Mendim tjetër është se emri "Mirditë" është një deformim i fjalës greke bizantine Μυροδατα (Myrodata), që ka kuptimin "aromatik", "erëmirë". Në të vërtetë në këtë zonë rriten bimë me aromë të mirë si livando (lisën), trumzë, shkem, etj.

Por mendimi më i njohur është se emri Mirditë rrjedh nga një paraardhës legjendar i quajtur Mir Diti nga i cili fisi pretendon prejardhjen. [24] Një tjetër etimologji popullore e lidh fjalën me përshëndetjen shqipe "mirëdita", pra "ditë e mirë". [8]

Shih edhe

Redakto

Referime

Redakto
  1. ^ a b Elsie 2015
  2. ^ a b c d Elsie 2015, p. 213.
  3. ^ a b c d e Elsie 2015, p. 219.
  4. ^ a b c d e f g h Elsie 2015, p. 222.
  5. ^ Elsie 2015, p. 240.
  6. ^ Regjistri i Kadastrës dhe i Koncensioneve për rrethin e Shkodrës 1416-1417, përgatitur nga Injac Zamputti, Tiranë: Akademia e Shkencave e Republikës Popullore Socialiste të Shqipërisë, Instituti i Historisë, 1977. p. 280.
  7. ^ Shuflaj M., Serbë dhe shqiptarë, përkthyer nga Hasan Çipuri, Tiranë: Toena, 2004,p.82, ISBN 99927-1-854-4
  8. ^ a b c d e Elsie 2015
  9. ^ Elsie 2015, p. 221.
  10. ^ a b c d e Elsie 2015, p. 227.
  11. ^ a b Elsie 2015, p. 228.
  12. ^ a b c d e f g Gawrych 2006, p. 32.
  13. ^ Gawrych 2006
  14. ^ Gawrych 2006
  15. ^ Gawrych 2006
  16. ^ a b Gawrych, George (2006). The crescent and the eagle: Ottoman rule, Islam and the Albanians, 1874–1913. London: IB Tauris. fq. 186. ISBN 978-1-84511-287-5. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  17. ^ a b c d e f g Elsie 2015, p. 232.
  18. ^ Elsie 2015
  19. ^ a b Elsie 2015, p. 233.
  20. ^ Elsie 2015
  21. ^ a b Elsie 2015, p. 234.
  22. ^ Fishta, Elsei, Mathie-Heck, Gjergj, Robert, Janice (2005). The Highland Lute. I.B. Tauris & Co. Ltd. fq. 443. ISBN 1-84511-118-4. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)Mirëmbajtja CS1: Emra të shumëfishtë: lista e autorëve (lidhja)
  23. ^ Elsie, Robert (2015). The Tribes of Albania: History, Society and Culture. I.B.Tauris. fq. 218. ISBN 978-0-85773-932-2. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  24. ^ Elsie 2015, pp. 214, 222.

Lidhje të jashtme

Redakto
Marrë nga "https://sq.wikipedia.org/w/index.php?title=Mirdita&oldid=2685410"