Renditja taksonomike

Në klasifikimin biologjik, renditja taksonomike është niveli relativ i një grupi organizmash (një takson) në një hierarki stërgjyshore ose trashëgimore. Një sistem i përbashkët përbëhet nga lloji, gjinia, familja, rendi, klasa (kladi), filum, mbretëria, domeni. Studimi i taksonomisë quhet edhe kladistikë.

Një renditje e caktuar përfshin kategori më pak të përgjithshme, domethënë përshkrime më specifike të formave të jetës. Mbi të, çdo renditje klasifikohet brenda kategorive më të përgjithshme të organizmave dhe grupeve të organizmave të lidhur me njëri-tjetrin nëpërmjet trashëgimisë së tipareve ose veçorive nga paraardhësit e përbashkët. Renditja e çdo lloji dhe përshkrimi i gjinisë së tij është bazë; që do të thotë se për të identifikuar një organizëm të caktuar, zakonisht nuk është e nevojshme të specifikohen renditjet e tjera përveç këtyre dy të parave.^[1]

Konsideroni një lloj të veçantë, dhelprën e kuqe, Vulpes vulpes: emri specifik ose epiteti specifik vulpes (v i vogël) identifikon një lloj të veçantë në gjininë Vulpes (V i madh) që përfshin të gjitha dhelprat "të vërteta". Të afërmit e tyre të ngushtë janë të gjithë në familjen Canidae, e cila përfshin qen, ujqër, çakej dhe të gjitha dhelprat; renditje tjetër më e lartë kryesore, rendi Carnivora, përfshin kaniforët (arinj, foka, nuselalë, skunks, rakun dhe të gjithë ata që u përmendën më lart) dhe feliformët (macet, civetat, hienat, mongozat). Mishngrënësit janë një grup i anëtarëve leshtarë, me gjak të ngrohtë, që ushqehen me gji të klasës Mammalia, të cilët klasifikohen në mesin e kafshëve me shtyllë kurrizore në grupin Chordate, dhe bashkë me to midis të gjitha kafshëve në mbretërinë Animalia. Së fundi, në rangun më të lartë, të gjitha këto grupohen së bashku me të gjithë organizmat e tjerë që posedojnë bërthama qelizore në domenin Eukaria.

Kodi Ndërkombëtar i Nomenklaturës Zoologjike e përkufizon renditjen si: "Niveli, për qëllime nomenklaturale, i një takson në një hierarki taksonomike (p.sh. të gjitha familjet janë për qëllime nomenklaturale në të njëjtin rang, i cili shtrihet midis superfamiljes dhe nënfamiljes)."<^[2]

Renditjet kryesore

Në botimet e tij historike, të tilla si Systema Naturae, Karl Lineu përdori një shkallë renditjeje të kufizuar në: mbretërinë, klasën, renditjen, gjininë, lloji dhe një renditje nën lloji. Sot, nomenklatura rregullohet nga kodet e nomenklaturës. Ekzistojnë shtatë radhë kryesore taksonomike: mbretëria, grupi ose ndarja, klasa, rendi, familja, gjinia, lloji. Përveç kësaj, domeni (propozuar nga Carl Woese) tani përdoret gjerësisht si një renditje themelore, megjithëse nuk përmendet në asnjë nga kodet e nomenklaturës dhe është një sinonim për dominion (lat. dominium), i prezantuar nga Moore në vitin 1974.^[3]^[4]

Main taxonomic ranks
Latin	Shqip
regio	domeni
regnum	mbretëri
filiumi	filiumi^{(në zoologji)} / ndarja^{(në botani)}
classis	klasa
ordo	rendi
familia	familja
genus	gjinia
species	lloji

Një takson zakonisht i caktohet një renditje kur i jepet emri i tij zyrtar. Renditjet bazë janë llojet dhe gjinitë. Kur një organizmi i jepet një emër lloji, ai i caktohet një gjinie dhe emri i gjinisë është pjesë e emrit të llojit.

Emri i llojit quhet gjithashtu një binomial, domethënë një emër me dy terma. Për shembull, emri zoologjik për llojin njerëzor është Homo sapiens. Kjo zakonisht shkruhet kursive në shtyp, ose nënvizohet kur shkronjat e pjerrëta nuk janë të disponueshme. Në këtë rast, Homo është emri i përgjithshëm dhe është me shkronjë të madhe; sapiens tregon specien dhe nuk është me shkronjë të madhe.

Rendija në zoologji

Ekzistojnë përkufizime të renditjeve taksonomike të mëposhtme në Kodin Ndërkombëtar të Nomenklaturës Zoologjike: mbifamilje, familje, nënfamilje, fis, nënfis, gjini, nëngjini, lloji, nënllojet.

Kodi Ndërkombëtar i Nomenklaturës Zoologjike i ndan emrat në "emrat e grupeve të familjes", "emrat e grupeve të gjinive" dhe "emrat e grupeve të specieve". Kodi përmend në mënyrë eksplicite gradimet e mëposhtme për këto kategori:

Superfamilja

Familja

Gjinia

Lloji

Rregullat në Kod zbatohen për renditjen e superfamiljes për nënllojet, dhe vetëm në një farë mase për ato mbi rangun e superfamiljes. Midis "emrave të grupeve të gjinive" dhe "emrave të grupeve të specieve" nuk lejohen zyrtarisht renditje të mëtejshme. Zoologët ndonjëherë përdorin terma shtesë si grup speciesh, nëngrup speciesh, komplekse speciesh dhe superspecie për lehtësi si renditje shtesë, por jozyrtare midis niveleve të nëngjinit dhe specieve në takson me shumë lloje, p.sh. gjinia Drosophila. (Vini re përdorimin potencialisht ngatërrimin e "grupit të llojit" si një kategori renditjesh ashtu edhe si një renditje jozyrtare.)

Në renditjet më të larta (familje dhe më lart) një nivel më i ulët mund të shënohet duke shtuar prefiksin "infra", që do të thotë më i ulët, në renditje. Për shembull, infrarendi (nën nënrendin) ose infrafamilja (nën nënfamiljen).

Emrat e taksave zoologjike

Një takson mbi renditjen e llojit ka një emër shkencor në një pjesë (një emër joemëror).
Një lloj ka një emër të përbërë nga dy pjesë (një emër binom ose binomen): emri gjenerik + emri specifik; për shembull Canis lupus.
Një nënlloj ka një emër të përbërë nga tre pjesë (një emër trinom ose trinomen): emër gjenerik + emër specifik + emër nënspecifik; për shembull Canis lupus italicus. Meqenëse ekziston vetëm një renditje e mundshme nën atë të specieve, nuk nevojitet ose përdoret asnjë term lidhës për të treguar renditjen.

Referime

^ "International Code of Nomenclature for algae, fungi, and plants – Melbourne Code". IAPT-Taxon.org (në anglisht). 2012. Articles 2 and 3. Arkivuar nga origjinali më 10 qershor 2019. Marrë më 29 shtator 2022.
^ International Commission on Zoological Nomenclature (1999), International Code of Zoological Nomenclature. Fourth Edition (në anglisht), International Trust for Zoological Nomenclature
^ Moore, R. T. (1974). "Proposal for the recognition of super ranks" (PDF). Taxon (në anglisht). 23 (4): 650–652. doi:10.2307/1218807. JSTOR 1218807. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 6 tetor 2016. Marrë më 29 shtator 2022.
^ Luketa, S. (2012). "New views on the megaclassification of life" (PDF). Protistology (në anglisht). 7 (4): 218–237. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 2 prill 2015. Marrë më 29 shtator 2022.

[1] "International Code of Nomenclature for algae, fungi, and plants – Melbourne Code". IAPT-Taxon.org (në anglisht). 2012. Articles 2 and 3. Arkivuar nga origjinali më 10 qershor 2019. Marrë më 29 shtator 2022.

[2] International Commission on Zoological Nomenclature (1999), International Code of Zoological Nomenclature. Fourth Edition (në anglisht), International Trust for Zoological Nomenclature

[Moore1974-3] Moore, R. T. (1974). "Proposal for the recognition of super ranks" (PDF). Taxon (në anglisht). 23 (4): 650–652. doi:10.2307/1218807. JSTOR 1218807. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 6 tetor 2016. Marrë më 29 shtator 2022.

[Luketa2012-4] Luketa, S. (2012). "New views on the megaclassification of life" (PDF). Protistology (në anglisht). 7 (4): 218–237. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 2 prill 2015. Marrë më 29 shtator 2022.

[1]

[2]

[3]

[4]