Wikipedia

Perandoria Portugeze: Dallime mes rishikimesh

Browse history interactively
[Redaktim i kontrolluar][Redaktim i kontrolluar]
← Redaktim më i vjetërNdryshimi më pas →
Content deleted Content added
PamorTekst wiki
Refuzoi ndryshimin e fundit të tekstit (nga 147.78.161.63) dhe riktheu rishikimin 2358210 nga Smallem
Etiketa: Manual revert
plotesim shterues i artikullit mbi perandorine portugeze
Rreshti 1:
{{Infobox country
| conventional_long_name = Përtejdeti Portugez (1415-1933 dhe 1951-1975); Perandoria Koloniale Portugeze (1933-1951)
| common_name = Perandoria Portugeze
| native_name = {{native name|lang-pt|Império Português|icon=no}}; (Portugalisht){{lang-pt|Ultramar Português}}; {{lang-pt|Império Colonial Português}}
|image_flag = Flag of Portugal (1830–1910).svg
| life_span = 1415–1999
|image_flag2 image_coat = Shield of the Kingdom = Flag of Portugal (1481-1910).pngsvg
|flag_type = Sipër: Flamuri i Mbretërisë së Portugalisë (1830-1910) — Poshtë: Flamuri i Republikës Portugeze (që nga 1910)
| coat_alt= Portuguese coat of arms (1481–present)
|image_coat = Royal Arms of Portugal.svg
| image_map = All areas of the world that were once part of the Portuguese Empire.png
|coat_alt = Stema Portugeze (që nga 1481)
| image_map_caption = Të gjitha vendet e botës që dikur ishin pjesë e Perandorisë Portugeze
|image_map = PortugueseColonialEmpire02.png
| capital = [[Lisbona]] <small>(1415–1808/1821–1999)</small><br>[[Rio de Zhaneiro]] <small>(1808–1821)</small>
|image_map_caption = Territoret që dikur ishin pjesë e Perandorisë Portugeze
| language = [[Gjuha portugeze|Portugalisht]]
|capital = [[Lisbona]] (1385-1808); [[Rio de Zhaneiro]] (1808-1821); Lisbona (1821-1999)
| government_type = [[Kolonializmi|Kolonializëm]]
|common_languages = [[gjuha portugeze|portugalishtja]]
| religion = [[Kisha Katolike Romake|Katolicizmi romak]]
|government_type = {{bulleted list|Monarki tradicionale 1139-1668 & 1828-1834; Monarki Absolute 1668-1820; Monarki Kushtetuese 1822-1910; Republikë Parlamentare 1910-1926; Republikë Korporative 1926-1974; Republikë Demokratike 1974–1999}}
| title_leader = Monarkët
|religion = [[Kisha katolike|Katolicizmi roman]] (shtetërore)
| leader1 = <small>(1415–1433)</small> [[Gjoni I i Portugalisë|João I]]<br><small>(1908–10)</small> [[Manuel II i Portugalisë|Manuel II]]
|title_leader = Monarkë
| title_representative = Presidentët
|leader1 = João I
| representative1 = {{ublist|class=nowrap |{{small|(1911–15){{nbsp|2}}}}[[Manuel de Arriaga]]&nbsp; |{{small|(1996–99){{nbsp|2}}}}[[Jorge Sampaio]]}}
|year_leader1 = 1415–1433 (i pari)
 
|leader2 = Manueli II
| event_pre=[[Pushtimi i Ceutës]]
|year_leader2 = 1908–1910 (i fundit)
|date_pre=1415
|title_representative = Presidentë
| event_start=[[Zbulimi portugez i rrugës detare në Indi|Rruga e detit për në Indi]]
|representative1 = Manuel de Arriaga
|year_start=1498
|year_representative1 = 1911–1915 (i pari)
| event1=[[Kolonizimi i Brazilit]]
|representative2 = Jorge Sampaio
|date_event1=1500
|year_representative2 = 1996–2006 (i fundit)
| event2={{plainlist|
|life_span = 1415–1999
*{{nowrap|[[Bashkimi Iberik]]}}
|event_pre = Pushtimi i Ceutës
*{{nowrap|[[Lufta anglo-spanjolle (1585-1604)|Lufta anglo-spanjolle]]}}
|date_pre = 22 gusht 1415
*{{nowrap|[[Lufta hollando-portugeze]]}}
|event_start = [[Zbulimi portugez i rrugës detare të Indisë]]
*{{nowrap|[[Lufta e restaurimit portugez|Lufta e Restaurimit]]}}}}
|year_start = 1498
|date_event2={{plainlist|
|event1 = Kolonializmi i Brazilit
*1580–1640
|date_event1 = 1500
*1585–1604
|event2 = Bashkimi Iberik
*1588–1654
|date_event2 = 1580–1640
*1640–1668}}
|event3 = Lufta Hollandezo-Portugeze
| event3=[[Pavarësia e Brazilit|Pavarësimi i Brazilit]]
|date_event3 =1822 1588–1654
|event4 = Lufta e Restaurimit Portugez
| event4={{plainlist|
|date_event4 = 1640–1668
*{{nowrap|[[Aneksimi i Goa's|Humbja e provincave indiane]]}}
|event5 = Humbja e territoreve Marokene
*{{nowrap|[[Lufta e kolonive portugeze]]}}
|date_event5 = 1769
*{{nowrap|[[Revolucioni i Karafilave]]}}}}
|event6 = Pavarësia e Brazilit
|date_event4={{plainlist|
|date_event6 = 1822
*1961
|event7 = Humbja e provincave indiane
*1961–1974
|date_event7 = 1961
*1974–1975}}
|event8 = Lufta Koloniale Portugeze
| event_end=[[Transferimi i sovranitetit mbi Makaon|Dorëzimi i Makaut]]
|date_event8 = 1961–1974
|year_end=1999
|event9 = Revolucioni i karafilave
| footnote_a = {{anchor|inforef1}}'''[[#info1|^]]''' Kryeqyteti ndodhej në Rio de Janeiro nga viti 1808 deri më 1821.
|date_event9 = 1974–1975
|event10 = Pushtimi Indonezian i Timorit Lindor
|date_event10 = 1974-1999
|event_end = Dorëzimi i Makaut
|year_end = 20 dhjetor 1999
|title_deputy = Kryeministra
|deputy1 = Pedro de Sousa Holstein
|year_deputy1 = 1834–1835 (i pari)
|deputy2 = António Guterres
|year_deputy2 = 1996–1998 (i fundit)
|p1 = Mbretëria e Portugalisë
|flag_p1 = PortugueseFlag1485.svg
|p2 = Popujt indigjenë të Amerikës
|p3 = Mbretëria e Kongos
|flag_p3 = Flag of the Kingdom of Kongo according to Giovanni Cavazzi da Montecuccolo.svg
|p4 = Mbretëria Mutapa
|p5 = Sulltanati i Kilvës
|flag_p5 = Flag used in the east coast of Tanzania according to a Portuguese 1576 map.svg
|p6 = Mbretëria Maravi
|p7 = Kaabu
|p8 = Timori para-kolonial
|p9 = Dinastia Ming
|flag_p9 = Seal of Ming dynasty.svg
|p10 = Sulltanati i Guxharatit
|flag_p10 = Flag of the Gujarat Sultanate.svg
|p11 = Mbretëria e Kotes
|flag_p11 = Flag of Kotte.svg
|p12 = Mbretëria e Xhafnas
|flag_p12 = Coin Setu Bull Rev a.jpg
|p13 = Sulltanati i Malakës
|p14 = Sulltanati i Bixhapurit
|p15 = Pjesë të nën-mbretërisë së Rio de la Plata
|p16 = Konfederata Maratha
|flag_p16 = Flag of the Maratha Empire.svg
|p17 = Sulltanati i Ahmednagarit
|p18 = Sulltanati Marinid
|p19 = Dinastia Vataside
|s1 = Republika Portugeze
|flag_s1 = Flag of Portugal.svg
|s2 = Brazili
|flag_s2 = Flag of Brazil (1870–1889).svg
|s3 = Angola
|flag_s3 = Flag of Angola.svg
|s4 = Mozambiku
|flag_s4 = Flag of Mozambique (1975–1983).svg
|s5 = Guinea-Bisau
|flag_s5 = Flag of Guinea-Bissau.svg
|s6 = Kepi i Gjelbër
|flag_s6 = Flag of Cape Verde (1975–1992).svg
|s7 = São Tomé dhe Príncipe
|flag_s7 = Flag of São Tomé and Príncipe.svg
|s8 = Timori Lindor (1975–1976)
|flag_s8 = Flag of East Timor (3-2).svg
|s9 = Makau
|flag_s9 = Flag of Macau.svg
|s10 = Dadra dhe Nagar Haveli
|flag_s10 = Seal of Dadra and Nagar Haveli and Daman and Diu.svg
|s11 = India
|flag_s11 = Flag of India.svg
|s12 = Cejloni Hollandez
|flag_s12 = Flag of the Dutch East India Company.svg
|s13 = Inditë Lindore Hollandeze
|flag_s13 = Flag of the Dutch East India Company.svg
|s14 = Fortesa e São João Baptista de Ajudá
|flag_s14 = Flag of Benin.svg
|s15 = Guinea Spanjolle
|flag_s15 = Flag of Spain (1760–1785).svg
|s16 = Malaka Hollandeze
|flag_s16 = Flag of the Dutch East India Company.svg
|today = [[Portugalia]]
}}
'''Perandoria Portugeze''' ([[Gjuha portugeze|Portugalisht]]: ''Império Português''), e njohur edhe si '''Portugalia e Jashtme''' (''Ultramar Português'') ose '''Perandoria Koloniale Portugeze''' (''Império Colonial Português''), ishte një nga perandoritë më të mëdha dhe më të gjata në historinë botërore dhe perandoria e parë koloniale e Rilindjes. Ajo ekzistoi për gati gjashtë shekuj nga pushtimi i [[Seuta|Seutës]] në 1415 deri në dorëzimin e [[Makao|Macaos]] portugeze tek [[Kina]] në 1999.
 
'''Perandoria Portugeze''' ({{lang-pt|Império Português}}, {{IPA|pt-pt|ĩˈpɛ.ɾju puɾ.tuˈɣeʃ|lang}}, ose {{lang-pt|Império Colonial Português}}) e njohur edhe si '''Përtejdeti Portugez''' ({{lang|pt|Ultramar Português}}) apo '''Perandoria Koloniale Portugeze''' ({{lang|pt|Império Colonial Português}}),<ref group=shpjegime>Në shekullin e XIX territoret evropiane të Portugalisë filluan të quheshin si "Metrópole", ndërsa territoret jo europiane njiheshin si "Provinca Përtejdeti" ("Ultramar").</ref> ishte perandoria e parë globale në histori.<ref>{{cite journal|author=Carlos Haag|url=https://revistapesquisa.fapesp.br/um-imenso-portugal/|title=Um imenso Portugal|journal=Revista Pesquisa|publisher=FAPESP|lang=pt|date=2012}}</ref> Ajo përbëhej nga kolonitë e përtej detit, pikat grumbulluese tregtare dhe më vonë nga territoret e përtej detit, të qeverisura nga Mbretëria e Portugalisë dhe më vonë Republika e Portugalisë. Qe një nga perandoritë koloniale më jetë-gjata në historinë evropiane, duke zgjatur 584 vjet ng pushtimi i Ceutas në Afrikën Veriore në [[1415]], deri në dorëzimin e sovranitetit mbi Makaun te [[Kina]] në [[1999]]. Perandoria filloi në [[shekulli XV|shekullin e XV]] dhe nga fillimi i [[shekulli XVI|shekullit të XVI]] ajo shtrihej në gjithë globin, me baza në 53 vende të ndryshme, në Afrikë, Amerikën Veriore dhe Jugore dhe rajone të ndryshme të Azisë dhe Oqeanisë.<ref name="PageSonnenburg481">{{cite book|editor1=Melvin E. Page|editor2=Penny M. Sonnenburg|url=https://books.google.com/books?id=qFTHBoRvQbsC|title=Colonialism: An International, Social, Cultural, and Political Encyclopedia|volume=2|lang=en|publisher=ABC-CLIO|year=2003|isbn=1-57607-335-1|accessdate=3 tetor 2020|page=481}}</ref><ref name="Brockeyxv">{{cite book|author=Liam M. Brockey|date=2008|lang=en|title=Portuguese Colonial Cities in the Early Modern World|publisher=Ashgate Publishing|isbn=978-0-7546-6313-3|url=https://books.google.com/?id=gIlT0Uhaq_oC|page=xv}}</ref><ref name="JuangMorrissette894">{{cite book|editor1=Richard M. Juang|editor2=Noelle A. Morrissette|url=https://books.google.com/books?id=wFrAOqfhuGYC|title=Africa and the Americas: Culture, Politics, and History: A Multidisciplinary Encyclopedia|publisher=ABC-CLIO|year=2008|isbn=978-1-85109-441-7|volume=2|lang=en|page=894}}</ref> Megjithatë duhet theksuar se si gjatë regjimit monarkik ashtu dhe gjatë regjimit republikan, [[Portugalia]] nuk u vetëpërcaktua kurrë zyrtarisht si një "perandori".
Epoka e parë e perandorisë portugeze erdhi në fillim të [[Zbulimet e medha gjeografike|epokës së zbulimit]]. Nisur nga [[Mbretëria e Portugalisë]], ajo përfundimisht do të zgjerohej në të gjithë globin. Detarët portugezë filluan të eksplorojnë bregdetin e Afrikës dhe arkipelagut Atlantik në 1418-19, duke përdorur zhvillimet e fundit në lundrim, kartografi dhe teknologji detare të tilla si [[karavelë]], në mënyrë që ata të gjejnë një rrugë detare për burimin e tregtisë së aromave fitimprurëse. Në vitin 1488, [[Bartolomeu Dias]] rrumbullakoi [[Kepi i Shpresës së Mirë|Kepin e Shpresës së Mirë]], dhe më 1498, [[Vasco da Gama]] arriti në Indi. Në vitin 1500, ose me anë të një aksidenti aksidental ose me projektin e fshehtë të kurorës, [[Pedro Álvares Cabral]] zbuloi Brazilin në bregdetin e Amerikës Jugore.
 
Perandoria Portugeze u krijua në fillim të [[Epoka e zbulimeve|Periudhës së Zbulimeve]], kur pushteti dhe ndikimi i Mbretërisë së Portugalisë do të shtrihej në gjithë globin. Në nisje të [[Ripushtimi i Andaluzisë|Rekonkuistas]], në vitet 1418–1419 [[Eksplorimet Detare Portugeze|Detarët Portugezë filluan eksplorimin]] e bregut të Afrikës dhe arkipelagët atlantikë, duke përdorur zhvillimet e fundit në lundrim, kartografi dhe teknologjinë detare si karavelën, me synimin për të gjetur një rrugë detare për në burimet fitimprurëse të tregtisë së erëzave. Në [[1488]], [[Bartolomeu Dias]] kapërceu [[Kepi i Shpresës së Mirë|Kepin e Shpresës së Mirë]] dhe në [[1498]] [[Vasco da Gama]] arriti në Indi. Në [[1500]], ose duke zbritur aksidentalisht ose sipas planit të fshehtë të kurorës, [[Pedro Álvares Cabral]] arriti në atë që do të njihej si [[Brazili]].
 
Përgjatë dekadave në vijim, lundërtarët portugezë vijuan të eksploronin brigjet dhe ishujt e Azisë Lindore, duke vendosur fortesa dhe pika grumbullimi tregtar pasi ata shkonin. Nga viti [[1571]], një varg pararojash navale e lidhnin Lisbonën me [[Nagasaki]]n në Japoni, përgjatë brigjeve të Afrikës, Lindjes së Mesme dhe [[Azia Jugore|Azisë Jugore]]. Ky rrjet tregtar dhe kolonitë tregtare sollën një pasuri të madhe në ekonominë portugeze (1500–1800), kur ajo përllogaritej se përbënte rreth një të pestën e të ardhurave për frymë të Portugalisë.
 
Kur [[Filipi II i Spanjës]] (Filipi I i Portugalisë) uzurpoi Kurorën Portugeze në [[1580]], filloi një bashkim 60-vjeçar midis Spanjës dhe Portugalisë, i njohur si nga [[historiografia]] pasuese si Bashkimi Iberik, megjithëse mbretëritë vijuan të kishin administrata të ndara. Pasi mbreti i Spanjës ishte edhe mbreti i Portugalisë, kolonitë portugeze u bënë subjekt i sulmeve nga tre fuqi rivale europiane armiqësore me Spanjën: [[Perandoria Koloniale Hollandeze|Republika Hollandeze]], [[Perandoria Britanike|Anglia]] dhe [[Perandoria Koloniale Franceze|Franca]]. Me një popullsi më të vogël, [[Portugalia]] e pa veten të pa aftë për ta mbrojtur efektivisht rrjetin e saj të tejshtrirë të pikave grumbulluese tregtare dhe perandoria filloi një rënie të gjatë dhe dhe graduale. Humbje domethënëse ndaj hollandezëve në [[India Portugeze|Indinë Portugeze]] dhe në Azinë Juglindore gjatë [[shekulli XVII|shekullit të XVII]] do ti jepnin fund monopolit tregtar portugez në Oqeanin Indian. Në vijim, Brazili u bë kolonia më me vlerë e perandorisë, deri sa, si pjesë e valës së lëvizjeve për pavarësi që përfshiu Amerikat gjatë fillimit të [[shekulli XIX|shekullit të XIX]], në vitin 1822 u shkëput.
 
Periudha e tretë e perandorisë mbulon fazën fundore të kolonializmit portugez pas pavarësisë së [[Brazili]]t në vitet 1820. Që atëherë, zotërimet koloniale ishin pakësuar në fortesat dhe plantacionet përgjatë vijës bregdetare afrikane (të shtrira në tokën e brendshme gjatë Ndarjes së Afrikës në fundin e [[shekulli XIX|shekullit të XIX]]), Timori Portugez, enklavat në Indi ([[India Portugeze]]) dhe [[Kina]] (Makau Portugez). Ultimatumi Britanik në [[1890]], çoi në tkurrjen e ambicjeve portugeze në Afrikë.
 
Pas [[Lufta e Dytë Botërore|Luftës së Dytë Botërore]] nën drejtimin e [[António de Oliveira Salazar|António Salazar]] (1932–1968), diktatura e ''Estado Novo'' bëri disa përpjekje pa rezultat për të mbajtur kolonitë e saj të fundit. Nën ideologjinë e plurikontinentalizmit, regjimi i riemëroi kolonitë e tij "provincat përtejdeti", ndërsa ruajti sistemin e punës së detyruar (çibalo), nga i cili vetëm një pari e vogël vendase (assimilado) përjashtohej normalisht. Në gusht [[1961]], Dahomej aneksoi Fortesë e São João Baptista de Ajudá, ndërsa në dhjetor të atij viti India aneksoi [[Goa]]n, Damanin dhe Diun. Lufta Koloniale Portugeze në Afrikë zgjati nga viti [[1961]] deri në përmbysjen përfundimtare të regjimit të ''Estado Novo'' në [[1974]]. Revolucioni i Karafilave i prillit 1974 në Lisbonë, çoi në çkolonizimin e shpejtë të Afrikës Portugeze dhe pushtimin e Timorit Lindor portugez në 1975 nga [[Indonezia]]. Qeveria e re e vendosur pas Revolucionit të karafilave iu rikthy menjëherë parimit të vetëvendosjes së popujve, duke ndryshuar në mënyrë radikale politikë, duke u hapur ndaj mundësisë së pavarësisë së të gjitha kolonive, duke e përfunduar ''de facto'' "Perandorinë Koloniale". Çkolonizimi nxiti eksodin e pothuajse të gjithë kolonëve portugezë si dhe shumë banorëve me rracë të përzjerë nga kolonitë. Në 20 dhjetor [[1999]] [[Portugalia]] ia riktheu Makau Kinës, duke shënuar fundin simbolik të Perandorisë. Tashmë zotërimet e vetme përtejdeti të mbetura nën sundimin portugez, [[ishujt Azore|Azoret]] dhe [[ishujt Madeira|Madeira]], të dyja të mbizotëruara nga popullsi portugeze, kështu që në vijim [[Lisbona]] e ndryshoi statusin e tyre kushtetues nga "provinca përtejdeti" në "rajone autonome". Pasuesi kulturor i perandorisë është Bashkësia e Vendeve Portugalisht Folëse (Comunidade dos Países de Língua Portuguesa, CPLP), analoge me [[Komonuelthi i Kombeve]] për vendet që ishin pjesë e [[Perandoria Britanike|Perandorisë Britanike]].
 
==Sfondi (1139–1415)==
{{main|Epoka e zbulimeve}}
[[File:Infante D. Henrique na conquista de Ceuta, s.XV.JPG|thumb|left|358px|Pushtimi i Ceutas në 1415, i drejtuar nga Henrik Navigatori nisi Perandorinë Portugeze]]
Zanafilla e Mbretërisë së Portugalisë është e lidhur me ''[[Ripushtimi i Andaluzisë|Rekonkuistan]]'', ripushtimin gradual të siujdhesës Iberike nga maurët.<ref name="DiffieWinius301">{{cite book|author1=Bailey W. Diffie|lang=en|author2=George D. Winius|url=https://books.google.com/books?id=hBTqPX4G9Y4C|title=Foundations of the Portuguese Empire, 1415–1580|year=1977|publisher=University of Minnesota Press|isbn=978-0-8166-0782-2|page=301}}</ref> Pas krijimit si një mbretëri më vete në [[1139]], [[Portugalia]] e përfundoi rekonkuistën e saj të territoreve maure duke arritur Algarven në [[1249]], por pavarësia e saj vijoi të kërcënohej nga Kastilja fqinje deri në nënshkrimin e Traktatit të Ayllónit në [[1411]].<ref name="Newitt2005p15-17">{{cite book|author=Malyn D. Newitt|title=A History of Portuguese Overseas Expansion, 1400–1668|publisher=Routledge|year=2005|isbn=0-415-23979-6|url=https://books.google.com/books?id=vpteLQcx6J4C|lang=en|pages=15-17}}</ref>
 
E liruar nga kërcënimet e ekzistencës së saj dhe e pa sfiduar nga lufta me shtetet e tjera evropiane, vëmendja portugeze u kthye përtejdeti dhe drejt një ekspedite ushtarake kundër tokave myslimane të Afrikës së Veriut. Kishte mjaft motive të mundshme për sulmin e tyre të parë, ndaj Sulltanatit Marinid (në [[Maroku]]n e tanishëm). Ai ofroi mundësinë për të vijuar kryqëzatën e krishterë kundër [[islami]]t; për klasën ushtarake, ajo premtonte lavdi në fushën e betejës dhe plaçkë lufte;<ref name="Boxer19">{{cite book|author=Charles R. Boxer|isbn=0-09-131071-7|url=https://books.google.com/?id=BChmAAAAMAAJ|title=The Portuguese Seaborne Empire 1415–1825|date=1969|publisher=Hutchinson|lang=en|page=19}}</ref> dhe në fund, ishte gjithashtu një mundësi për zgjeruar tregtinë portugeze dhe rregulluar rënien ekonomike të Portugalisë.<ref name="Newitt19">{{cite book|year=2005|publisher=Routledge|author=Malyn D. Newitt|url=https://books.google.com/books?id=vpteLQcx6J4C|title=A History of Portuguese Overseas Expansion, 1400–1668|lang=en|isbn=0-415-23979-6|page=19}}</ref>
 
Në [[1415]] u bë një sulm ndaj Ceutas, një enklavë myslimane e vendosur strategjikisht në Afrikën e Veriut përgjatë [[Mesdheu]]t dhe një nga portet fundore të tregtisë trans-sahariane të arit dhe skllevërve. Pushtimi qe një sukses ushtarak që shënoi një nga hapat e parë në ekspansionin portugez përtej Gadishullit Iberik,<ref>{{cite book|year=2000|author=David Abernethy|url=https://books.google.com/books?id=ennqNS1EOuMC|title=The Dynamics of Global Dominance, European Overseas Empires 1415–1980|lang=en|publisher=Yale University Press|isbn=0-300-09314-4|accessdate=18 qershor 2015|page=4}}</ref> por me kosto të lartë për tu mbrojtur kundër forcave myslimane që shpejt e rrethuan. Portugezët ishin të pa aftë për ta përdorur si një bazë për zgjerim të mëtejshëm në brendatokë,<ref name="Newitt21">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=vpteLQcx6J4C|author=Malyn D. Newitt|title=A History of Portuguese Overseas Expansion, 1400–1668|publisher=Routledge|year=2005|isbn=0-415-23979-6|lang=en|page=21}}</ref> dhe karvanët trans-saharianë thjesht zhvendosën itineraret e tyre për ta anashkaluar Ceutën dhe/ose përdorën porte alternative myslimane.<ref name="55DiffieWinius56">{{cite book|author1=Bailey W. Diffie|year=1977|author2=George D. Winius|url=https://books.google.com/books?id=hBTqPX4G9Y4C|title=Foundations of the Portuguese Empire, 1415–1580|lang=en|publisher=University of Minnesota Press|isbn=978-0-8166-0782-2|page=55-6}}</ref>
 
[[File:Caminho maritimo para a India.png|thumb|389px|Itinerari i zakonshëm i Pêro da Covilhã-s dhe Afonso de Paiva-s për në Aden në 1487–1488 (i gjelbër); udhëtimi i Covilhã-s 1489–†1490 (portokalli); udhëtimi i Covilhã-s në Etiopi 1490–†1530? (blu); udhëtimi i Vasco da Gamës 1497–1499 (i zi)]]
==Perandoria e parë (1415–1663)==
{{Main|Eksplorimet Detare Portugeze}}
Megjithëse Ceuta rezultoi një zhgënjim për portugezët, u vendos të mbahej ndërsa eksplorohej përgjatë bregut afrikano-atlantik. Një mbështetës kyç i kësaj politike ishte Infante Dom Henrik Navigatori, që ishte përfshirë në pushtimin e Ceutës dhe që mori rolin drejtues në promovimin dhe financimin e [[Eksplorimet Detare Portugeze|Eksplorimit Detar Portugez]] deri në vdekjen e tij në [[1460]].<ref name="DiffieWinius55-6Herinque">{{cite book|year=1977|author1=Bailey W. Diffie|url=https://books.google.com/books?id=hBTqPX4G9Y4C|author2=George D. Winius|title=Foundations of the Portuguese Empire, 1415–1580|publisher=University of Minnesota Press|isbn=978-0-8166-0782-2|lang=en|page=55-6}}: Henriku, një prodhim i Portugalisë së shekullit të XV, ishte i frymëzuar si nga faktorët fetarë ashtu dhe ata ekonomikë.</ref> Në atë kohë, europianët nuk e dinin çfarë gjendej përtej Kepit Bohador në bregun afrikan. Henriku dëshironte të dinte sa largë në Afrikë shtriheshin territoret myslimane dhe nëse ishte e mundur ta arrije Azinë nëpërmjet detit, si për të arritur burimet fitimprurëse të tregtisë së erëzave ashtu ndoshta për të bashkuar forcat me mbretërinë mitike të krishterë të priftit-mbret Johan që flitej se ekzistonte diku te "Inditë".<ref name="Boxer19"/><ref name="Anderson50">{{cite book|author=James M. Anderson|year=2000|title=The History of Portugal|url=https://books.google.com/books?id=UoryGn9o4x0C|lang=en|publisher=Greenwood Publishing Group|isbn=0-313-31106-4|page=50}}</ref> Në sponsorizimin e tij, së shpejti ishujt atlantikë të [[ishujt Madeira|Madeiras]] ([[1419]]) dhe [[ishujt Azore|Azoreve]] ([[1427]]) u arritën dhe nisën të kolonizoheshin, duke prodhuar grurë për tu eksportuar në Portugali.<ref name="Coates60">{{cite book|author=Timothy J. Coates|year=2002|lang=en|title=Convicts and Orphans: Forced and State-Sponsored Colonization in the Portuguese Empire, 1550–1755 |url=https://books.google.com/books?id=PJ7ORZ5Gx5oC&pg=PA60|publisher=Stanford University Press|isbn=978-080473359-5|page=60}}</ref>
 
Shpejtë anijet e tij po sillnin në tregun evropian arë, fildish, piper, pambuk, sheqer dhe skllevër. Tregtia e skllevërve, për shembull, drejtohej nga pak duzina tregtarësh në Lisbonë. Në procesin e zgjerimit të itinerareve tregtare, lundërtarët portuguszë hodhën në hartë pjesët e panjohura të Afrikës dhe filluan të eksploronin [[Oqeani Indian|Oqeanin Indian]]. Në [[1487]], një ekspeditë në tokë nga Pêro da Covilhã shkoi në Indi, duke eksploruar mundësitë tregtare me indianët dhe arabët dhe duke u drejtuar në fund për në Etiopi. Raporti i tij i hollësishëm u lexua me entuziazëm në Lisbonë, që u bë qendra më e mirëinformuar për gjeografinë e përbotshme dhe itineraret tregtare.<ref>{{cite book|author=Leften S. Stavrianos|title=The World Since 1500: A Global History|url=https://books.google.al/books?id=Cu8WAQAAIAAJ|publisher=Prentice-Hall|year=1966|lang=en|pages=92–93}}</ref>
 
=== Ekskursionet fillestare në bregdetin afrikan ===
[[File:Lázaro Luis 1563.jpg|thumb|left|327px|Hartë e Afrikës Perëndimore nga Lázaro Luis (1563). Kështjella e madhe në Afrikën Perëndimore përfaqëson Kështjellën São Jorge da Mina (Kështjella Elmina).]]
Frika se çfarë gjendet përtej Kepit Bohador dhe nëse ishte e mundur të ktheheshe pasi e kaloje, u lehtësuan në [[1434]], kur u kapërcye nga një nga kapitenët e Infante Henrikut, [[Gil Eanes]]. Kur kjo pengesë psikologjike u kapërcye, u bë më e lehtë të eksploroje më tej përgjatë bregut.<ref name="DiffieWinius68">{{cite book|author1=Bailey W. Diffie|author2=George D. Winius|url=https://books.google.com/books?id=hBTqPX4G9Y4C|lang=en|title=Foundations of the Portuguese Empire, 1415–1580|year=1977|page=68|publisher=University of Minnesota Press|isbn=978-0-8166-0782-2}}</ref> Në [[1443]], Infante Dom Pedro, vëllai i Henrikut dhe në atë kohë regjenti i mbretërisë, i dha atij monopolin e navigimit, luftës dhe tregtisë në tokat në jug të Kepit Bohador. Më vonë ky monopol do të përforcohej nga vulat papnore ''Dum Diversas'' ([[1452]]) dhe ''Romanus Pontifex'' ([[1455]]), duke i dhënë Portugalisë monopolin tregtar për tokat e sapo zbuluara.<ref name="Daus33">{{cite book|author=Ronald Daus|publisher=Peter Hammer Verlag|url=https://books.google.al/books?id=NIcwAAAAYAAJ|title=Die Erfindung des Kolonialismus|year=1983|lang=de|isbn=3-87294-202-6|page=33}}</ref> Një përparim i rëndësishëm që e përshpejtoi këtë projekt ishte futja e karavelës në mes të [[shekulli XV|shekullit të XV]], një anije që mund të lundronte më afër erërave sesa çdo tjetër nëë operim në Evropën e asaj kohe.<ref name="Boxer29">{{cite book|title=The Portuguese Seaborne Empire 1415–1825|url=https://books.google.com/?id=BChmAAAAMAAJ|author=Charles R. Boxer|date=1969|isbn=0-09-131071-7|publisher=Hutchinson|lang=en|page=29}}</ref> Duke përdorur këtë teknologji të re detare, navigatorët portugezë arritën gjerësi gjithmonë e më jugore, <ref name="Newitt">{{cite book|author=Malyn D. Newitt|title=A History of Portuguese Overseas Expansion, 1400–1668|year=2005|publisher=Routledge|lang=en|isbn=0-415-23979-6|url=https://books.google.com/books?id=vpteLQcx6J4C|pages=24-5}}</ref> duke përparuar me një mesatare prej një gradësh në vit.<ref name="Russell-Wood1998p9">{{cite book|author=Anthony J. R. Russell-Wood|year=1998|lang=en|title=The Portuguese Empire 1415–1808|url=https://books.google.com/books?id=JTVH7PZU1hUC|publisher=Johns Hopkins University Press|isbn=0-8018-5955-7|page=9}}</ref> [[Senegali]] dhe Gadishulli i Kepit të Gjelbër u arritën në [[1445]].<ref name="Rodriguez79">{{cite book|year=2007|author=Junius P. Rodriguez|url=https://books.google.com/books?id=4X44KbDBl9gC&pg=PA79|title=Slavery in the United States: A Social, Political, and Historical Encyclopedia|volume=2|publisher=ABC-CLIO|isbn=978-1-85109-549-0|lang=en|page=79}}</ref>
 
Pika e parë tregtare grumbulluese "feitoria" përtej deti u vendos në [[1445]] në ishullin e Arguinit, pranë bregut të Mauritanisë, për të tërhequr tregtarë myslimanë dhe për të monopolizuar sipërmarrjen në itineraret e udhëtimit në Afrikën e Veriut. Në [[1446]], Álvaro Fernandes u shty gati deri në [[Sierra Leone]]n e tanishme, ndërsa në vitet [[1460]] u arrit Gjiri i Guinesë.<ref name="DiffieWinius469">{{cite book|author1=Bailey W. Diffie|author2=George D. Winius|url=https://books.google.com/books?id=hBTqPX4G9Y4C|title=Foundations of the Portuguese Empire, 1415–1580|year=1977|lang=en|page=469|publisher=University of Minnesota Press|isbn=978-0-8166-0782-2}}</ref> Në [[1456]] u zbuluan Ishujt e Kepit të Gjelbër duke u vendosur aty në [[1462]].
 
Ekspansioni i kallamsheqerit në Madeira filloi në [[1455]], duke përdorur këshilltarë nga [[Siçilia]] dhe (gjerësisht) kapital gjenovez për të prodhuar ''"kripë të ëmbël"'' [[Historia e sheqerit|të rrallë në Europë]]. Tashmë i kultivuar në Algarve, aksesueshmëria e Madeirës tërhoqi tregtarë gjenovezë dhe flamandë entuziastë për të anashkaluar monopolet veneciane. Përdoreshin skllevër, përpjestimi i importimit të tyre në Madeira arriti 10% të popullsisë së përgjithshme në [[shekulli XVI|shekullin e XVI]].<ref>{{cite book|author=Vitorino M. Godinho|lang=pt|title=Os Descobrimentos e a Economia Mundial|publisher=Editorial Presença|date=1981–1983|url=https://search.worldcat.org/oclc/9687516|edition=i 2-të i përmirësuar dhe zgjeruar}}</ref> Në vitin [[1480]] [[Antwerp|Antverpi]] kishte rreth shtatëdhjetë anije të angazhuara në tregtinë e sheqerit të Madeirës, me rafinimin dhe shpërndarjen të përqëndruara në Antverp. Në vitet [[1490]] Madeira e kishte tejkaluar Qipron si një prodhues sheqeri.<ref name="Ponting482">{{cite book|author=Clive Ponting|year=2000|lang=en|title=World History: A New Perspective|url=https://books.google.al/books?id=EapmAAAAMAAJ|publisher=Chatto & Windus|isbn=0-7011-6834-X|page=482}}</ref> Suksesi i tregtarëve të sheqerit si [[Bartolomeo Marchionni]] do të nxisnin investimet në udhëtimet e ardhshme.<ref name="Davis84">{{cite book|author=David B. Davis|title=Inhuman Bondage: The Rise And Fall of Slavery in the New World|date=2006|lang=en|publisher=Oxford University Press|url=https://books.google.al/books?id=cPn3N0CvKyAC&lpg=PA84&pg=PA84|isbn=978-019514073-6|page=84}}</ref>
 
[[File:Portuguese Morocco.PNG|thumb|345px|Zotërimet portugeze në Marok (1415–1769)]]
Në [[1469]], pas vdekjes së princ Henrikut dhe si pasojë e të rezultateve të dobta të eksplorimeve afrikane, mbreti Afonso V ia dha monopolin e tregtisë në pjesë të Gjirit të Guinesë tregtarit Fernão Gomes.<ref name="BethencourtCurto232">{{cite book|date=2007|editor1=Francisco Bethencourt|editor2=Diogo R. Curto|lang=en|title=Portuguese Oceanic Expansion, 1400–1800|url=https://books.google.al/books?id=hxaCsSfdPXMC|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-84644-8|page=232}}</ref> Gomes, që duhet të eksploronte {{convert|100|mi|km}} brigjet çdo pesë vite, në 1471 zbuloi ishujt e Gjirit të Guinesë, duke përfshirë São Tomé dhe Príncipedhe gjeti një treg të begatë mes vendasve dhe tregtarëve arabë dhe berberë në portin atëherë të quajtur Mina (miniera), ku ai vendosi një pikë grumbullimi tregtar.<ref name="White138">{{cite book|author=Paula White|year=2005|editor1=John S. Bowman|url=https://books.google.com/?id=k6IcwmDG3cAC&pg=PA138|editor2=Maurice Isserman|title=Exploration in the World of the Middle Ages, 500–1500|lang=en|publisher=Facts on File, Inc.|isbn=3-87294-202-6|page=138}}</ref> Tregtia mes Elminës dhe Portugalisë u rrit përgjatë një dekade. Gjatë Luftës për Trashëgiminë Kastiliane, një flotë e madhe kastiliane u përpoq ti merrte kontrollin e kësaj tregtie fitimprurëse, por u mundën në mënyrë vendimtare në [[1478]] në Betejën e Guinesë, që vendosi në mënyrë të qëndrueshme një kontroll ekskluziv portugez. Në [[1481]], Zhoão II që sapo ishte kurorëzuar vendosi të ndërtonte Fortesën São Jorge da Mina në mënyrë që të siguronte mbrojtjen e kësaj tregtie, që u kthye prapë si një monopol mbretëror. Në [[1473]] lundërtarët e sponsorizuar nga Fernão Gomes, kaluan [[Ekuatori]]n. Në [[1482]], duke u nisur nga Mina, Diogo Cão mbërriti në Lumin Kongo. Gjatë kësaj ekspedite portugezët hasën për herë të parë Mbretërinë e Kongos, me të cilën shpejtë zhvilluan marrëdhënie.<ref name="GannDuignan273">{{cite book|author1=Louis H. Gann|author2=Peter Duignan|url=https://books.google.com/books?id=IWFOBb9rOgEC&pg=PA273|title=Africa and the World: An Introduction to the History of Sub-Saharan Africa from Antiquity to 1840|isbn=978-0-7618-1520-4|year=1972|lang=en|page=273|publisher=University of America Press}}</ref> Gjatë ekspeditës së tij në vitet 1485–86, Cão vijoi drejt Kepit Kryq, në [[Namibia|Namibinë]] e tanishme, afër Tropikut të Bricjapit.<ref name="DiffieWinius156">{{cite book|author1=Bailey W. Diffie|lang=en|author2=George D. Winius|url=https://books.google.com/books?id=hBTqPX4G9Y4C|year=1977|title=Foundations of the Portuguese Empire, 1415–1580|publisher=University of Minnesota Press|isbn=978-0-8166-0782-2|page=156}}</ref>
 
Në [[1488]], [[Bartolomeu Dias]] kapërceu majën më jugore të Afrikës (Kepi i Shpresës së Mirë) duke hyrë për herë të parë në Oqeanin Indian duke u nisur nga ai Atlantik.<ref name="HistoriDisney">{{cite book|author=Anthony R. Disney|title=History of Portugal and the Portuguese Empire: From Beginnings to 1807|volume=2|publisher=Cambridge University Press|url=https://books.google.al/books?id=0tzMtAEACAAJ|year=2009|isbn=978-0-521-74612-0|lang=en|accessdate=8 mars 2019}}</ref> Ai arriti Lumin e Madh të Peshkimit në bregun e Afrikës,<ref>{{cite book|author1=Bailey W. Diffie|title=Foundations of the Portuguese Empire, 1415–1580|url=https://books.google.com/books?id=hBTqPX4G9Y4C|lang=en|author2=George D. Winius|publisher=University of Minnesota Press|year=1977|isbn=978-0-8166-0782-2|page=161}}</ref> duke e përgënjeshtruar pikëpamjen që ekzistonte që nga [[Ptolemeu]] që Oqeani Indian ishte i mbyllur nga toka. Njëkohësisht, Pêro da Covilhã, duke udhëtuar fshehtësisht përgjatë tokës, kishte arritur [[Etiopia|Etiopinë]], duke sugjeruar se një itinerar detar për në Indi do të ishte i afërt.<ref name="Anderson59">{{cite book|year=2000|author=James M. Anderson|url=https://books.google.com/books?id=UoryGn9o4x0C|lang=en|title=The History of Portugal|publisher=Greenwood Publishing Group|isbn=0-313-31106-4|page=59}}</ref>
 
Pasi portugezët eksploruan vijën bregdetare afrikane, ata lanë mbrapa një seri padrõ-sh, kryqe guri të skalitur me stemën portugeze, duke shënuar pretendimet e tyre<ref name="Newitt47">{{cite book|author=Malyn D. Newitt|publisher=Routledge|year=2005|title=A History of Portuguese Overseas Expansion, 1400–1668|lang=en|isbn=0-415-23979-6|url=https://books.google.com/books?id=vpteLQcx6J4C|page=47}}</ref> dhe ndërtuan fortesa dhe pika grumbullimi tregtar. Nga këto baza, ata u angazhuan në mënyrë fitimprurëse në tregtinë e skllevërve dhe të arit. [[Portugalia]] gëzoi monopolin mbi tregtinë detare afrikane të skllevërve për mbi një shekull, duke importuar rreth 800 skllevër në vit. Shumica silleshin në kryeqytin portugez, Lisbonë, ku vlerësohet se afrikanët e zinjë arritën të përbënin 10 % të popullsisë.<ref name="Anderson55">{{cite book|author=James M. Anderson|year=2000|title=The History of Portugal|url=https://books.google.com/books?id=UoryGn9o4x0C|lang=en|publisher=Greenwood Publishing Group|isbn=0-313-31106-4|page=55}}</ref>
 
=== Traktati i Tordesillas (1494) ===
[[File:Spain and Portugal.png|thumb|left|358px|Traktati i Tordesillas në 1494, meridiani e ndante botën mes kurorave të Portugalisë dhe Kastiljes]]
Zbulimi i [[Kristofor Kolombi]]t në tetor 1492 i Botës së Re për Spanjën, që ai besonte se ishte [[Azia]], çoi në mosmarrëveshje mes spanjollëve dhe portugezëve.<ref name="McAlister73-75">{{cite book|author=Lyle McAlister|title=Spain and Portugal in the New World, 1492–1700|url=https://books.google.com/books?id=iy8jXXFuWdEC|publisher=University of Minnesota Press|year=1984|isbn=0-8166-1216-1|lang=en|pages=73–5}}</ref> Për këtë u organizuan bisedime midis dom Zhoãos II dhe mbretërive katolike të Kastiljes dhe Aragonës, që i sheshuan ato në vijim të nënshkrimit të Traktatit të Tordesillas në [[1494]]. Ai e ndante botën në dy zona eksplorimi të përcaktuara nga një meridian veri–jug i vendosur mes ishujve të Kepit të Gjelbër dhe Karaibeve të sapo-zbuluara, 370 lega ose {{convert|970|mi|km|-1}}, në përëndim të ishujve të Kepit të Gjelbër. Tokat "e zbuluara dhe për tu zbuluar" që ishin të vendosura në lindje të këtij meridiani i përkisnin Portugalisë, kurse ato në perëndim të kësaj vije, Spanjës.<ref name="BethencourtCurto165">{{cite book|editor1=Francisco Bethencourt|editor2=Diogo R. Curto|url=https://books.google.al/books?id=hxaCsSfdPXMC|title=Portuguese Oceanic Expansion, 1400–1800|date=2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-84644-8|lang=en|page=165}}</ref><ref name="HistoriDisney"/> Megjithatë, meqë në atë kohë nuk ishte e mundur ta masje saktësisht gjatësinë, kufiri i saktë u debatua mes dy vendeve deri në vitin [[1777]].<ref name="DiffieWinius174">{{cite book|year=1977|lang=en|author1=Bailey W. Diffie|url=https://books.google.com/books?id=hBTqPX4G9Y4C|publisher=University of Minnesota Press|author2=George D. Winius|title=Foundations of the Portuguese Empire, 1415–1580|page=174|isbn=978-0-8166-0782-2}}</ref>
 
[[File:A partida de Vasco da Gama para a Índia em 1497.jpg|thumb|389px|Nisja e Vasco da Gamës për në Indi në 1497]]
Përfundimi i këtyre bisedimeve me Spanjën është një nga mjaft arësyet e propozuara nga historianët se pse portugezëve ju deshën nëntë vjet për të vijuar udhëtimin e Dias-t përtej Kepit të Shpresës së Mirë, megjithëse është hamendësuar gjithashtu se në fakt udhëtime të tjera po zhvilloheshin fshehtas gjatë kësaj kohe.<ref name="Boxer36">{{cite book|author=Charles R. Boxer|url=https://books.google.com/?id=BChmAAAAMAAJ|lang=en|title=The Portuguese Seaborne Empire 1415–1825|date=1969|publisher=Hutchinson|page=36|isbn=0-09-131071-7}}</ref> Ishte apo jo ky rasti, qëllimi afatgjatë portugez i gjetjes së një rruge detare për në Azi, në fund u arrit në një [[Zbulimi portugez i rrugës detare të Indisë|udhëtim përurues]] të komanduar nga [[Vasco da Gama]] në [[1498]].<ref name="DiffieWinius176-185">{{cite book|author1=Bailey W. Diffie|author2=George D. Winius|title=Foundations of the Portuguese Empire, 1415–1580|year=1977|lang=en|publisher=University of Minnesota Press|url=https://books.google.com/books?id=hBTqPX4G9Y4C|pages=176–85|isbn=978-0-8166-0782-2}}</ref>
 
=== Hyrja e portugezëve në Oqeanin Indian ===
{{See also|Zbulimi portugez i rrugës detare të Indiasë|India Portugeze|Armadat Portugeze të Indisë}}
[[File:Vascodagama.JPG|thumb|left|Vasco da Gama zbarkon në Kalikut, 20 maj 1498]]
Skuadra e [[Vasco da Gama]]s e la Portugalinë në [[1497]], kapërceu Kepin dhe vijoi përgjatë bregut të Afrikës Lindore, ku një pilot vendor u soll në bord duke i drejtuar ata përgjatë Oqeanit Indian. Në 20 maj [[1498]] ata arritën në Kalikut, (i njohur edhe si Kozhikode) kryeqyteti i mbretërisë së sunduar nga zamorinët, në Indinë jug-perëndimore.<ref>{{cite book|title=The First Imperial Age, European Overseas Expansion c. 1400–1715|year=1997|author=Geoffrey V. Scammell|url=https://books.google.com/books?id=G5DGygQdNp0C|lang=en|isbn=0-415-09085-7|publisher=Routledge|page=13}}</ref> Udhëtimi i dytë për në Indi u nis në [[1500]] nën drejtimin e [[Pedro Álvares Cabral]]. Ndërsa ndoqi të njëjtin itinerar jug-perëndimor si Gama përmes [[Oqeani Atlantik|Oqeanit Atlantik]], Cabral-i zbriti në bregun brazilian. <ref group=shpjegime>Lundërtarë të tjerë të rëndësishëm si Fernão de Magalhães, Pedro Fernandes de Queirós dhe Luís Vaz de Torres eksploruan [[Oqeani Paqësor|Oqeanin Paqësor]] në shërbim të Kurorës së Kastiljes.</ref> Ky ishte me gjasa një zbulim aksidental, megjithëse është hamendësuar se në fshehtësi portugezët e dinin ekzistencën e [[Brazili]]t dhe se ai qëndronte në anën e tyre të vijës së Tordesillas. Cabral-i i rekomandoi mbretit të Portugisë që toka të kolonizohej, ndërsa në vijim u dërguan dy udhëtime në [[1501]] dhe [[1503]]. Toka kishte me shumicë dru ''paubrazili'', ose pernambuku, nga i cili më vonë do të trashëgonte emrin, por dështimi për të gjetur arë ose argjend nënkuptonte se për atë kohë, përpjekjet portugeze u përqëndruan në Indi.<ref name="75McAlister76">{{cite book|isbn=0-8166-1216-1|year=1984|author=Lyle McAlister|title=Spain and Portugal in the New World, 1492–1700|url=https://books.google.com/books?id=iy8jXXFuWdEC|publisher=University of Minnesota Press|lang=en|pages=75-6}}</ref> Në [[1502]], për të përforcuar monopolin e saj tregtar mbi një zonë të gjerë të [[Oqeani Indian|Oqeanit Indian]], Perandoria Portugeze krijoi sistemin e "cartazes" të liçensimit, duke u dhënë anijeve tregtare mbrojtje kundër piratëve dhe shteteve rivale.<ref name="DiffieWinius274,320-323">{{cite book|year=1977|author1=Bailey W. Diffie|url=https://books.google.com/books?id=hBTqPX4G9Y4C|lang=en|author2=George D. Winius|title=Foundations of the Portuguese Empire, 1415–1580|publisher=University of Minnesota Press|isbn=978-0-8166-0782-2|pages=274, 320–323}}</ref>
 
[[File:Vasco da Gama perante o Samorim de Calecute.png|thumb|396px|"Vasco da Gama takon zamorinin e Kalikutit", pikturë e Veloso Salgados, 1898]]
Synimi i Portugalisë në Oqeanin Indian qe të siguronte monopolin e tregtisë së erëzave. Duke shfrytëzuar përplasejt e vazhdueshme mes hinduve dhe myslimanëve, mes viteve 1500 dhe 1510, portugezët vendosën fortesa dhe qendra të ndryshme grumbullimi tregtar (feitorias).<ref name="HistoriDisney"/> Duke përfituar nga rivaliteti mes sunduesit të Koçit dhe zamorinit të Kalikutit, portugezët u mirëpritën si aleatë, pasi ata morën lejen për të ndërtuar Fortesën ''Immanuel'' (Fortesa e Koçit) dhe një qendër grumbullimi tregtar që qe ngulimi i parë europian në Indi.
 
Në [[1503]] aty u ndërtua Kisha e Shën Françeskut.<ref group=shpjegime>Kisha më e vjetër në Indi, e ndërtuar nga portugezët në 1503. Vasco da Gama, i vdekur në Koçi në 1524 fillimisht u varros aty.</ref> Në [[1502]] Vasco da Gama zaptoi ishullin e Kilvës, në bregun e [[Tanzania|Tanzanisë]], ku në [[1505]] u ndërtua fortifikimi i parë portugez në Afrikën Lindore për të mbrojtur anijet e Rrugëtimit të Indisë ("carreira da Índia").<ref name="HistoriDisney"/>
 
Në [[1500]] gjatë [[Armada e II-të Portugeze e Indisë|Armadës së II-të të Indisë]] që shkonte të zbulonte [[Brazili]]n eksploroi bregun lindor të Afrikës, ku Diogo Dias zbuloi ishullin që e emërtoi São Lourenço, që më vonë u quajt [[Madagaskari|Madagaskar]]. Kjo Armadë, e komanduar nga [[Pedro Álvares Cabral]], mbërriti në Kalikut në shtator, ku nënshkroi marrëveshjen e parë tregtare në Indi. Qendra e grumbullimit tregtar e vendosur aty pati një jetë të shkurtër: e sulmuar nga myslimanët në 16 dhjetor, në të do të vriteshin shumë portugezë, mes të cilëve edhe shkrimtari [[Pero Vaz de Caminha]]. Pasi e bombardoi Kalikutin, Cabral u vendos në Koçi.<ref name="HistoriDisney"/>
 
Ata vendosën një qendër grumbullimi tregtar në Tangaseri, Kuilon (''Coulão'', Kollam), qytet që në [[1502]] (1503) u bë qendra e tregtisë së [[piperi]]t,<ref>{{cite web|title=Thangasseri, Kollam, Dutch Quilon, Kerala|url=https://www.keralatourism.org/destination/thangasseri-kollam/296|lang=en|website=Kerala Tourism|accessdate=1 shtator 2014|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20140514011139/https://www.keralatourism.org/destination/thangasseri-kollam/296|archive-date=14 maj 2014}}</ref> dhe pas themelimit të manifakturave në Koçi (''Cochim'') dhe Kananore (''Canonor'', tani Kanur), ndërtuan një qendër grumbullimi tregtar në Kuilon në [[1503]].
 
Në Lisbonë, ndërkohë qe krijuar "Casa da Índia" për të administruar të gjitha aspektet e monopolit mbretëror të tregtisë dhe të lundrimit detar në Lindje.<ref name="HistoriDisney"/> Në [[1505]], gjashtë vjet pas udhëtimit të Gamës, Manueli I i Portugalisë caktoi [[Francisco de Almeida]]n<ref group=shpjegime>Fillimisht emërimi iu dha Tristão da Cunha-s, por që ishte i sëmurë.</ref> si nën-mbretin e parë të [[India Portugeze|Indisë Portugeze]].<ref group=shpjegime>Duke emëruar nën-mbretin, Manueli I tregtonte pushtetin mbretëror të portugezëve në Oqeanin Indian përballë Spanjës, që do ti jepte [[Kristofor Kolombi]]t titullin "Admiral dhe nën-mbret i Indive" pas keqkuptimit me zbulimin e Botës së Re.</ref> Qeveria portugeze në Lindje fillimisht u vendos në Koçi. Atë vit portugezët pushtuan Kananoren, ku themeluan Fortesën Santo Angelo.
 
Ndërsa në këtë kohë Lourenço de Almeida arriti në Cejlon — Taprobana legjendare — ([[Sri Lanka]] moderne), ku ai zbuloi burimin e kanellës.<ref name="BethencourtCurto207">{{cite book|editor1=Francisco Bethencourt|editor2=Diogo Ramada Curto|title=Portuguese Oceanic Expansion, 1400–1800|date=2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-84644-8|url=https://books.google.al/books?id=hxaCsSfdPXMC|lang=en|page=207}}</ref> Duke e gjetur të ndarë në shtatë mbretëri rivale, vendosi një pakt mbrojtjeje me Mbretërinë e Kotes dhe, duke shfrytëzuar rivalitetet e brendshme, e shtriu kontrollin në zonat bregdetare, ku në [[1517]] do të themelohej fortesa e [[Kolombo]]s.<ref name="cs1">{{cite web|title=European Encroachment and Dominance: The Portuguese|work=Sri Lanka: A Country Study|accessdate=2 dhjetor 2006|url=http://countrystudies.us/sri-lanka/8.htm|lang=en}}</ref>
 
[[File:Retrato de D. Francisco de Almeida (após 1545) - Autor desconhecido.png|thumb|left|Dom Francisco de Almeida, nën-mbreti i parë i Indisë]]
Megjithëse Manueli I kërkoi që të eksploroheshin më tej interesat në Malaka dhe [[Sri Lanka]], Almeida këmbënguli të përqëndrohej në Indinë Perëndimore, në veçanti te Sulltanati i Guxharatit për shkak të dyshimeve të tij se tregtarë nga rajoni zotëronin më shumë fuqi. Sulltani mamluk Al-Ashraf Qansuh al-Ghauri bashkë me Sulltanatin e Guxharatit i sulmuan forcat portugeze në limanin e Çaulit, duke shkaktuar vdekjen e djalit të Almeidës, Lourenço de Almeida. Si shpagim, portugezët luftuan dhe i shkatërruan flotat mamluke dhe guxharatase në Betejën detare të Diut në [[1509]].<ref name="Disney2009b128-30">{{cite book|author=Anthony R. Disney|title=History of Portugal and the Portuguese Empire: From Beginnings to 1807|lang=en|publisher=Cambridge University Press|url=https://books.google.al/books?id=0tzMtAEACAAJ|isbn=978-0-521-74612-0|volume=2|year=2009|pages=128–30}}</ref>
 
[[File:Portuguese Carracks off a Rocky Coast.jpg|thumb|396px|Karraka ''Santa Catarina do Monte Sinai'', shembull i fuqisë së Armadës Portugeze]]
Fillimish, bashkë me përpjekjet fillestare të Almeidës, Manueli I dhe këshilli i tij në Lisbonë ishin përpjekur ta shpërndanin pushtetin në Oqeanin Indian, duke krijuar tre zona juridiksioni: Albuquerque do të ndiqte misionin për të marrë Hormuzin, Adenin dhe Kalikutin për të siguruar mbizotërimin në Detin e Kuq; Diogo Lopes de Sequeira në Azinë Jug-lindore, duke kërkuar një marrëveshje me sulltanin e Malakës, ndërsa Jorge de Aguiar dhe, më vonë, Duarte de Lemos do të kryesonin një zonë midis Kepit të Shpresës së Mirë dhe [[Guxharat]]it.<ref name="DiffieWinius245-247">{{cite book|author1=Bailey W. Diffie|author2=George D. Winius|url=https://books.google.com/books?id=hBTqPX4G9Y4C|title=Foundations of the Portuguese Empire, 1415–1580|year=1977|lang=en|publisher=University of Minnesota Press|isbn=978-0-8166-0782-2|pages=245-47}}</ref> Megjithatë këto detyra do të centralizoheshin nga Afonso de Albuquerque, që do të kthehej i plotfuqishëm dhe ashtu do të mbetej.<ref name="Subrahmanyam67-83">{{cite book|author=Sanjay Subrahmanyam|title=The Portuguese Empire in Asia, 1500–1700: A Political and Economic History|publisher=Wiley-Blackwell|url=https://books.google.com/books?id=K7RlmNEzqf4C|year=2012|edition=i 2-të|isbn=978-1-118-27401-9|lang=en|pages=67–83}}</ref><ref name="HistoriDisney"/>
 
[[File:Portuguese Castle (Hormuz).jpg|thumb|left|345px|Fortesa e Nossa Senhora da Conceição të Hormuzit, ndërtuar mes viteve 1507–1515, Iran]]
Një flotë portugeze nën komandën e Tristão da Cunha-s dhe [[Afonso de Albuquerque]] pushtoi Sokotrën në hyrje të [[Deti i Kuq|Detit të Kuq]] në [[1506]] dhe [[Maskat|Muskatin]] në [[1507]]. Duke pushtuar përkohësisht Hormuzin, ku Albuquerque nisi ndërtimin e Fortesës së Nossa Senhora da Vitória, ata ndoqën një strategji që synonte të mbyllte tregtinë drejtë dhe nga [[Oqeani Indian]] me Gjirin Persik.<ref name="DiffieWinius233,235">{{cite book|isbn=978-0-8166-0782-2|url=https://books.google.com/books?id=hBTqPX4G9Y4C|author1=Bailey W. Diffie|author2=George D. Winius|year=1977|title=Foundations of the Portuguese Empire, 1415–1580|lang=en|publisher=University of Minnesota Press|pages=233, 235}}</ref> [[Madagaskari]] ishte eksploruar pjesërisht nga Cunha dhe [[Mauritiusi]] u zbulua nga Cunha ndërsa me gjasa ishte i shoqëruar nga Albuquerque.<ref name="Macmillan11">{{cite book|author=Allister Macmillan|url=https://books.google.com/books?id=_EusZwEdxpAC&pg=PA11|title=Mauritius Illustrated|year=2000|publisher=Educa Books, Facsimile edition|lang=en|isbn=0-313-31106-4|page=11}}</ref> Në të njëjtin vit do të ndërtoheshin fortesat në Ishullin e Mozambikut dhe në [[Mombasa]], në bregun kenian.<ref name="HistoriDisney"/> Pas pushtimit të Sokotrës, Cunha dhe Albuquerque operuan të ndarë. Ndërsa Cunha udhëtoi në Indi dhe Portugali për qëllime tregtare, Albuquerque shkoi në Indi për tu bërë guvernator pasi të mbaronte mandati tre-vjeçar i Almeidës. Almeida refuzoi ta dorëzonte pushtetin dhe shpejtë e vendosi Albuquerque në arrest shtëpie, ku ai qëndroi deri në vitin [[1509]].<ref name="DiffieWinius237-239">{{cite book|author1=Bailey W. Diffie|author2=George D. Winius|publisher=University of Minnesota Press|url=https://books.google.com/books?id=hBTqPX4G9Y4C|lang=en|title=Foundations of the Portuguese Empire, 1415–1580|year=1977|isbn=978-0-8166-0782-2|pages=237-39}}</ref>
 
Në [[1509]], u zhvillua Beteja e Diut kundër një flote të përbashkët të Sulltanatit Burxhi të [[Kairo]]s, të [[Perandoria Osmane|sulltanit Osman]] Bajaziti II, të zamorinit të Kalikutit dhe të Sulltanatit të Guxharatit, me mbështetje navale nga [[Republika e Venedikut]] dhe [[Republika e Raguzës]].<ref>{{cite book|author=Clifford J. Rogers|title=The Military Revolution Debate: Readings on the Military Transformation of Early Modern Europe|publisher=Taylor & Francis Group|url=https://books.google.al/books?id=26Q_BAAAQBAJ|date=31 maj 1995|isbn=0-813320542|lang=en|pages=299–333}}</ref> Fitorja portugeze qe vendimtare, duke shënuar fillimin e mbizotërimit europian në [[Oqeani Indian|Oqeanin Indian]]. Me fuqinë e osmanëve të lëkundur seriozisht, portugezët do të pushtonin me shpejtësi vendet bregdetare.<ref name="HistoriDisney"/>
 
<gallery mode="packed" heights=246>
File:Portuguese discoveries and explorationsV2en.png|Zbulimet dhe eksplorimet portugeze: mbërritja e parë dhe datat; itineraret kryesore portugeze të tregtisë së erëzave (blu)
File:Codice Casanatense Portuguese Nobleman.jpg|Ilustrim i shek. të XVI nga "Códice Casanatense", që paraqet një fisnik portugez me shpurën e tij në Indi
File:Portuguese Nau.png|Karrakë e madhe portugeze e shek. të XVI
</gallery>
 
[[File:Retrato de Afonso de Albuquerque (após 1545) - Autor desconhecido.png|thumb|Afonso de Albuquerque, guvernatori i dytë i Indisë, që besohet se vuri themelet e fuqisë portugeze në Azi]]
=== Tregtia detare me Afrikën, Azinë dhe Oqeanin Indian ===
==== Afrika ====
{{main|Kolonizimi portugez i Afrikës}}
[[File:Theodore de Bry - Harbour scene (colorized).jpg|thumb|left|327px|Karrakat portugeze shkarkohen në Lisbonë. Gravurë e Theodor de Bry, 1593, ngjyrosur më vonë]]
Pas një serie kontaktesh të zgjatura me Etiopinë deri sa në [[1520]] të dërguarit portugezë me në krye Rodrigo de Lima-n vendosën marrëdhëniet me Mbretërinë Etiopiane (Abisiniane).<ref>{{cite book|editor1=Anthony Appiah|year=2010|lang=en|editor2=Henry L. Gates|url=https://books.google.com/books?id=A0XNvklcqbwC&pg=PA130|title=Encyclopedia of Africa|publisher=Oxford University Press|volume=2|page=130|isbn=978-019533770-9}}</ref> Kjo përkoi me kërkimin portugez për priftin-mbret Johan, meqë së shpejti ata e lidhën mbretërinë mitike me këtë tokë.<ref>{{cite book|editor1=John Chesworth|volume=7. Central and Eastern Europe, Asia, Africa and South America (1500–1600)|year=2015|editor2=David Thomas|url=https://books.google.com/books?id=nohjCgAAQBAJ&pg=PA86|title=Christian-Muslim Relations. A Bibliographical History|publisher=Brill Academic Publishers|isbn=978-900429720-3|lang=en|page=86}}</ref> Frika e përparimit turk brenda sektorëve protugezë dhe etiopianë luajti gjithashtu një rol në aleancën e tyre.<ref name=Abir86>{{cite book|isbn=978-071463164-6|author=Mordechai Abir|date=1980|publisher=Routledge|title=Ethiopia and the Red Sea: The Rise and Decline of the Solomonic Dynasty and Muslim European Rivalry in the Region|url=https://books.google.com/books?id=7fArBgAAQBAJ&pg=PA86|lang=en|page=86}}</ref><ref>{{cite book|author=Malyn D. Newitt|year=2005|publisher=Routledge|title=A History of Portuguese Overseas Expansion, 1400–1668|lang=en|page=86|isbn=0-415-23979-6|url=https://books.google.com/books?id=vpteLQcx6J4C}}</ref> Sulltanati Adal i mundi etiopianët në Betejën e Shimbra Kures në [[1529]] dhe [[islami]] u përhap më tej në rajon. [[Portugalia]] u përgjigj duke ndihmuar mbretin Gelaudevos me ushtarë dhe mushketa portugeze. Megjithëse osmanët u përgjigjën me mbështetje me ushtarë dhe mushketa Sulltanatin Adal, pas vdekjes së sulltanit adali Ahmad ibn Ibrahim al-Ghazi në Betejën e Vajna Dagas në [[1543]], forcat e bashkuara Adale-Osmane u tërhoqën.<ref>{{cite book|author=Jeremy Black|title=War in the World: A Comparative History, 1450–1600|date=2011|lang=en|publisher=Palgrave Macmillan|url=https://books.google.com/books?id=daQcBQAAQBAJ&pg=PA102|isbn=978-023034426-6|page=102}}</ref><ref name="Stapletonp121">{{cite book|author=Timothy J. Stapleton|url=https://books.google.com/books?id=XvtDAgAAQBAJ&pg=PA165|title=A Military History of Africa|publisher=ABC-CLIO|year=2013|lang=en|page=121|isbn=978-0-313-39569-7}}</ref><ref>{{cite book|author=Leonardo Cohen|year=2009|title=The Missionary Strategies of the Jesuits in Ethiopia (1555–1632)|lang=en|pages=17-8|publisher=Harrassowitz Verlag|url=https://books.google.com/books?id=4Zs3CcC2eLoC&pg=PA16|isbn=978-3-447-05892-6}}</ref>
 
Portugezët vunë gjithashtu marrëdhënie të drejtpërdrejta me shtetin vasal të Kongos, Mbretërinë Ndongo dhe udhëheqësin e saj Ngola Kilxhuane në [[1520]], pasi ky i fundit kërkoi misionarë. mbreti kongolez Afonso I ndërhyri me në proces duke e denoncuar dhe më vonë dërgoi një mision të Kongos në Ndongo pasi kjo e fundit kishte arrestuar misionin portugez që kishte ardhur.<ref name="Mancall2007p207">{{cite book|year=2007|lang=en|author=Peter C. Mancall|url=https://books.google.com/books?id=IqPqCQAAQBAJ&pg=PA207|title=The Atlantic World and Virginia, 1550–1624|publisher=University of North Carolina Press|isbn=978-080783883-9|page=207}}</ref> Tregtia zyrtare dhe jo zyrtare në rritje e skllevërve me Ndongon i përkeqësoi marrëdhëniet mes Kongos dhe portugezëve dhe bile pati ambasadorë portugezë nga Sao Tome që mbështetën Ndongon kundër Mbretërisë së Kongos.<ref name="Thorntonpp100-101">{{cite book|author=John K. Thornton|year=2000|title=Warfare in Atlantic Africa, 1500–1800|url=https://books.google.com/books?id=7_qNAgAAQBAJ&pg=PA101|lang=en|isbn=978-1-135-36584-4|publisher=Routledge|pages=100-01}}</ref> Megjithatë, kur Xhaga sulmoi dhe pushtoi rajonet e [[Kongo]]s në [[1568]], portugezët e ndihmuan [[Kongo]]n në humbjen e tyre. Në përgjigje, Kongoja lejoi kolonizimin e Ishullit Luanda; Në Luanda Paulo Dias de Novais në [[1576]] e organizoi dhe ndërtoi një port skllevërish.<ref name="Stapletonp175">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=XvtDAgAAQBAJ&pg=PA165|author=Timothy J. Stapleton|title=A Military History of Africa|year=2013|lang=en|publisher=ABC-CLIO|isbn=978-0-313-39569-7|page=175}}</ref><ref>{{cite book|author=Stefan Goodwin|title=Africa's Legacies Of Urbanization: Unfolding Saga of a Continent|year=2008|publisher=Lexington Books|url=https://books.google.com/books?id=Wqidll-BE-wC&pg=PA184|page=184|isbn=978-0-7391-5176-1|lang=en}}</ref> Aleanca pasuese e De Novais-it me Ndongon zemëroi luzo-afrikanët, që u ankuan për ndikimin nga Kurora.<ref name="HeywoodThornton2007p83, 86">{{cite book|editor1=Linda M. Heywood|editor2=John K. Thornton|title=Central Africans, Atlantic Creoles, and the Foundation of the Americas, 1585–1660|lang=en|publisher=Cambridge University Press|url=https://books.google.com/books?id=S42CypbRTlQC&pg=PA83|isbn=978-052177065-1|accessdate=16 maj 2016|year=2007|pages=83, 86}}</ref> Në [[1579]], sunduesi i Ndongos Ngola Kiluanxhe kia Ndamdi masakroi banorët portugezë dhe kongolezë në kryeqytetin e Ndongo, Kabasa nën ndikimin e renegatëve portugezë. Të dy palët, portugezët dhe kongolezët luftuan kundër Ndongos dhe lëkundja e luftës mes Ndongos dhe Portugalisë do të vijonte për dekada.<ref name="Mancall2007pp208-211">{{cite book|year=2007|author=Peter C. Mancall|url=https://books.google.com/books?id=IqPqCQAAQBAJ&pg=PA208|title=The Atlantic World and Virginia, 1550–1624|lang=en|publisher=University of North Carolina Press|isbn=978-080783883-9|pages=208-11}}</ref>
 
Në Afrikën Lindore, furnitorët kryesorë që punonin në emër të Kurorës Portugeze, duke eksploruar dhe vendosur në territorin e asaj që do të bëhej [[Mozambiku]] ishin ''prazeiros'', të cilëve ju dhanë me qira prona të mëdha përreth lumit [[Zambezi]] nga mbreti si shpërblim për shërbimet e tyre. Duke komanduar ushtri të mëdha të skllevërve-luftëtarë çikunda, këta njerëz vepruan si zotër feudalë, si duke marrë taksa nga prijësit vendas, ashtu dhe duke i mbrojtur ata dhe shtetet e tyre nga tributë grabitëse, duke marrë pjesë në tregtinë e [[fildishi]]t apo skllevërve dhe duke u përfshirë në politikat e Mbretërisë së Mutapas, në pikën që vendosën mbretër klientë në fronin e saj.
 
[[File:Cisterna portoghese.jpg|thumb|372px|Çisterna Manueline e Fortesës së Mazagão ndërtuar në 1513–41, Marok]]
=====Afrika Perëndimore=====
Pasi ekspeditat e kaluan Kepin Bohador në [[1434]]. Në masën që rezultatet tregonin më shumë fitime, u rikthyen masat për të mbrojtur interesat e Portugalisë. Atribuar regjentit Don Pedro të Infante Don Henrik "Navegatorit", dhe i njohur për vulën ''Rex regum'', u dekretua [[monopoli]] i navigimit në bregun perëndimor afrikan në [[1443]]. Anijet duhet të liçensoheshin nga [[Portugalia]] në shkëmbim të një pjese të fitimeve të marra, që motivoi investimin në udhëtimet e eksplorimit nga portugezët dhe të huajt, si gjenovezët dhe venecianët.<ref name="Newitt"/> Në [[1444]], si guvernator i Algarves, Infante vendosi një konsorcium navigimi në Lagos. Dhe, në [[1445]], u krijua qendra e parë e grumbullimit tregtar ("feitoria") në ishullin e Arguinit, në bregun e [[Mauritania|Mauritanisë]], e ndërtuar nën udhëzimet e vetë Infantes: synonte të tërhiqte itineraret e përshkuara tregtarët myslimanë në veriun e Afrikës: të përpiqej të vendoste një treg për të monopolizuar veprimtarinë tregtare në zonë.<ref name="HistoriDisney"/>
 
Në [[1453]], me pushtimin e Konstandinopojës nga [[Perandoria Osmane|osmanët]], një goditje për krishtërimin dhe për marrëdhëniet tregtare të vendosura me [[Mesdheu]]n. Pas më vonë papa Nikola V nxori vulën "Romanus Pontifex"<ref>{{cite book|year=1977|lang=en|author1=Bailey W. Diffie|url=https://books.google.com/books?id=hBTqPX4G9Y4C|author2=George D. Winius|title=Foundations of the Portuguese Empire, 1415–1580|publisher=University of Minnesota Press|isbn=978-0-8166-0782-2|page=94}}</ref> në favor të mbretit Afonsi V i Portugalisë, duke përforcuar i paraprirë ''Dum Diversas'' në [[1452]], duke deklaruar se tokat dhe detet e zbuluara përtej Kepit Bohador i përkasin mbretërve të Portugalisë, dhe duke autorizuar tregtinë dhe pushtimet kundër myslimanëve dhe paganëve, duke legjitimuar politikën portugeze të ''mare clausum'' në [[Oqeani Atlantik|Oqeanin Atlantik]] dhe skllavërinë akoma në fillesa.<ref name="HistoriDisney"/>
 
Në [[1455]], do të niste, në [[ishujt Madeira|Madeira]], një industri lulëzuese e sheqerit. Aksesueshmëria e ishujve tërhoqi tregtarë gjenovezë dhe flamandë të interesuar në shmangjen e monopolit venecian, por problemi ishte nevoja e krahut të punës dhe puna e rëndë: zgjidhja u gjet në prurjen e skllevërve nga Afrika.<ref name="Ponting481">{{cite book|author=Clive Ponting|title=World History: A New Perspective|year=2000|lang=en|publisher=Chatto & Windus|url=https://books.google.al/books?id=EapmAAAAMAAJ|page=481|isbn=0-7011-6834-X}}</ref> Kjo tregti, do të pasuronte fiorentinin Bartolomeu Marchionni, që do të investonte në udhëtime të shumta portugeze. Duke nisur nga viti [[1458]], Ceuta dhe Arguini, me garnizonet e tyre ushtarake, qenë pika kyç të mbështetjes logjistike dhe materiale të lundrimeve portugeze dhe një pengesë për piratarinë e ushtruar nga maurët.<ref name="HistoriDisney"/>
 
=====Gjiri i Guinesë dhe ari i Minës=====
[[File:Elmina slave castle.jpg|thumb|left|345px|Kështjella São Jorge da Mina, ndërtuar në 1482 përreth industrive të arit, prej nga u quajt Bregu i Arit, [[Gana]] e tanishme]]
Pas vdekjes së infantes, dhe duke parë përfitimet e pakta nga eksplorimet, në [[1469]] mbreti Afonsi V i dha monopolin e tregtisë në një pjesë të Gjirit të Guinsë tregtarit Fernão Gomes përkundrejt një pagese vjetore prej 200 000 realësh. Ekskluziviteti i tregtisë ndërkohë i quajtur "malagueta", piperi i guinesë (''Aframomum melegueta'') zëvendësues popullor i [[piperi i zi|piperit të zi]],<ref>{{cite book|author=Daniel F. Austin|year=2004|publisher=CRC Press|url=http://books.google.com/books?id=eS7lX_rC3GEC&lpg=PA170|lang=en|title=Florida ethnobotany|page=170|ISBN=0-8493-2332-0}}</ref> iu dha gjithashtu për 100 000 realë në vit. Gomes duhet të eksploronte 100 lega të bregut afrikan në vit gjatë pesë viteve.<ref name="rt">{{cite web|author=Rob Thorn|work=thorn.demon.co.uk|title=Discoveries After Prince Henry|url=http://www.thornr.demon.co.uk/kchrist/discpde.html|accessdate=24 dhjetor 2006|lang=en}}</ref>
 
Me bashkëpunimin e lundërtarëve si João de Santarém, Pedro Escobar, Lopo Gonçalves, Fernão do Pó dhe Pedro de Sintra, Fernão Gomes bëri të njëjtën gjë për të përmbushur kontratën. Me trashëgiminë e tij, duke eksploruar bregun perëndimor afrikan përparoi deri në Kepin e Shën Katerinës, tashmë në gjysmë-rruzullin jugor dhe gjetën gjithashtu ishujt e Gjirit të Guinesë, duke përfshirë [[Sao Tome dhe Principe]] dhe Elminën në [[1471]],<ref name="marinha">{{cite web|url-status=dead|title=O Contrato de Fernão Gomes|lang=pt|author=J. de Matos Semedo|access-date=24 dhjetor 2006|url=http://www.marinha.pt/extra/revista/ra_fev1999/pag21.html|archive-url=https://web.archive.org/web/20131203020748/http://www.marinha.pt/extra/revista/ra_fev1999/pag21.html|archive-date=3 dhjetor 2013}}</ref> ku gjetën një industri të lulëzuar të arit lumor.<ref name="HistoriDisney"/>
 
[[File:Amina.jpg|thumb|321px|Hartë e shek. të XVI që tregon pretendimet portugezë për Guinenë dhe São Jorge da Mina]]
Me fitimet e kësaj tregtie, Fernão Gomes i ndihmuar nga Afonsi V pushtoi Asilahun, Ksar es-Seghirin dhe Tanxherin, duke luajtur një rol të madh në ekonominë e mbretërisë. Ato pjesë të bregut do të quheshin Bregu i Arit, duke zgjuar lakminë e Mbretërve Katolikë, që do ti pushonin presionet vetëm për tu mbështetur te rajoni pas nënshkrimit të Traktatit të Alcáçovas në [[1479]]. Traktati njihte mbizotërimin portugez të zbulimeve në Jug të [[Ishujt Kanare|Kanarieve]], duke përfshirë të drejtën mbi Bregun e Minës dhe Gjirin e Guinesë dhe vijimin e eksplorimit të bregut.<ref name="HistoriDisney"/>
 
Pak pas ngjitjes në fron në [[1482]], Zhoão II e centralizoi te kurora eksplorimin dhe tregtinë, duke përcaktuar ndërtimin e një qendre grumbullimi tregtar (feitoria) për tregtinë e arit. Nën komandën e Diogo de Azambuja shpejt u ndërtua "Kështjella e São Jorge da Mina"<ref name="ghana">{{cite web|title=Castelo de Elmina|lang=en|publisher=Qeveria e Ganës|url-status=dead|url=http://www.ghanatourism.gov.gh/regions/highlight_detail.asp?id=&rdid=116#|accessdate=24 dhjetor 2006|archive-date=9 tetor 2006|archive-url=https://web.archive.org/web/20061009012322/http://www.ghanatourism.gov.gh/regions/highlight_detail.asp?id=&rdid=116#}}</ref> me gurë paraprakisht të prerë dhe në Portugali, të dërguar si balasta të anijeve, sistemi i ndërtimit pastaj u adoptua për fortifikime të shumta. Në strehimin e fortesës-feitoria të zhvilluar në ngulimin São Jorge da Mina që në [[1486]] mori "Carta de Foral" (emfiteuza). Aty do të shkëmbehej [[gruri|grurë]], pëlhurat, kuajt dhe guacka ("zimbo"), për arë (deri në 400 kg në vit) dhe skllevër, me intensitet gjithmonë e më të madh duke nisur nga [[shekulli XVI|shekulli i XVI.<ref name="HistoriDisney"/>
 
Mes viteve [[1472]] dhe [[1486]], portugezët do të arrinin në Mbretërinë e Beninit, një shoqëri e sofistikuar e qeverisur nga Obá. Do të dërgoheshin ambasada, që, sipas Gaspar Correia-s, do ta mbanin të informuar Zhoãon II mbi mundësinë e arritjes në Indi.<ref name="Correia">{{cite book|author=Gaspar Correia|title=Lendas da India|publisher=Typ. da Academia real das Ciências|url=http://books.google.pt/books?id=XT8gAQAAMAAJ|volume=I|accessdate=16 dhjetor 2011|year=1858|lang=pt}}</ref> Aty, do të vendosnin tregtinë e [[bronzi]]t dhe [[tunxhi]]t europian, në formën e byrzylykëve, në shkëmbim të piperit të Guinesë, pëlhurave, [[fildishi]]t dhe skllevërve (duke i dhënë emrin "bregu i skllevërve"), i njohur me ndryshimet e mëdha të politikave dhe artit vendor: bronzet e Beninit dëshmojnë për praninë portugeze.<ref name="BMuseum">{{cite web|lang=en|title=Brass figure of a Portuguese soldier holding a musket|url=http://www.britishmuseum.org/explore/highlights/highlight_objects/aoa/b/brass_figure_of_a_portuguese-1.aspx|publisher=British Museum|accessdate=16 dhjetor 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20151020065528/http://www.britishmuseum.org/explore/highlights/highlight_objects/aoa/b/brass_figure_of_a_portuguese-1.aspx|url-status=dead|archive-date=20 tetor 2015}}</ref>
 
=====Mbretëria e Kongos dhe themelimi i Angolës=====
[[File:Kongo audience.jpg|thumb|left|358px|Takimi i mbretit të Kongos me lundërtarët portugezë dhe banorë afrikanë]]
Që nga nënshkrimi i Traktatit të Alcáçovas brigjet e Guinesë patrulloheshin me kujdes, duke qenë të ndaluar kastelanët dhe europianët e tjerë. Mes viteve [[1482]] dhe [[1486]], Diogo Cão, që u angazhua nga Zhoão II në këto patrulla, u nis drejtë Santo Jorge da Mina për të eksploruar grykëderdhjen e lumit Kongo dhe do të eksploronte shpejtë 150&nbsp;km deri te kataraktet e Ielalës. Aty ngriti padrãon e parë prej guri, duke zëvendësuar kryqet e zakonshme të Madeirës dhe dërgoi një ambasadë portugeze në Mbretërinë e Kongos, duke nisur kontaktet e para europiane.<ref>{{cite book|author=Carmen M. Radulet|date=1988|title=As viagens de Diogo Cão: um problema ainda em aberto|publisher=Universidade de Coimbra, Biblioteca Geral 1|url=http://books.google.com/books?id=HzVu8IUqQt8C&lpg=PA112|lang=pt|page=112}}</ref>
 
Hapat e para në vendosjen e një aleance me "Manikongon" (në gjuhën kongoleze "muene kongo") e fuqishëm, që dominonte të gjithë mbretërinë: Diogo Cão mori disa fisnikë për vizitë në Portugali dhe i riktheu në [[1485]] bëri një marrëveshje me mbretin Anzinga Ankua, që në [[1491]] u konvertua në krishtërim dhe u pagëzua, me emra të ndryshëm, duke marrë emrin Zhoão I i Kongos sipas mbretit portugez.<ref>{{cite book|year=1998|url=https://books.google.al/books?id=l08YAAAAIAAJ|volume=11|editor=Paula K. Byers|title=Encyclopedia of World Biography: Mich-Orl|others=Suzanne Bourgoin|chapter=Nzinga Nkuwu|publisher=Gale Research Inc.|lang=en|isbn=0-7876-2221-4|accessdate=24 janar 2008}}</ref>
 
Priftërinjtë e parë katolikë dhe ushtarët e përshkruan kryeqytetin Mabanza Kongo si një qytetin e madh të Évorës. Zhoão I i Kongos qeverisi deri rreth vitit [[1506]] dhe u pasua nga i biri, Afonsi I i Kongos, që do ta bënte katolicizmin roman fenë zyrtare të mbretërisë. Në jug të kësaj mbretërie ekzistonin dy të tjera, Mbretëria e Dongos dhe Mbretëria e Matambas, të cilat do të shkriheshin, për të krijuar Mbretërinë e Angolës (rr. [[1559]]).<ref name="HistoriDisney"/>
 
Duke eksploruar rivalitetet dhe konfliktet mes këtyre mbretërive, në gjysmën e dytë të [[shekulli XVI|shekullit të XVI]], portugezët do të vendoseshin në Mbretërinë e Angolës. Guvernatori i parë i Angolës, Paulo Dias de Novais, duhet të përkufizonte territorin e gjerë dhe të eksploronte burimet e tij natyrore, në veçanti skllevërit. Depërtimi në brendësi ishte i kufizuar. Në [[1576]] themeluan ''São Paulo de Loanda'',<ref>{{cite encyclopedia|publisher=Encyclopædia Britannica|url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/350301/Luand|accessdate=20 gusht 2011|title=Luanda|lang=en}}</ref> në qytetin e tanishëm të Luandës. [[Angola]] më vonë u kthye në tregun kryesor furnizues të skllevërve për plantacionet e kallam-sheqerit të [[Brazili]]t.
 
[[File:Map of Portuguese Carreira da India.gif|thumb|upright=1.5|Ishulli i Mozambikut, një etapë e rëndësishme e Rrugëtimit të Indisë: hartë e itinerarit të ndjekur nga anijet në vajtje (e kuqe) dhe në kthim (i gjelbër)]]
=====Afrika Jugore dhe Lindore=====
{{main|Armadat Portugeze të Indisë}}
Me kapërcimin e Kepit të Shpresës së Mirë nga [[Bartolomeu Dias]] në [[1488]], misionit fetar të "Rekonquista"s iu shtua kurioziteti shkencor dhe [[tregtia]]. [[Vasco da Gama]] përdori hartat detare të deriatëhershme për të përcaktuar një [[Zbulimi portugez i rrugëz detare të Indisë|rrugë detare për në Indi]]. Pas këtij zbulimi, [[shekulli XVI|shekulli i XVI]] do të kthehej në "''shekullin e artë''" të Portugalisë dhe apogjeu i saj si fuqi e re europiane. Duke nisur nga tani, eksplorimet do ta humbisnin karakterin privat, duke u zhvilluar nën nismën e Kurorës, me Manuelin I që përcaktonte se gjithë vitet, mes shkurtit dhe marsit, do të nisej një [[Armadat Portugeze të Indisë|armadë për në Indi]].<ref name="HistoriDisney"/>
 
Në udhëtimin e tij të dytë në [[1502]], [[Vasco da Gama]] ktheu në tributar të Portugalisë ishullin e Kilvës (Kilva Kisivani i tanishëm), në [[Tanzania|Tanzani]] dhe bëri edhe njohjen e Sofalës në [[Mozambiku|Mozambik]]. Për të imponuar monopolin e tregtisë së erëzave në Oqeanin Indian, në vitin 1505 u nis një [[Armada e VII-të Portugeze e Indisë|armadë]] me D. Francisco de Almeida-n, të emëruar si nën-mbreti i parë i [[India Portugeze|Indisë Portugeze]]. Ndërkohë u ndërtua Fortesa e São Caetano de Sofala, nëpërmjet një marrëveshjeje me një prijës vendas, progresivisht e përforcuar.<ref>{{cite web|editor=Filipe Antunes|lang=pt|title=Terras de Sofala|url=http://www2.crb.ucp.pt/historia/abced%C3%A1rio/MO%C3%87AMBIQUE/terras_de_sofala.htm|publisher=Universidade Católica Portuguesa|accessdate=2 gusht 2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20120118133909/http://www2.crb.ucp.pt/historia/abced%C3%A1rio/MO%C3%87AMBIQUE/terras_de_sofala.htm|url-status=dead|archive-date=18 janar 2012}}</ref><ref>{{cite book|author=Luís de Albuquerque|title=Dicionário de História dos Descobrimentos Portugueses|publisher=Caminho|year=1994|lang=pt|editor=Francisco C. Domingues|url=https://books.google.al/books?id=xz_jAAAAMAAJ|volume=I|isbn=972210924-3|page=64}}</ref><ref>{{cite book|year=1994|author=Luís de Albuquerque|editor=Francisco C. Domingues|url=https://books.google.al/books?id=m0DjAAAAMAAJ|lang=pt|title=Dicionário de História dos Descobrimentos Portugueses|volume=II|publisher=Caminho|isbn=972210925-1|pages=997-98}}</ref>
 
[[File:Museu Da Ilha De Mocambique (33387901932).jpg|thumb|left|345px|Statujë e Vasco da Gamës në sheshin përballë "Palácio dos Capitães-Generais", Ishulli i Mozambikut, në hyrje të Gjirit të Mosurilit, bregu i Nampulës]]
Në [[1507]], portugezët e pushtuan Ishullin e Mozambikut, port strategjik mbështetjeje për rrugëtimin e Indisë që lidhte Lisbonën me [[Goa]]n. Si etapë lundrimi ishte një pika e takimit të anijeve të humbura në udhëtimin vajtës, duke pritur [[monsunet]]. Më vonë aty u ndërtua një fortifiki i fuqishëm, Fortesa e São Sebastião-s ([[1558]]) dhe një spital. Në [[ishujt Azore]], një armadë e ishujve i mbronte anijet e drejtuara për në Lisbonë nga sulmet pirate të europianëve.<ref name="HistoriDisney"/>
 
Në gusht [[1507]], u pushtua ishulli i Sokotrës, në hyrje të Detit të Kuq.<ref group=shpjegime>Katër vjet më vonë do të braktisej, për shkak të inefiçencës për të kontrolluar Detin e Kuq, duke kaluar në Aden si një pikë e parapëlqyer. shiko {{cite book|author1=Bailey W. Diffie|url=https://books.google.com/books?id=hBTqPX4G9Y4C|lang=en|author2=George D. Winius|title=Foundations of the Portuguese Empire, 1415–1580|year=1977|publisher=University of Minnesota Press|isbn=978-0-8166-0782-2|page=233}}</ref> Aty, Tristão da Cunha dërgoi një ekspeditë për në [[Etiopia|Etiopi]], që mendohej se ishte më e afërt. Duke qenë në rrugë për në Malindi, Afonso de Albuquerque zbarkoi në Ras Filuk, pranë Kepit Guardafui.<ref>{{cite book|author=J. J. Hespeler-Boultbee|year=2006|publisher=CCB Publishing|title=A Story in Stones: Portugal's Influence on Culture and Architecture in the Highlands of Ethiopia 1493-1634|url=http://books.google.com/books?id=7Nz5OqKWeTwC|lang=en|page=178|ISBN=0-9781162-1-6}}</ref> Në rrugëtimin e kësaj ekspedite, të mbërritur në [[Goa]] në [[1512]] ambasadori Mateus, i dërguar nga mbretëresha regjente Eleni e Etiopisë te mbreti Manueli I i Portugalisë dhe te papa, në kërkim të një aleance për të bërë paqe me fuqinë në rritje osmane në rajon. Duke e parë si një kontakt shumë të dëshiruar me priftin-mbret legjendar Johan, mbreti informoi papën [[Leoni X]] me Pêro da Covilhã-n në [[1513]] dhe Mateus udhëtoi për në Portugali në [[1514]],<ref>{{cite book|author=Francis Millet Rogers|title=The quest for Eastern Christians: travels and rumor in the Age of Discovery|year=1962|publisher=University of Minnesota Press|url=http://books.google.com/books?id=lBh--X3QjnsC|lang=en|page=134|isbn=0-8166-0275-1}}</ref> nga ku u kthye me një ambasadë portugeze, bashkë me Francisco Álvares. Portugezët në këtë mënyrë kuptuan natyrën e misionit të tij me mbërritjen në Etiopi në [[1520]], pas vdekjes së Mateus, fakt që i ndërlikoi kontaktet me perandorin etiopian.<ref>{{cite book|editor2=G. W. B. Huntingford|author=Francisco Alvares|editor1=Charles F. Beckingham|title=Prester John of the Indies: A True Relation of the Lands of the Prester John, or The Portuguese Embassy to Ethiopia in 1520|url=https://books.google.al/books?id=GDOIcgAACAAJ|isbn=140942492-8|year=2010|lang=en|publisher=Taylor & Francis Group|page=307}}</ref> Kjo ishte nisja e parë e marrëdhënieve të një vendi europian me [[Etiopia|Etiopinë]] dhe në [[1517]] [[Portugalia]] e ndihmoi perandorin Lebna Dengel, duke dërguar armë dhe katërqind ushtarë, që do ta ndihmonin të ristabilizonte qeverisjen<ref>{{cite book|author1=Girma Beshah|title=The Question of the Union of the Churches in Luso-Ethiopian Relations|year=1964|lang=en|author2=Merid W. Aregay|url=https://books.google.al/books?id=L34JAQAAIAAJ|publisher=Junta de Investigac̦ões do Ultramar and Centro de Estudos Históricos Ultramarinos|pages=25, 45–52}}</ref> në luftën Etiopiano-Adale.
 
[[File:Asia oceania anonymous c1550.jpg|thumb|396px|Shek. XVI dhe XVII, Perandoria Portugeze në Lindje, me kryeqytet në Goa, përfshinte zotërime në të gjithë nënkontinentet asiatike, Afrikën Lindore dhe Paqësor]]
==== Goa, Malaka dhe Azia Juglindore ====
{{main|Zotërimet portugeze në Arkipelagun Indonezian}}
Nga fundi i vitit [[1509]], Albuquerque u bë nën-mbreti i Indive Lindore. Tashmë nën qeverinë e Albuquerque-s, me ndihmën e piratit hindu Timoxha në [[1510]] u mor nga arabët [[Goa]]. Pushtimi fillestar i Goas nga Sulltanati i Bixhapurit, të cilët shpejtë u kundërpërgjigjën, megjithatë më 25 nëntor të të njëjtit vit ajo u ripushtua.<ref name="Shastry34-45">{{cite book|author=Bhagamandala S. Shastry|year=2000|title=Goa-Kanara Portuguese Relations, 1498–1763|url=https://books.google.com/books?id=raLL0A3Pb_0C&pg=PA41|publisher=Concept Publishers|isbn=978-817022848-6|lang=en|pages=34-45}}</ref> I dëshiruar si porti më i mirë tregtar i rajonit, qendra e tregtisë së kuajve arabë për sulltanatet e Dekanit, e vendosur mes [[Kerala]]s dhe [[Guxharat]]it, pushtimi do të lejonte përmbushjen e synimit të mbretërisë për të qëndruar në mënyrë të përhershme në rajon.<ref name="Disney2009b128-30"/> Megjithëse nën sulme të vazhdueshme, "Velha Goa" u bë kryeqytet i Indisë Portugeze, duke u kthyer në qendrën e pranisë portugeze, nën qeverinë e [[India Portugeze|"Estado Português da Índia"]]. Me pushtimin e Goas portugezët arritën të nxisnin respektin e mbretërive fqinje: [[Guxharat]]i dhe Kalikuti do të dërgonin ambasada, duke ofruar aleanca, konçesione dhe vende për fortesa. Albuquerque atë vit në Goa nisi për herë të parë të priste monedha portugeze jashtë mbretërisë, duke përfituar nga rasti për të shpallur pushtimin.<ref name="deSouza220">{{cite book|author=Teotonio R. de Souza|year=1990|volume=2|lang=en|publisher=Concept Publishing Co.|url=https://books.google.com/books?id=dwYDPnEjTb4C|title=Goa Through the Ages: An Economic History|isbn=81-7022-259-1|page=220}}</ref><ref>{{cite web|title=Indo-Portuguese Issues|url=http://www.rbi.org.in/scripts/pm_indoportuguese.aspx|work=rbi.org.in|lang=en}}</ref>
 
[[File:Iberian mare clausum claims.svg|thumb|left|408px|'Mare clausum' Iberik në Epokën e Zbulimeve. Tregohet strategjia e Afonso de Albuquerque-s për rrethimin e Oqeanit Indian]]
Në kontrast me Almeidën, Albuquerque ishte më i shqetësuar me fuqizimin e marinës, ashtu dhe më i bindur ndaj interesave të mbretërisë.<ref name="DiffieWinius238">{{cite book|isbn=978-0-8166-0782-2|author1=Bailey W. Diffie|year=1977|lang=en|author2=George D. Winius|url=https://books.google.com/books?id=hBTqPX4G9Y4C|title=Foundations of the Portuguese Empire, 1415–1580|publisher=University of Minnesota Press|page=238}}</ref> Albuquerque i inkurajoi kolonët portugezë të martoheshin me gra vendase, ndërtoi një kishë në nder të Shën Katerinës (pasi Goa u ripushtua në ditën e festës së saj) dhe u përpoq të krijonte marrëdhënie me hindutë duke mbrojtur tempujt e tyre dhe duke u pakësuar taksat.<ref name="Disney2009b128-30"/> Portugezët mbajtën marrëdhënie miqësore me sunduesit e [[Perandoria Vixhajanagara|Perandorisë Vixhajanagara]] në Indinë Jugore.<ref name="Mehta291">{{cite book|author=Jaswant L. Mehta|title=Advanced Study in the History of Medieval India|url=https://books.google.com/books?id=iUk5k5AN54sC|page=291|isbn=978-81-207-0617-0|year=1980|lang=en|publisher=Sterling Publishers Pvt. Ltd}}</ref>
 
Në prill [[1511]], Albuquerque lundroi me 17 ose 18 anijesh dhe rreth 1 200 veta për në Malaka, në siujdhesën Malaj,<ref name="Ricklefs23">{{cite book|author=Merle C. Ricklefs|title=A History of Indonesia Since c. 1300|year=1993|lang=en|publisher=Stanford University Press|url=https://books.google.al/books?id=Ws5tQgAACAAJ|edition=i 2-të|isbn=978-080472195-0|page=23}}</ref> që ishte tregu më i madh i erëzave në atë periudhë. Megjithëse tregtia aty dominohej më së shumti nga guxharatasit, aty tregtonin edhe grupe të tjera, si turq, persë, armenë, tamilë dhe abisinas.<ref name="Kratoska2004p98">{{cite book|author=Paul H. Kratoska|url=https://books.google.com/books?id=Z9U-FUPS3DkC&pg=PA98|title=South East Asia, Colonial History: Imperialism before 1800|isbn=978-041521540-4|publisher=Taylor & Francis|year=2004|lang=en|page=98}}</ref> Albuquerque synonte Malakën për të penguar ndikimin mysliman dhe venecian në tregtinë e erëzave dhe rritjen e asaj të Lisbonës.<ref name="Gipouloux2011p301-302">{{cite book|author=François Gipouloux|title=The Asian Mediterranean: Port Cities and Trading Networks in China, Japan and Southeast Asia, 13th–21st Century|url=https://books.google.com/books?id=jIAKkMlFFQAC&pg=PA301|isbn=978-085793426-0|publisher=Edward Elger|year=2011|lang=en|pages=301-02}}</ref> Në korrik 1511 ata e pushtuan Malakën dhe për ta mbrojtur atë u ngrit një fortesë, porta e të cilës, e quajtur "A Famosa" qëndron akoma.<ref name="Ooi2009p202">{{cite book|year=2009|author=Keat Gin Ooi|url=https://books.google.com/books?id=3Uq_c2LARgAC&pg=PA202|title=Historical Dictionary of Malaysia|lang=en|isbn=978-0-8108-5955-5|publisher=Rowman & Littlefield Publishers|page=202}}</ref> Pasi mundi Sulltanatin e Malakës, Afonso de Albuquerque dërgoi menjëherë Duarte Fernandes me mision diplomatik në Mbretërinë e Siamit ([[Tailanda]] moderne), europiani i parë që mbërrinte, duke parë pretendimet siameze mbi Malakën, duke vendosur marrëdhënie tregtare miqësore midis dy mbretërive.<ref name="Lach520-521">{{cite book|author=Donald F. Lach|title=Asia in the Making of Europe, Volume I: The Century of Discovery|url=https://books.google.com/books?id=xD52ge5a8vYC&pg=PA200|isbn=978-0-226-46708-5|contribution=Edwin J. Van Kley|year=1994|publisher=University of Chicago Press|lang=en|page=520-21}}</ref><ref>{{cite book|author=Barbara A. West|publisher=Facts On File|url=https://books.google.al/books?id=pCiNqFj3MQsC&lpg=PP1&pg=PA800|isbn=0-8160-7109-8|year=2009|lang=en|page=800|title=Encyclopedia of the Peoples of Asia and Oceania}}</ref>
 
[[File:Attributed to Kano Sanraku - Important Cultural Property Namban Screens - Google Art Project2.jpg|thumb|456px|Pikturë japoneze që paraqet mbërritjen e Portugezëve në Japoni, fillimi i shek. të XVII. Pjesë e domethënëse e ekuipazheve portugeze të udhëtimit të Japonisë ishin të krishterët indianë.<ref>{{cite book|author=Gary P. Leupp|year=2003|lang=en|title=Interracial Intimacy in Japan: Western Men and Japanese Women, 1543-1900|publisher=A&C Black, Continuum Internat. Pub. Group|url=https://books.google.al/books?id=-I6owJcCOdwC|isbn=0-8264-6074-7|page=35}}</ref>]]
==== Ishujt e Erëzave dhe Traktati i Saragozës ====
Në vazhdim, në 1511 Albuquerque dërgoi Antonio de Abreu-n dhe Francisco Serrão-n (bashkë me Ferdinand Magelanin) për të eksploruar Arkipelagun Indonezian,<ref name="Newitt2005p78">{{cite book|author=Malyn D. Newitt|publisher=Routledge|title=A History of Portuguese Overseas Expansion, 1400–1668|year=2005|lang=en|isbn=0-415-23979-6|url=https://books.google.com/books?id=vpteLQcx6J4C|page=78}}</ref> duke zaptuar porte dhe ishuj. Operacionet portugeze në Azi nuk kaluan të pa vërejtura. Në nëntorin e atij viti, duke marrë vesh vendndodhjen e të ashtuquajturve "ishuj të erëzave" ("ilhas das especiarias") në ishujt Maluku dhe Banda, dërgoi një ekspeditë të komanduar nga António de Abreu për ti eksploruar. Pilotët malajas i drejtuan nëpërmjet [[Xhava]]s, ishujve të Vegjël Sunda dhe ishullit të Ambonit deri në Banda, ku zbarkuan në fillim të [[1512]].<ref>{{cite book|year=1999|author=Giles Milton|url=https://books.google.al/books?id=yPa0oAEACAAJ|title=Nathaniel's Nutmeg: How One Man's Courage Changed the Course of History|publisher=Sceptre|isbn=978-0-340-69676-7|lang=en|page=5, 7}}</ref> Aty u vendosën, si europianët e parë të zbritur në këta ishuj, duke i mbushur anijet e tyre me arra muskat dhe karafila indonezianë.<ref>{{cite book|author=Willard A. Hanna|url=https://books.google.al/books?id=cHdytgAACAAJ|year=1991|title=Indonesian Banda: Colonialism and its Aftermath in the Nutmeg Islands|publisher=Yayasan Warisan dan Budaya Banda Naira|lang=en|page=7}}</ref> Abreu u nis për në Ambon ndërsa zëvendës-komandanti i tij, Francisco Serrão vijoi për në Ternate. Në të njëjtin vit, në [[Indonezia|Indonezi]], portugezët morën Makasarin, dhe u shtynë më tej në jug duke zbuluar [[Timori]]n në [[1512]].<ref>{{cite book|author=Kenneth G. McIntyre|year=1977|title=The Secret Discovery of Australia: Portuguese Ventures 200 Years Before Captain Cook|url=https://books.google.al/books?id=3HUcAAAAMAAJ|lang=en|publisher=Souvenir Press|isbn=028562303-6|page=69}}</ref><ref group=shpjegime>Dokumenti i parë europian i njëhur që përmend ishullin është një hartë e Rui Brito Patalin për Manuelin I të Portugalisë, e datuar në 6 janar [[1514]], në të cilën u referohet anijeve që ishin nisur për në Timor.</ref>
 
[[File:Ternate.JPG|thumb|left|379px|Ternate në arkipelagun e Malukut, duke shfaqur Fortesën-feitoria të São João Baptista de Ternate të nisur në 1522. Pikturë hollandeze, 1720]]
Në [[1521]] [[Ferdinand Magelani]] mbërriti dhe pretendoi [[Filipinet]] për Spanjën. Në [[1525]], [[Spanja]] nën Karlin e V dërgoi një ekspeditë për të kolonizuar Ishujt Maluku, duke pohuar se ata ishin në zonën e tij të Traktatit të Tordesillas, meqë nuk ishte vendosur një kufi në lindje. Ekspedita e García Jofre de Loaísa-s mbërriti te Malukut, duke u vendosur në skelën e Tidores. Me portugezët tashmë të vendosur në Ternaten e afërt, përplasja ishte e pashmangshme. Mes viteve [[1522]] dhe [[1529]], në vijim të lundrimit përreth botës nga [[Ferdinand Magelani]], kastelanët do të kontestonin kufirin e Traktatit të Tordesilhas, duke diskutuar përkatësinë e Malukut e çmuar të "burimit të të gjitha erëzave" dhe [[Filipinet]] me portugezët. Por në [[1529]] me nënshkrimin e Traktatit të Saragozës nga Zhoão III dhe Karlosi I i Spanjës, u arrit në një zgjidhje, duke ja atribuar Malukut Portugalisë, ndërsa Filipinet Spanjës. Marrëveshja do të përcaktonte vijimin e meridianit të Tordesilhas në gjysmë-rruzullin e anës tjetër të botës. Territoret në lindje të ishujve Maluku, i jepeshin Spanjës me një pagesë prej {{formatnum:350000}} dukatesh prej ari.<ref>{{cite book|author=Geoffrey R. Elton|title=The New Cambridge Modern History|year=1990|lang=en|volume=2, The Reformation, 1520-1559|url=https://books.google.al/books?id=59Pae06JSiUC|publisher=Cambridge University Press|isbn=0-521-34536-7|page=632}}</ref><ref name="Ooi2004p1340">{{cite book|isbn=1-57607-770-5|year=2004|title=Southeast Asia: A Historical Encyclopedia, from Angkor Wat to East Timor|url=https://books.google.com/books?id=QKgraWbb7yoC&pg=PA1340|author=Keat G. Ooi|volume=1|lang=en|publisher=ABC-CLIO|page=1340}}</ref><ref name="HistoriDisney"/>
 
Në [[1522]], mbreti hindu i Sundas në Indonezi mundësoi nënshkrimin e një aleance me portugezët në Malaka për tu mbrojtur nga rritja e fuqisë myslimane në qendër të Xhavës,<ref name="autogenerated2">{{cite web|title=History of Jakarta|accessdate=1 gusht 2010|url=http://www.beritajakarta.com/english/AboutJakarta/HistoryofJakarta.asp#|work=.beritajakarta.com|lang=en|url-status=live|archive-date=20 gusht 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20110820052725/http://www.beritajakarta.com/english/AboutJakarta/HistoryofJakarta.asp#}}</ref> duke i lejuar të ndërtonin një fortesë në portin e Kalapas ([[Xhakarta]] e tanishme). Traktati i Sunda Kalapas (1522) u nënshkrua në një "padrão", por portugezët nuk do të vijonin ta përmbushnin premtimin për tu kthyer në vitin tjetër: atë vit u kthye guvernatori i Indisë Duarte de Meneses që, pas një administrimi shkatërrimtar, u dërgua në burg dhe u zëvendësua nga [[Vasco da Gama]], që do të vdiste në Koçi në [[1524]]. Portugezët tregtuan rregullisht me Perandorinë e Bruneit nga viti [[1530]] dhe e përshkruan kryeqytetin e [[Brunei]]t si të rrethuar me mure guri. Në [[1535]], kapiteni António de Faria, i nisur nga [[Da Nang]]u, ku portugezët kishin mbërritur në [[1516]], tashmë të quajtur Koçinçina ([[Vietnami]] i sotëm), u përpoq të vendoste një qendër grumbullimi tregtar në Hoi An, por dështoi.<ref>{{cite book|url=http://books.google.com/books?id=WZry2NaH2_sC&lpg=PA22|author=Spencer Tucker|title=Vietnam|publisher=Kentucky University Press|lang=en|year=1999|isbn=081310966-3|page=22}}</ref> Jorge de Meneses zbuloi Guinenë e Re në [[1526]], duke e emërtuar atë "Ishulli i Papuas".<ref name="QuanchiRobson2005">{{cite book|year=2005|author1=Max Quanchi|url=https://books.google.com/books?id=FUwDzM94jGUC|lang=en|author2=John Robson|page=xliii|title=Historical Dictionary of the Discovery and Exploration of the Pacific Islands|isbn=978-0-8108-6528-0|publisher=Scarecrow Press}}</ref>
 
[[File:Bahrain Fort 1.jpg|thumb|358px|Fortesa Portugeze, një nga fortesat e ruajtura më mirë në Bahrain]]
==== Azia Jugore, Gjiri Persik dhe Deti i Kuq ====
{{see also|India Portugeze|Ngulimi portugez në Çitagong}}
Megjithëse Kankili I i Xhafnës fillimisht i rezistoi kontaktit me ta, Mbretëria e Xhafnës shpejtë do të vihej në vëmendjen e zyrtarëve portugezë si për rezistencën ndaj veprimtarive misionare ashtu dhe për arësye logjistike për shkak të afërsisë me limanin e Trinkomalit, ndër arësyet e tjera.<ref name="Abeyasinghe2">{{cite book|author=Tikiri Abeyasinghe|title=Jaffna Under the Portuguese|url=https://books.google.al/books?id=hsYLAAAAIAAJ|publisher=Lake House Investments|isbn=978-955552000-3|date=1986|lang=en|page=2}}</ref> Në të njëjtin vit, Manueli I e urdhëroi Almeidën të përforconte fortesat në [[Kerala]] dhe në Afrikën Lindore, ashtu dhe të shikonte mundësinë e ndërtimit të fortesave në [[Sri Lanka]] dhe Malaka në përgjigje të armiqësive në rritje me myslimanët në ato rajone dhe kërcënimeve nga sulltani mamluk.<ref name="Disney2009b128">{{cite book|author=Anthony R. Disney|title=History of Portugal and the Portuguese Empire: From Beginnings to 1807|publisher=Cambridge University Press|url=https://books.google.al/books?id=0tzMtAEACAAJ|volume=2|isbn=978-0-521-74612-0|year=2009|lang=en|page=128}}</ref>
 
Në [[1517]], João da Silveira komandoi një flotë për në Çitagong, dhe rreth vitit [[1528]], portugezët kishin krijuar një [[Ngulimi portugez në Çitagong|ngulim në Çitagong]].<ref name="Harris225">{{cite book|year=2015|title=The First Firangis: Remarkable Stories of Heroes, Healers, Charlatans, Courtesans & Other Foreigners who Became Indian|isbn=93-82277-63-3|url=https://books.google.al/books?id=sOlrrgEACAAJ|lang=en|author=Jonathan G. Harris|publisher=Aleph Book Company|page=225}}</ref> Portugezët në vijim e vunë qendrën e tyre të operacionve përgjatë lumit Hugli, ku hasën myslimanë, hindu dhe dezertorë portugezë të njohur si ''Çatinë''.<ref>{{cite book|year=2008|author=Shihan de S. Jayasuriya|publisher=I. B. Taurus|url=https://books.google.com/books?id=bkoBAwAAQBAJ&pg=PA86|lang=en|title=The Portuguese in the East: A Cultural History of a Maritime Trading Empire|page=86-7|isbn=978-184511585-2}}</ref>
 
[[File:Diu1.jpg|thumb|left|372px|Fortesa e Diut, më e rëndësishmja e Indisë Portugeze (1535–1536), Guxharat]]
Perandoria Portuguese u zgjerua në Gjirin Persik, duke kundërshtuar kontrollin e tregtisë së erëzave nga Sulltanati Axhuran dhe [[Perandoria Osmane]]. Në [[1515]], Afonso de Albuquerque pushtoi shtetin Huvala të [[Ngushtica e Hormuzit|Hormuzi]]t në hyrje të Gjirit Persik, duke e kthyer në shtet vasal. [[Adeni]], megjithatë, i rezistoi ekspeditës së Albuquerque-s po atë vit dhe një tjetër përpjekeje nga pasuesi i Albuquerque-s, Lopo Soares de Albergaria në [[1516]]. Në [[1521]] një forcë e drejtuar ngaq António Correia pushtoi [[Bahreini]]n duke mundur mbretin xhabrid, Mukrin ibn Zamil.<ref>{{cite book|author=Juan R. Cole|title=Sacred Space and Holy War: The Politics, Culture and History of Shi'Ite Islam|year=2002|publisher=I.B. Tauris|url=https://books.google.al/books?id=ntarP5hrza0C|lang=en|page=37|isbn=186064-736-7}}</ref>
 
Në një seri ndryshimi aleancash, portugezët mbizotëruan shumë nga jugu i Gjirit Persik për shekullin vijues. Me rrugëtime të rregullta detare që e lidhnin Lisbonën me [[Goa]]n, që nga viti [[1497]], ishulli i Mozambikut u bë një port strategjik, ku u ndërtua Fortesa São Sebastião dhe një spital. Në [[Ishujt Azore]], Armada e ishujve i mbronte anijet përgjatë rrugës për në Lisbonë.<ref name="O'Flanagan125">{{cite book|year=2008|lang=en|page=125|author=Patrick O'Flanagan|title=Port Cities of Atlantic Iberia, c. 1500–1900|publisher=Ashgate Publishing|url=https://books.google.com/books?id=fzJc8ii7OMsC&pg=PA125|isbn=978-0-7546-6109-2}}</ref>
 
[[File:Persia Portrait of a Portuguese (detail).jpg|thumb|Një fisnik portugez, pikturë perse, shek. XVI)]]
Në [[1533]], [[Portugalia]] pushtoi Vasain, rreth 50 km nga [[Mumbai|Bombej]]. Në [[1534]], Guxharati u pushtua nga [[Perandoria Mogule|mogulët]] me mbështetjen e shteteve raxhpute të Çitorit dhe Mandusë, kështu që sulltani Bahadur Shah i Guxharatit u detyrua të firmoste Traktatin e Vasait me portugezët, ku vendosej një aleancë për të rekuperuar vendin e tij, duke dhënë në shkëmbim Damanin, Diun, [[Mumbai]]n dhe Vasain.<ref>{{cite book|isbn=1-74059-421-5|url=http://books.google.com/books?id=eqM-VSjw0gAC&pg=PA726|author=Sarina Singh|title=India|publisher=Lonely Planet|year=2003|lang=en|page=726}}</ref> Ai rregullonte gjithashtu tregtinë e anijeve të Guxharatit që niseshin për në [[Deti i Kuq|Detin e Kuq]] dhe që kalonin përmes Vasait që të paguanin detyrime dhe të lejonte tregtinë e kuajve. Pasi perandori mogul, [[Humajuni]] pati sukses kundër Bahadurit, ky i fundit nënshkroi një tjetër traktat me portugezët për të konfirmuar furnizimet dhe lejoi të ndërtohej një fortesë në Diu.
 
Pak më vonë, Humajuni e ktheu vëmendjen gjetkë dhe Guxharati u lidh në aleancë me osmanët për të rifituar kontrollin e Diut dhe për të rrethuar fortesën. Në [[1538]], Fortesa e Diut u rrethua përsëri nga forcat osmane. Një tjetër rrethim i dështuar në [[1547]] do tu jepte fund ambicieve [[Perandoria Osmane|otomane]], duke konfirmuar hegjemoninë portugese në rajon,<ref name="Malekandathil116-118">{{cite book|author=Pius Malekandathil|title=Maritime India: Trade, Religion and Polity in the Indian Ocean|year=2010|lang=en|publisher=Primus Books|url=https://books.google.com/books?id=rN69iFj1PJoC&pg=PA116|isbn=978-938060701-6|pages=116-18}}</ref><ref name="HistoriDisney"/><ref name="Pearson1976pp74-82">{{cite book|author=Michael Pearson|title=Merchants and Rulers in Gujarat: The Response to the Portuguese in the Sixteenth Century|year=1976|lang=en|publisher=University of California Press|url=https://books.google.com/books?id=yVPn43u846AC&pg=PA74|isbn=978-052002809-8|pages=74–82}}</ref> ashtu si dhe arritjen e superioritetit mbi mogulët.<ref name="Mathew138">{{cite book|author=Kuzhippalli S. Mathew|year=1988|publisher=Mittal Publications|lang=en|page=138|title=History of the Portuguese Navigation in India, 1497–1600|url=https://books.google.com/books?id=Kl3IR3RJTIEC&pg=PA138|isbn=978-817099046-8}}</ref> Megjithatë, osmanët i kundërshtuan sulmet portugeze në Detin e Kuq dhe në [[Gadishulli Sinai|Gadishullin Sinai]] në [[1541]] dhe në rajonin verior të Gjirit Persik në [[1546]] dhe [[1552]]. Në fund çdo entitet duhet të respektonte rruzullin e ndikimit të tjetrit, megjithëse jo zyrtarisht.<ref>{{cite book|author1=Mesut Uyar|year=2003|author2=Edward J. Erickson|url=https://books.google.com/books?id=JgfNBKHG7S8C&pg=PA76|title=A Military History of the Ottomans: From Osman to Atatürk|lang=en|isbn=027598876-7|publisher=ABC-CLIO|page=76}}</ref><ref>{{cite web|author=João de Castro|title=The Voyage of Don Stefano de Gama from Goa to Suez, in 1540, with the intention of Burning the Turkish Galleys at that port|url=http://www.columbia.edu/itc/mealac/pritchett/00generallinks/kerr/vol06chap03sect01to05.html|lang=en|volume=6, kapitulli 3|archive-date=14 tetor 2006|archive-url=https://web.archive.org/web/20061014142159/http://www.columbia.edu/itc/mealac/pritchett/00generallinks/kerr/vol06chap03sect01to05.html}}</ref>
 
Në fillim të [[shekulli XVI|shekullit të XVI]] prania portugeze u ndje për herë të parë në bregun e Makranit pranë Detit Arabik, dhe pranë bregut Sindi duke kontrolluar itineraret detare të lidhur me Gjirin Persik. Në [[1515]] u zhvillua faza e parë e luftës së hapur që duke nisur nga Afonso de Albuqueque që me kërkesë të perandorit Safavid, sulmoi tributë Kalmati,<ref>{{cite book|date=1907|lang=en|title=Baluchistan District Gazetteer Series|publisher=Education Society's Press|url=https://books.google.pt/books?&id=jb61AAAAIAAJ&pg=PA7}}</ref> që pengonin tregtinë dhe lundrimin me [[Gjiri Persik|Gjirin Persik]].<ref name=":1">{{cite journal|author=Sabir Badal Khan|title=Portuguese Encounters With Coastal Makran Baloch During the Sixteenth Century|date=korrik 2000|volume=10|issue=2|journal=Journal of the Royal Asiatic Society|DOI=10.1017/S1356186300012438|lang=en|publisher=Cambridge University Press|pages=153-69}}</ref>
 
[[File:Paquistão P011.jpg|thumb|left|389px|Portugezët në Pakistan dhe bregun e Makranit.<ref>{{cite book|author=João Barros|title=Da Asia de João de Barros e de Diogo de Couto|url=https://books.google.pt/books?id=a6E2AAAAMAAJ&pg=PA27|lang=en|volume=16}}</ref>]]
Në provincën e [[Sind]]it dhe [[Baloçistan, Pakistan|Baluçistanit]] patën kontakt më të drejtpërdrejtë nën presionin ushtarak portugez.<ref>{{cite web|author=Ahmed Kamran|url=https://thesouthasianidea.wordpress.com/2017/05/13/a-history-of-the-left-in-pakistan-20/|title=A History of the Left in Pakistan – 20|lang=en|work=The South Asian Idea}}</ref> Tashmë në brendësi të Nënkontinentit Indian, pas pushtimit mogul të [[Lahore]]s dhe me vendosjen e kryeqytetit në të njëjtin qytet në 1589, portugezët do të mbanin një prani këmbëngulëse në oborr si aleatë të mogulëve, kundër persëve.<ref name=":1"/>
 
Në trashëgiminë historike portugeze, edhe sot mund të vëzhgohen struktura të ndryshme të ndërtuara në bregun e Makranit, si Kështjella historike e Tisit (Iran), e konsideruar si Kështjella Portugeze, tashmë e rehabilituar.<ref>{{cite web|work=shouhaaz.com|title=Chabahar Travel Guide|lang=en|url=http://shouhaaz.com/product/gi-25730/pi-193563/Portuguese-Castle-in-chabahar}}</ref> 1581-a do të shihte zhvillimin e sulmeve të reja mbi qytetet bregdetare me një flotë portugeze që u nis nga qyteti portugez i [[Maskat]]it, objektivi i të cilave ishte si shkatërrimi i anijeve pirate, ashtu dhe për të ndëshkuar vendet që mbështesnin flotat tukre që përpiqeshin të thyenin bllokadën detare portugeze në Gjirin Persik.<ref name=":1"/>
 
Në mes të viteve 1500 tarkhunët u futën në trazira duke e detyruar Muhamad Isa Tarkhunin (Mirza Isa Khani I) të kërkonte ndihmë nga portugezët në [[1555]]. 700 ushtarë portugezë arritën me 28 anije duke ngjitur Indin, për të kuptuar se në tashmë Isa Tarkhuni kishte dalë fitimtar nga konflikti. Pasi tarkhunët refuzuan ti paguanin, Pero Barreto u dha urdhër ushtarëve portugezë të plaçkitnin dhe shkatërronin qytetin, duke grabitur thesare të pamasa me arë dhe duke vrarë shumë banorë.<ref>{{cite book|author=James Wynbrandt|year=2009|lang=en|title=A Brief History of Pakistan|url=https://books.google.al/books?id=xQGwgJnCPZgC|isbn=0-8160-6184-X|publisher=Infobase Publishing}}</ref> Megjithë Plaçkitjen e Thatës në [[1557]], historiani portugez i shekullit të XVI, Diogo do Couto e përshkruan Thatën si një nga qytetet më të pasura të Orientit.<ref>{{cite book|author1=Joao Barros|title=Da Asia de João de Barros e de Diogo de Couto|url=https://books.google.pt/books?id=a6E2AAAAMAAJ&pg=PA271|author2=Diogo de Couto|volume=16|lang=pt}}</ref><ref>{{cite book|author=Claude Markovits|title=The Global World of Indian Merchants, 1750–1947|publisher=Cambridge University Press|accessdate=18 korrik 2017|url=https://books.google.com/books?id=M2vu7Odjz6kC&pg=PA35|isbn=978-113943127-9|year=2000|lang=en}}</ref>
 
Megjithatë, njëfarë pranie portugeze kishte qenë më herët në shekullin e XVI me pushtimin e Hormuzit nga Afonso de Albuquerque në [[1507]], që nisi zhvillimin e marrëdhënieve me [[Sind]]in.<ref>{{cite book|editor1=Karl A. Sprengard|year=1994|lang=en|editor2=Roderich Ptak|url=https://books.google.com/books?id=QNQfuDXD0HkC&pg=PA120|title=Maritime Asia: Profit Maximisation, Ethics and Trade Structure c. 1300-1800|publisher=Otto Harrassowitz Verlag|ISBN=978-344703521-7|accessdate=3 tetor 2020}}</ref> Më vonë, në dekadën e parë të shekullit të XVI, tregtarët krijuan një qendër grumbullimi tregtar (feitoria) dhe në fund të shekullit të XVI Urdhri Shekullar i Karmelitëve të Zbathur ("Carmelitas Descalços") ndërtoi një konvent.
 
[[File:Macau oldmap.jpg|thumb|389px|Paraqitje e Gadishullit të Makaut në 1639, gjatë periudhës së artë të kolonizimit portugez]]
====Kina dhe Japonia====
Gadishulli i Malakës u bë baza strategjike për zgjerimin e tregtisë portugeze me Kinën dhe Azinë Jug-Lindore. Jorge Alvares ishte evropiani i parë që arriti në Kinë nga deti, ndërsa romakët ishin të parët nëpërmjet tokës nga Azia e Vogël.<ref>{{cite book|year=1998|lang=en|author1=Denis C. Twitchett|url=https://books.google.al/books?id=tVhvh6ibLJcC|title=The Cambridge History of China|author2=John K. Fairbank|volume=8; Part 2|publisher=Cambridge University Press|isbn=0-521-24333-5|page=336}}</ref><ref name="Ward2008">{{cite book|title=The Grove Encyclopedia of Materials and Techniques in Art|year=2008|author=Gerald W.R. Ward|url=https://books.google.com/books?id=mkJfbdTS--UC|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-531391-8|lang=en|page=37}}</ref><ref name="Gleason2007">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=o-54TjlhrfIC|year=2007|lang=en|author=Carrie Gleason|title=The Biography of Tea|publisher=Crabtree Publishing Company|isbn=978-0-7787-2493-3|page=12}}</ref> Ai qe gjithashtu edhe evropiani i parë që zbuloi [[Hong Kongu]]n.<ref>{{cite book|editor1=Andrew Stone|editor2=Piera Chen|editor3=Chung W. Chow|url=https://books.google.al/books?id=iBEcsjbPPFMC|year=2010|title=Hong Kong & Macau|publisher=Lonely Planet|lang=en|isbn=1-74179-225-8|edition=i 14-të|pages=20-21}}</ref><ref>{{cite book|author=Jules Brown|year=2002|editor=Dinah Gardner|title=Hong Kong & Macau|url=https://books.google.al/books?id=hkkeUNdw8gMC|publisher=Rough Guides|isbn=1-85828-872-X|lang=en|page=195}}</ref> Në [[1513]], duke u nisur nga Malaka, Jorge Álvares arriti në jugun e Kinës, duke zbarkuar në grykëderdhjen e Lumit të Perlave në Ishullin Nei Lingding.<ref name="Edmonds2002">{{cite book|lang=en|editor=Richard L. Edmonds|url=https://books.google.com/books?id=mXoFscQ2QwsC|title=China and Europe Since 1978: A European Perspective|publisher=Cambridge University Press|date=shtator 2002|isbn=978-0-521-52403-2|page=1}}</ref> Në [[1514]], Afonso de Albuquerque, nën-mbreti i "Estado da India", dërgoi Rafael Perestrello-n të lundronte drejtë Kinës në mënyrë që të niste marrëdhëniet tregtare me të,<ref>{{cite web|publisher=Algarvedailynews.com|lang=en|title=Tne – Portuguese in the Far East|url=http://algarvedailynews.com/features/history/4372-tne-portuguese-in-the-far-east|accessdate=18 prill 2013|archive-date=30 janar 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20130130144843/http://algarvedailynews.com/features/history/4372-tne-portuguese-in-the-far-east|url-status=dead}}</ref><ref>{{cite web|title='Portugal's Discovery in China' on Display|website=.china.org.cn|lang=en|accessdate=3 maj 2013|url=http://www.china.org.cn/english/culture/119676.htm|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20220515055412/http://www.china.org.cn/english/culture/119676.htm|archive-date=15 maj 2022}}</ref> duke zbritur në [[Guangzhou]] dhe ishullin Shangçuan.
 
[[File:Macau Trade Routes.png|thumb|left|408px|Udhëtimi i portugezëve deri në Nagasaki, Japoni]]
Në [[1517]] Tomé Pires u ftua si ambasador i Manuelit I në Kinë, me flotën e Fernão Peres de Andrade, që zhvilloi bisedime me autoritetet e [[Guangzhou]]t dhe [[Pekini]]t për një qendër grumbullimi tregtar në Tamão. Fillimisht të suksesshme, por më vonë ambasada u tërhoq.<ref>{{cite book|author1=Tomé Pires|editor=Armando Cortesão|year=2005|lang=en|orig-year=1990|author2=Francisco Rodrigues|url=https://books.google.al/books?id=h82D-Y0E3TwC|title=The Suma Oriental of Tome Pires: An Account of the East, from the Red Sea to Japan; & The Book of Francisco Rodrigues, Pilot-Major of the Armada|publisher=Asian Educational Services|volume=1|isbn=81-206-0535-7|pages=27-32}}</ref> Tregtarët portugezë, ndërkohë u vendosën në ishullin Shangçuan, duke nënshtruar mandarinët vendas, më vonë në Ningbo, që do të shkatërrohej në "Betejën e Tamão-s", një ishull i vogël në gjirin e Guangzhout ku në [[1521]] dhe [[1522]] do të luftohej me forcat kineze.<ref name="HistoriDisney"/>
 
Në përpjekjet e tyre të para për të marrë qendra grumbullimi tregtar me forcë, portugezët u mundën nga [[Dinastia Ming|kinezët Ming]] në Betejën e Tamão-s ose "Tuen Munit". Në [[1521]], portugezët humbën 2 anije në Betejën e Sinkuvanit në Ishullin Lantau. Portugezët humbën edhe 2 anije në Shuangju në [[1548]], kur u kapën mjaft portugezë dhe afër Gadishullit Dongshan. Në [[1549]] u kapën dy anije portugeze dhe Galeote Pereira. Gjatë këtyre betejave kinezët kapën armë nga portugezët e mundur, që më vonë ata i kopjuan dhe i prodhuan në masë në Kinë. si musketa me fitil dhe arkebuza, që ata i quajtën "pushkë zogu" dhe pushkë me rrotullim të mbushura nga mbrapa, që ata i quajtën topi folangxhi (frëng) pasi portugezët njiheshin nga kinezët si "frëngë" në atë kohë. Portugezët më vonë u rikthyen në Kinë paqësisht dhe e prezantuan veten si portugezë në vend të frëngë, në Marrëveshjen Luzo-Kineze (1554).<ref>{{cite book|author1=Denis C. Twitchett|year=1998|lang=en|author2=John K. Fairbank|url=https://books.google.al/books?id=tVhvh6ibLJcC|title=The Cambridge History of China|volume=8; Part 2|publisher=Cambridge University Press|isbn=0-521-24333-5|pages=343-44}}</ref>
 
Megjithë entuziazmin fillestar midis dy kulturave, menjëherë më pas filluan të shfaqen vështirësi, që përfshinin keqkuptime, fanatizëm si dhe armiqësi.<ref name="smithsonianmag.com">{{cite web|lang=en|url=http://www.smithsonianmag.com/history-archaeology/portugal_exhibit.html|title=When Portugal Ruled the Seas; History & Archaeology|publisher=Smithsonian Magazine|accessdate=18 prill 2013|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20121225010332/http://www.smithsonianmag.com/history-archaeology/portugal_exhibit.html|archive-date=25 dhjetor 2012}}</ref> Eksploruesi portugez Simão de Andrade shkaktoi përkeqësimin e marrëdhënieve me Kinën, për shkak të veprimtarisë së tij pirate, duke sulmuar anijet kineze, një zyrtar kinez dhe duke rrëmbyer kinezë. Ai e kishte bazën në ishullin Tamão, në një fortesë. Kinezët pretenduan se Simão rrëmbente djemë dhe vajza kineze për ti abuzuar dhe ngrënë.<ref name="Jesus5">{{cite book|year=1902|author=Carlos A. M. Jesus|url=https://books.google.com/?id=tMsNAAAAIAAJ|lang=en|publisher=Kelly & Walsh, ltd.|title=Historic Macao|isbn=978-114322535-2|page=5}}</ref> Kinezët dërguan një skuadër anijesh kundër karavelave portugeze, që arritën ti largojnë portugezët dhe të rimerrnin Tamão-n. Si pasojë, kinezët nxorën një dekret që i ndalonte burrat me tipare kaukaziane që të hynin në [[Guangzhou]], duke vrarë shumë portugezë aty dhe duke i zmbrapsur portugezët në det.<ref name="Dodge226">{{cite book|author=Ernest S. Dodge|title=Islands and Empires: Western Impact on the Pacific and East Asia|year=1976|publisher=University of Minnesota Press|url=https://books.google.com/?id=RE5vls1XeEgC&pg=PA226|isbn=978-081660788-4|lang=en|page=226}}</ref><ref name="Whiteway339">{{cite book|year=1899|author=Richard S. Whiteway|url=https://books.google.com/?id=jM4NAAAAIAAJ|lang=en|page=339|title=The Rise of Portuguese Power in India, 1497–1550|publisher=Archibald Constable & Co.}}</ref>
 
Pasi sulltani i Bintanit robëroi mjaft portugezë nën drejtimin e Tomás Pires, kinezët ekzekutuan 23 portugezë dhe pjesën tjetër e futën në burg, ku qëndruan në kushte mizore. Kinezët pastaj i masakruan portugezët që qëndronin në qendrat e grumbullimit tregtar në Ningbo dhe Fuxhian në [[1545]] dhe [[1549]], për shkak të sulmeve të shumta dëmtuese të portugezëve përgjatë brigjeve, që i zemëruan kinezët. Pirateria portugeze ishte e dyta pas asaj japoneze në atë periudhë. Megjithatë, shpejtë ata filluan ti kursenin anijet kineze duke filluar një tregti të kujdesshme. Në [[1557]] autoritetet kineze i lejuan portugezët të vendosen në Makau, duke e marë me qira Makaun nga [[Kina]] si një qendër grumbullimi tregtar duke i paguar [[Dinastia Ming|Kinës Ming]] një qira vjetore prej qindra "tilësh" argjend. Ata krijuan depo të mallrave të tregtuar mes Kinës, Japonisë, Goas dhe Europës.<ref name="Dodge226"/><ref name="Disney2009b175,184">{{cite book|author=Anthony R. Disney|year=2009|title=History of Portugal and the Portuguese Empire: From Beginnings to 1807|lang=en|publisher=Cambridge University Press|url=https://books.google.al/books?id=0tzMtAEACAAJ|isbn=978-0-521-74612-0|volume=2|pages=175, 184}}</ref>
 
[[File:16th century Portuguese Spanish trade routes.png|thumb|upright=1.8|Itineraret tregtare portugeze nga Lisbona në Nagasaki mes viteve 1580–1640 (bojëqielli). Itinerari tregtar spanjoll i vendosur në 1565, i quajtur "Galeonët e Manilës" (i bardhë)]]
Midis viteve [[1542]] dhe [[1543]] një grup tregtarësh, mes të cilëve Francisco Zeimoto arritën për herë të parë në Japoni. Sipas Fernão Mendes Pinto, që mori pjesë në këtë udhëtim, arritën në ishullin e Tanegashima, nga ku i tmerruan vendasit me armët e zjarrit dhe orat. Në të njëjtin vit mbërriti në [[Goa]], duke udhëtuar si nën-mbreti i ri, misionari jezuit Francisco Xavier për të marrë nga nunci apostolik detyrën e patronazhit portugez ndaj kishës katolike. Ai u dërgua nga Zhoão III, pas thirrjeve të vazhdueshme ndaj papës, duke kërkuar misionarë për të mbështetur fenë dhe mbajtjen e rendit në Azinë portugeze, i rekomanduar me entuziazëm nga Diogo de Gouveia, që e këshilloi mbretin të thirrte urdhërin e ri, të sapo-formuar të "[[Shoqëria e Jezuit|Shoqërisë së Juzuit]]", (lt:"Societas Iesu", pt:"Companhia de Jesus"), të njohur si jezuitë.<ref name="HistoriDisney"/>
 
Pas arritjes në Japoni, tregtarët dhe aventurierët portugezë u përfshinë në tregtinë fitimprurëse në ishullin e [[Kyūshū]], porti i tyre fiks, me anijet e tyre dhe xhunke kineze.<ref name="Cham">{{cite web|author=Helena Rodrigues|work=Cham|lang=pt|title=Nau do trato|url=http://www.fcsh.unl.pt/cham/eve/content.php?printconceito=1060|accessdate=5 qershor 2011}}</ref> Kjo tregti u bë veçanërisht fitimprurëse duke nisur nga viti [[1547]], kur autoritetet kineze do ta ndalonin tregtinë e drejtpërdrejtë mes Kinsë dhe Japonisë për shkak të piraterisë, duke rikthyer politikën izolacioniste ''Hai Xhin'' (d.m.th. "ndalimi detar"), duke i lënë portugezët si ndërmjetësit e vetëm: pavarësisht ndalimit, në Kinë, me mungesë [[argjendi]], mundësonte aksesin në rezervat japoneze. Nga ana e tyre, japonezët ishin konsumues të mëdhenj të [[mëndafshi]]t dhe porcelanit kinez.<ref name="HistoriDisney"/>
 
Në 1550, për shkak të rëndësisë së kësaj tregtie u ngrit institucioni i udhëtimit të përvitshëm nën monopolin e Kurorës: "Udhëtimi i Japonisë" ("Viagem do Japão"). Drejtimi për të realizua këtë udhëtim ju atribua një kryekapiteni të caktuar guvernator si shpërblim për për shërbimet e kryera. Duke parë largësinë e madhe mes [[Goa]]s dhe Japonisë, anijet portugeze të quajtura "nau do trato"<ref group=shpjegime>Karrakat e mëdha prej 1200 deri në 1600 tonë, (shiko {{cite book|author=Sanjay Subrahmanyam|lang=en|title=The Portuguese Empire in Asia, 1500–1700: A Political and Economic History|publisher=Longman, University of Michigan|year=1993|isbn=0-582-05069-3|pages=138}}) të quajtura ''nau do trato'' ('anije të traktatit') ose ''nau da China'' nga portugezët, (shiko {{cite web|author=Helena Rodrigues|work=Cham|lang=pt|title=Nau do trato|url=http://www.fcsh.unl.pt/cham/eve/content.php?printconceito=1060|accessdate=5 qershor 2011}}) të angazhuara në këtë tregti e kishin trupin të lyer me rrëshirë dhe zift. (shiko {{cite book|accessdate=23 korrik 2013|author=M. D. Newitt|title=A History of Portuguese Overseas Expansion: 1400–1668|date=2005|publisher=Routledge|url=https://books.google.com/books?id=eyQu-O1EQCAC&pg=PP13|isbn=978-0-415-23980-6|lang=en|page=13}}) Termi '''Anije të Zeza''' (në {{lang|ja|黒船|translit='''kurofune'''}}, term nga [[Periudha Edo]]) quante të gjitha anijet perëndimore që mbërrinin në Japoni mes shekujve të XVI dhe XIX. Emri është shkruar në fjalorin "Nippo Jisho", "Fjalori Japonisht–Portugalisht" ({{lang|ja|日葡辞書|translit='''''Nippo Jisho'''''}} ose '''Vocabulario da Lingoa de Iapam'''). Ky fjalor u hartuar nga [[Shoqëria e Jezuit|misionarët jezuitë]] dhe u publikua në [[Nagasaki]] të Japonisë në [[1603]]. Ai përmbante 32,293 fjalë japoneze me shpjegime në portugalisht, duke qenë fjalori i parë në një gjuhë evropiane i japonishtes. Botimi fillestar përdorte ekskluzivisht shkronja latine, pa karaktere japoneze (d.m.th. "kanxhi" apo "kana").</ref> fillimisht niseshin nga Malaka.
 
Në [[1554]], pas përpjekjeve të ndryshme për të krijuar një skelë të ndërmjetme në Kinë, Leonel de Sousa kryekapiteni i udhëtimit të Japonisë (''capitão-mor da viagem do Japão''),<ref>{{cite book|author1=Bailey W. Diffie|author2=George D. Winius|title=Foundations of the Portuguese Empire, 1415–1580|url=https://books.google.com/books?id=hBTqPX4G9Y4C|isbn=978-0-8166-0782-2|year=1977|lang=en|publisher=University of Minnesota Press|page=389}}</ref> arriti një marrëveshje për të negociuar në [[Guangzhou]]. Që nga viti [[1535]], në vijim të një fundosjeje, ishin autorizuar për tu vendosur në gadishullin e Makaut dhe të ushtronin veprimtarinë e tyre tregtare, pa u ngulitur në tokë.<ref>{{cite web|lang=en|title=General Outline of the Macau Special Administrative Region|publisher=Ministry of Foreign Affairs, People's Republic of China|url=http://www.fmprc.gov.cn/eng/wjb/zzjg/gats/xgxw/t27695.htm|accessdate=7 janar 2008}}</ref><ref name="worldstatesmen.org"/> Në [[1549]] u autorizuan misione vjetore tregtare në Shangçuan. Portugezët gjetën një burim fitimprurës në trekëndëshin tregtar Kinë-Makau-Japoni.<ref>{{cite book|title=The World Encompassed: The First European Maritime Empires c. 800-1650|url=https://books.google.al/books?id=EayR3sm4mvUC|author=Geoffrey V. Scammell|lang=en|publisher=University of California Press|year=1981|isbn=0-520-04422-3|page=241}}</ref>
 
Në vitin [[1555]], Makau do të kthehej tashmë në një qendër të rëndësishme të trekëndëshit tregtar mes Kinës, Japonisë dhe [[Goa]]s, dhe mes këtyre dhe Europës. Në [[1557]], më në fund autoritetet kineze do të jepnin autorizimin që portugezët të vendoseshin në mënyrë permanente,<ref name="worldstatesmen.org">{{cite web|title=Former Foreign Colonies and Major Concessions in China|work=worldstatesmen.org|lang=en|accessdate=29 janar 2024|url=https://www.worldstatesmen.org/China_Foreign_colonies.html}}</ref> duke i dhënë një shkallë të konsiderueshme vetëqeverisjeje nëpërmjet një pagese vjetore (rreth 500 tilë [[argjendi]]).<ref name="HistoriDisney"/>
 
[[File:NanbanCarrack.jpg|thumb|left|345px|Karrakë portugeze në Nagasaki. Pikturë japoneze e Periudhës Nanban të Japonisë]]
Në Japoni portugezët fillimisht do të vendoseshin në portin e [[Hirado]]s, duke filluar një ndërveprim intensiv si në fushën ekonomike ashtu dhe në atë fetare, e cila njihet si "Periudha Tregtare Nanban", ({{lang|ja|南蛮貿易}}, nanban-bōeki, "Tregtia me barbarët jugorë", ose ({{lang|ja|南蛮貿易時代}}, Nanban bōeki jidai, "Periudha e tregtisë me barbarët jugorë"). Nanban ({{lang|ja|南蛮}} d.m.th. 'barbar jugor') është një fjalë japoneze që përdorej për të quajtur banorët nga Kina jugore, Ishujt Rjukju, [[Oqeani Indian]] dhe [[Azia Juglindore]] shekuj para arritjes së europianëve të parë. Ajo ishte një periudhë e [[Historia e Japonisë|historisë së Japonisë]] nga mbërritja e europianëve në [[1543]] deri në dekretet e para Sakoku të mbylljes në [[1614]]. Arkibuzët u prodhuan nga japonezët në shkallë të gjerë<ref>{{cite book|lang=en|author=Arnold Pacey|url=https://archive.org/details/technologyinworl0000pace|title=Technology in World Civilization: A Thousand-year History|year=1991|publisher=MIT Press|id=isbn10 0-262-66072-5, isbn-13 978-0-262-66072-3|url-access=registration}}</ref> do të kishin një rol vendimtar përgjatë betejave të [[Periudha Sengoku|Periudhës Sengoku]], që do të luftoheshin mes [[daimyō]]ve; sheqeri i rafinuar dhe [[krishtërimi]] do të ishin risitë e tjera të mëdha të pranuara. Francisco Xavier do të udhëtonte në Japoni në [[1549]], duke konvertuar shumë banorë.<ref name="HistoriDisney"/>
 
Në [[1571]], pas një marrëveshjeje me [[daimyō]]n e krishter Omura Sumitada (të pagëzuar "Dom Bartolomeu") portugezët do të vendoseshin në [[Nagasaki]], në Japoni, deri në krijimin e një bashkësie të vogël,<ref>{{cite book|author=Yosaburō Takekoshi|title=The Economic Aspects of the History of the Civilization of Japan|year=2004|volume=1|publisher=Taylor & Francis|url=https://books.google.al/books?id=2ujfVq9v4zoC|lang=en|ISBN=0-415-32379-7}}</ref> dhe duke krijuar aty një qendër grumbullimi tregtar që gjatë shumë viteve do të ishte porta e Japonisë me botën. Në [[1580]], pak para nisjes së Bashkimit Iberik, Omura Sumitada do tua jepte juridiksionin mbi Nagasakin [[Shoqëria e Jezuit|jezuitëve]].<ref name="HistoriDisney"/>
 
Që nga themelimi i tij, Makau do të rritej duke shfrytëzuar tregtinë fitimprurëse të bazuar në shkëmbimin e [[mëndafshi]]t kinez me [[argjendi]]n japonez. Në vetëm një dekadë, ai do të kthehej në ndërmjetësin kyç të tregtisë mes Kinës dhe Japonisë, me portugezët që volën fitime të jashtëzakonshme. Duke u kthyer me shpejtësi në një qendër të rëndësishme tregtare mes tre akseve kryesore: Makau-Malaka-Goa/Lisbonë; Guangzhou-Makau-Nagasaki dhe më vonë Makau-Manila-Meksikë. Në këto rrethana, portugezët do të ktheheshin në ndërmjetësit e natyrshëm, duke fituar [[monopoli]]n e një tregtie që do të arrinte kulmin e saj në fund të shekullit të XVI dhe në fillim të shekullit të XVII.<ref name="HistoriDisney"/>
 
Në [[1571]], një seri pararojash e lidhte Lisbonën me [[Nagasaki]]n, ku portugezët ndërkohë ishin vendosur: perandoria e tyre do të bëhej me të vërtetë globale, duke nxjerrë nga procesi pasuri të jashtëzakonshme për Portugalinë. Në [[1572]], tre vjet pas tërheqjes nga karriera e "Orientit", [[Luís Vaz de Camões]] do të publikonte [[epopea|epopenë]] "Os Lusíadas", e cila subjekt qëndror ka [[Zbulimi portugez i rrugës detare të Indisë|zbulimin e rrugës detare për në Indi]] nga [[Vasco da Gama]], duke pavdekësuar bëmat e portugezëve.<ref name="WDL">{{cite web|url=http://www.wdl.org/pt/item/11198/|title=Os Lusíadas|date=1800–1882|website=World Digital Library|lang=pt|accessdate=1 shtator 2013}}</ref>
 
[[File:Saint Francis Xavier taking leave of King John III (1635) - José Avelar Rebelo.png|thumb|321px|Shën Francis Xavier duke i kërkuar Zhoaos III të Portugalisë një ekspeditë misionare në Azi]]
==== Ekspeditat misionare ====
Në 1542, misionari jezuit Francis Xavier mbërriti në [[Goa]] në shërbim të mbretit Zhoao III i Portugalisë, me detyrën e nunciaturës apostolike. Në të njëjtën kohë Francisco Zeimoto, António Mota dhe tregtarë të tjerë mbërritën për herë të parë në Japoni. Sipas Fernão Mendes Pinto, që pohon se mori pjesë në këtë udhëtim, ata arritën në Tanegashima, ku vendasit u befasuan nga armët e zjarrit, që do të prodhoheshin menjëherë nga japonezët në shkallë të gjerë.<ref name="Pacey1991">{{cite book|author=Arnold Pacey|title=Technology in World Civilization: A Thousand-year History|year=1991|lang=en|publisher=MIT Press|isbn=978-0-262-66072-3|url=https://archive.org/details/technologyinworl0000pace|url-access=registration}}</ref> Nga viti [[1570]] portugezët blenë pjesë të një porti japonez ku ata themeluan një pjesë të vogël të qytetit të [[Nagasaki]]t,<ref>{{cite book|author=Yosaburō Takekoshi|year=2004|title=The Economic Aspects of the History of the Civilization of Japan|volume=1|publisher=Taylor & Francis|url=https://books.google.al/books?id=2ujfVq9v4zoC|lang=en|ISBN=0-415-32379-7}}</ref> duke u bërë porti kryesor tregtar në Japoni në tregtinë trekëndore me Kinën dhe Europën.<ref name="Disney2009b195">{{cite book|author=Anthony R. Disney|title=History of Portugal and the Portuguese Empire: From Beginnings to 1807|publisher=Cambridge University Press|url=https://books.google.al/books?id=0tzMtAEACAAJ|volume=2|isbn=978-0-521-74612-0|year=2009|lang=en|page=195}}</ref>
 
Duke e krahasuar tregtinë e tij si me konkurentët europianë ashtu dhe me ata aziatikë, [[Portugalia]] dominoi jo vetëm tregtinë mes Azisë dhe Europës, por edhe atë mes rajoneve të ndryshme të Azisë dhe Afrikës, si [[India]], [[Indonezia]], [[Kina]] dhe [[Japonia]]. Misionarët [[Shoqëria e Jezuit|Jezuitë]], ndoqën portugezët për të përhapur me forcë dhe me dhunë [[kisha katolike|Katolicizmin]]<ref>{{cite book|title=Possessed by the Virgin: Hinduism, Roman Catholicism, and Marian Possession in South India|year=2018|lang=en|author=Kristin C. Bloomer|url=https://books.google.al/books?id=-qU5DwAAQBAJ|publisher=Oxford University Press|isbn=019061509-5|page=14}}</ref><ref>{{cite book|year=2000|lang=en|author=David J. Russo|url=https://books.google.al/books?id=1azOEAAAQBAJ|title=American History from a Global Perspective: An Interpretation|publisher=Bloomsbury Publishing|isbn=031300296-7|page=314|quote=Kisha e Anglisë ishte një "kishtë shtetërore" në koloni në mënyrën e padiskutueshme që ishte në Angli dhe si Kisha Romane Katolike ishte në perandoritë fqinje të Spanjës dhe Portugalisë.}}</ref> në Azi dhe Afrikë me suksese dhe dështime të herë pas hershme.<ref name="BethencourtCurto262-265">{{cite book|date=2007|editor1=Francisco Bethencourt|url=https://books.google.al/books?id=hxaCsSfdPXMC|editor2=Diogo R. Curto|title=Portuguese Oceanic Expansion, 1400–1800|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-84644-8|lang=en|pages=262-65}}</ref>
 
=== Empori tregtar ===
[[File:Ribeira-Braun-1598.jpg|thumb|left|345px|Casa da Índia e vendosur në pallatin Ribeira përballë lumit Teho, ku shihet kantieri naval (Ribeira das Naus). Vizatim i {{cite book|author1=Braun dhe Hogenberg|title=Civitates Orbis Terrarum|url=http://historic-cities.huji.ac.il/portugal/lisbon/maps/braun_hogenberg_I_1_1_b.jpg|year=1572|lang=lt}}]]
Perandoria Portugeze në Afrikë dhe Lindje qe thelbësisht detare dhe tregtare, e vendosur në rajonet bregdetare. Të ardhurat e mëdha të qendrave të grumbullimit tregtar dhe fortesat të furnizuara lehtësisht nëpërmjet detit,<ref group=shpjegime>U ndërtuan në tërësi rreth 40 fortesa të destinuara, më shumë se për aksione luftarake, për të mbështetur lundrimin si etapa dhe të lehtësonte tregtinë dhe depozitimin.</ref> për përforcuar nga veprimtaria e misioneve fetare në tokë, do ti lejonin portugezët të kontrollonin dhe mbizotëronin tregtinë e erëzave, të gurëve të çmuar, të [[mëndafshi]]t dhe të [[porcelani]]t. [[Lisbona]] ishte "empori" i [[Europa|Europës]].
 
Gjatë ekspansionit nga viti [[1415]] deri në [[1534]], datë në të cilën u urdhërua kolonizimi i brendësisë së Brazilit<ref group=shpjegime>Zgjerimi territorial u realizua si kolonizim i brendësisë së Brazilit duke nisur nga viti 1532 dhe më vonë në Afrikë</ref> nga Zhoão III, Perandoria Portugeze qe një thalasokraci,<ref>{{cite book|year=1962|lang=en|author=Jacques Pirenne|url=https://books.google.al/books?id=8EbTAAAAMAAJ|volume=2|chapter=Portuguese Thalassocracy|publisher=Dutton|title=The Tides of History|page=384}}</ref><ref>{{cite book|author=Charles R. Boxer|title=Four Centuries of Portuguese Expansion, 1415-1825: A Succinct Survey|publisher=University of California Press & Witwatersrand University Press|year=1969|isbn=0-520-01419-7|lang=en|page=95}}</ref> që përfshinte Oqeanet [[Oqeani Atlantik|Atlantik]] dhe [[Oqeani Indian|Indian]], të mbrojtur nga një seri fortesash bregdetare që mbronin një rrjet qendrash grumbullimi tregtar (feitorias). Këto mbështesnin një sistem liçensash navigimi ose "cartazes", si një përforcim për marrëdhëniet dhe aleancat e shumta diplomatike, që përfshinin Mbretërinë e Siamit, Perandorinë Safavide në Persi, [[Perandoria Vixhajanagara|Perandorinë Vixhajanagara]] dhe [[Etiopia|Etiopinë]]. Ky sistem plotësohej nga veprimtaria e misioneve fetare në territor nën patronazhin portugez, sipas një marrëveshjeje të Kurorës Portugeze me Selinë e Shenjtë.<ref name="HistoriDisney"/>
 
Në Lisbonë, "Casa da Índia" administronte [[monopoli]]n e lundrimit dhe të tregtisë me lindjen, e mbajtur nga Kurora si rregullatore. E krijuar mes viteve [[1500]] dhe [[1503]],<ref group=shpjegime>1503 qe viti në të cilin [[Vasco da Gama]] nënshkroi në Koçi një traktat që shërbente si paradigmë e marrëdhënieve mes portugezëve dhe tregtarëve të Malabarit, me "feitoria-t" të njohura si një instrument i drejtpërdrejtë ndërkombëtar dhe çmime të caktuara, si dhe format e pagesës.</ref> qe pasuese e institucioneve ngjashme, si "Casa da Guiné" dhe "Casa da Mina", për të shoqëruar ekspansionin tregtar në lindje. "Casa da Índia" administronte eksportet për në [[Goa]], qendra e perandorisë lindore, dhe shkarkimin e mallrave lindore dhe shitjen e tyre në Lisbonë. Shpërndarja në Europë bëhej nëpërmjet qendrës së grumbullimit tregtar portugez në [[Antwerp|Antverp]].<ref name="HistoriDisney"/>
 
Monopoli mbretëror i nisur mbi erëzat kryesore — [[Piperi]], karafili indonezian dhe [[kanella]] dhe eksportin e [[bakri]]t, me furnizime të mëdha të Indisë – duke mbuluar një sasi prej 30% të fitimit të prodhimeve të tjera. Në [[1506]] rreth 65% e të ardhurave të mbretërisë vinin nga taksa mbi veprimtaritë e përtej detit. Në [[1518]], fitimi nga erëzat<ref group=shpjegime>Për shembull, [[piperi]], i blerë në Indi për dy "cruzados" kuintali shitej nga "Casa da Índia" në Lisbonë për tridhjetë. Shiko {{cite book|author1=Bailey W. Diffie|year=1977|author2=George D. Winius|url=https://books.google.com/books?id=hBTqPX4G9Y4C|title=Foundations of the Portuguese Empire, 1415–1580|lang=en|publisher=University of Minnesota Press|isbn=978-0-8166-0782-2|page=412}}</ref> përfaqësonte 39% të të ardhurave të Kurorës,<ref>Tracy, 1997, fq. 77</ref> që do të bënte që Manueli I i Portugalisë të mbiquhej nga Françesku I i Francës si "le roi épicier".
 
Përgjatë rreth 30 viteve, nga viti [[1503]] deri në [[1535]], portugezët do ta tejkalonin në tregtinë e erëzave [[Republika e Venedikut|Venecian]] në Mesdhe,<ref>{{cite book|author1=Bailey W. Diffie|url=https://books.google.com/books?id=hBTqPX4G9Y4C|year=1977|author2=George D. Winius|title=Foundations of the Portuguese Empire, 1415–1580|lang=en|publisher=University of Minnesota Press|isbn=978-0-8166-0782-2|page=411}}</ref> duke e projektuar [[Antwerp|Antverpin]] si qendrën më të madhe tregtare të Europës. Stili Manuelin dëshmon ende sot begatinë e mbretërisë në vepra si Manastiri Jerónimos, i porositur nga Manueli I në fillim të vitit [[1502]], pak pasi [[Vasco da Gama]] do të kthehej nga [[India]]. I financuar nga një pjesë e madhe e fitimeve tregtare të erëzave, pjesa më e madhe e tij u realizua deri në [[1540]], në mbretërimin e Zhoaos III. Në Lindje që nga viti [[1510]], politika e guvernatorit të përgjithshëm Afonso de Albuquerque inkurajoi martesat e përziera, duke mundësuar krijimin e një bashkësie euro-aziatike në [[Goa]], që nga ana e saj do të mbështeste administrimin e veprimtarive tregtare dhe të ndërtimit naval.<ref name="HistoriDisney"/>
 
[[File:Domingos Teixeira (1573).jpg|thumb|408px|Hartë e zotërimeve portugeze në botë, nga Domingos Teixeira (1573), ''"Bibliothèque Nationale de France"'']]
Kjo hartë paraqet Perandorinë Portugeze në [[1573]], zbulimet dhe kolonizimet e para, nominalisht të ndryshme që u realizuan në [[1500]], zbulime që do të krijonin provinca, që i përkisnin Mbretërisë së Portugalisë deri në fund të [[shekulli XVI|shekullit të XVI]] dhe disa do të zgjasnin deri në mes të [[shekulli XVII|shekullit të XVII]], ndërsa të tjera do të zgjasnin deri në [[shekulli XIX|shekullin e XIX]] dhe deri në fund të [[shekulli XX|shekullit të XX]]. Mund të shihen gjithashtu, pretendime të tjera si p.sh. 3 flamujt portugezë në [[Australia|Australi]], dhe shumë vende të tjera në botë.
 
Megjithë zgjerimin e jashtëzakonshëm në Lindje në shekullin e XVI, interesi për [[Maroku]]n u ruajt. Por të ardhurat ekonomike në mes të shekullit filluan të bien për shkak të shpenzimeve të pranisë portugeze në Marok dhe shpenzimeve të shkuara dëm. [[Portugalia]] tani do të zhvillonte infrastrukturën vendase që shoqëronte veprimtarinë, duke i kufizuar shërbimet e jashtme për të mbështetur veprimtaritë e saj tregtare, duke bërë që pjesë të mëdha të të ardhurave të shpenzoheshin pa sukses në proces. Në [[1549]], pas një piku spekullativ, qendra mbretërore e grumbullimit tregtar të Antverpit do të falimentonte dhe mbyllej.<ref>{{cite book|isbn=978-0-8166-0782-2|url=https://books.google.com/books?id=hBTqPX4G9Y4C|author1=Bailey W. Diffie|year=1977|author2=George D. Winius|title=Foundations of the Portuguese Empire, 1415–1580|lang=en|publisher=University of Minnesota Press|page=415}}</ref> Froni e kufizoi gjithmonë e më shumë financimin e jashtëm dhe në [[1560]], të ardhurat e "Casa da Índia" tani ishin të mjaftueshme vetëm për të mbuluar shpenzimet e saj: monarkia kishte hyrë në rënie (politika portugeze e monopolit mbretëror do të lehtësohej në [[1570]] dhe do të braktisej në [[1642]], me krizën e pasimit dhe pas Dinastia Filipine, duke kaluar prapë te "Casa da Índia" duke marrë një karakter doganor).<ref name="HistoriDisney"/> Në [[1578]], mbreti Sebastian urdhëroi pushtimin e territoreve të brendshme, që do të përfundonte në humbjen në Kasr el-Kebir, duke shkaktuar një krizë pasimi, që do të rezultonte në bashkimin me kurorën e Spanjës në [[1580]]. Gjatë Dinastisë Filipine, Perandoria Portugeze pësoi humbje të mëdha për shkak të përfshirjes në konfliket e Spanjës me [[Holanda|Holandën]], [[Franca|Francën]] dhe Anglinë, që përpiqeshin të krijonin perandoritë e tyre.<ref name="Anderson2000">{{cite book|author=James M. Anderson|url=https://books.google.com/books?id=UoryGn9o4x0C|publisher=Greenwood Publishing Group|year=2000|lang=en|title=The History of Portugal|isbn=0-313-31106-4}}</ref>
 
[[File:Terra Nova e Labrador 01.png|thumb|358px|Portugezët hodhën në hartë dhe pretenduan Kanadanë në vitet 1499 dhe 1500]]
=== Përpjekjet për kolonizimin e Amerikave ===
{{Main|Kolonizimi Portugez i Amerikave}}
Me shprehjen "Amerika Portugeze" përfshihen zonat që do të ishin në dominimin ''[[de fakto]]'' të Portugalisë, si ato që sot janë pjesë e [[Brazili]]t, apo kolonia e Sacramento-s. Mbizotërimi ''[[de jure]]'' mbi [[Barbadosi]]n — territor që nuk qe brazilian- është një shembull i zonave të Amerikës Portugeze që nuk ishte pjesë e Brazilit. Zonat që më parë ishin spanjolle, të vendosura në perëndim të meridianit të Tordesilhas, të përvetësuara nga Perandoria Portugeze, tashmë duke qenë pjesë e Brazilit. Tashmë, Amerika Portugeze është në territoret e [[Brazili]]t të tanishëm, provincat dhe territoret e Kanadasë, nga [[Toka e Re dhe Labradori]] (si ishulli i Njufaundlandit ashtu dhe rajoni i Labradorit ishin nën dominimin portugez) te [[Skocia e Re]], vendet e [[Amerika Qendrore|Amerikës Qëndrore]] si [[Barbadosi]], [[Uruguai]] dhe [[Departamentet dhe rajonet përtejdetit të Francës]] si [[Guajana Franceze]].<ref group="shpjegime">Shteti i tanishëm brazilian i [[Acre (shtet)|Akres]] i përkiste Amerikës spanjolle, duke qenë territor i shkëputur nga [[Bolivia]] dhe i përfshirë nga [[Brazili]] në [[1903]].</ref>
 
==== Kanadaja ====
[[File:Benedito Calixto de Jesus - Fundação de São Vicente, Acervo do Museu Paulista da USP.jpg|thumb|upright=1.74|left|''Fundação de São Vicente'', vendbanimi i parë në Amerikën Portugeze, pikturë e Benedito Calixto]]
Bazuar në Traktatin e Tordesillas, Kurora Portugeze, nën mbretërit Manueli I, Zhoao III dhe Sebastian, pretenduan gjithashtu të drejtat territoriale në Amerikën e Veriut (të arritur nga John Cabot në [[1497]] dhe [[1498]]). Për këtë qëllim, në [[1499]] dhe [[1500]], João Fernandes Lavrador eksploroi [[Groenlanda|Groenlandën]] dhe Atlantikun verior në bregun e Kanadasë, që e raportoi si shfaqjen e "Labradorit" në hartat topografike të periudhës.<ref name="DiffieWinius464">{{cite book|author1=Bailey W. Diffie|year=1977|author2=George D. Winius|url=https://books.google.com/books?id=hBTqPX4G9Y4C|title=Foundations of the Portuguese Empire, 1415–1580|lang=en|publisher=University of Minnesota Press|isbn=978-0-8166-0782-2|page=464}}</ref> Në vijim, në vitet 1500–[[1501]] dhe [[1502]], vëllezërit Gaspar dhe Miguel Corte-Real eksploruan atë që tanishmë është provinca kanadeze e [[Toka e Re dhe Labradori]] dhe [[Groenlanda]], duke i pretenduar këto toka për Portugalinë. Në [[1506]], mbreti Manueli I vuri taksa peshkimi për ujërat e Njufaundlandit. Rreth vitit [[1521]], João Álvares Fagundes iu dhanë të drejtat mbi ishujt e brendshëm të Gjirit të Shën Lorencit dhe krijoi gjithashtu një vendbanim në Ishullin e Kepit Breton për të shërbyer si bazë e peshkimit të [[merluca|merlucit]]. Trysnia nga vendasit dhe konkurenca nga peshkatarët europianë e penguan vendosjen e një ngulimi permanent dhe pesë vjet më vonë u braktisë. Përgjatë gjysmë-shekullit pasues dështuan edhe shumë përpjekje të tjera për të vendosur ngulime në Njufaundland.<ref name="Disney2009a116">{{cite book|volume=1|year=2009|lang=en|author=Anthony R. Disney|url=https://books.google.al/books?id=RXEIx2O4Dp8C|title=History of Portugal and the Portuguese Empire: From Beginnings to 1807|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-052184318-8|page=116}}</ref>
 
[[File:Farol da Barra-02.jpg|thumb|345px|Fortesa e Santo António da Barra, në Salvador Bahia, e ndërtuar nga portugezët në fund të shek. të XVI]]
==== Brazili ====
Në [[1499]], [[Armada e II-të Portugeze e Indisë|në armadën e II-të të Indisë]], më e mirëpajisura e [[shekulli XV|shekullit të XV]], Pedro Álvares Cabral u devijua nga bregu afrikan. Në 22 prill 1500 ai pa Monte Pascoal në bregun jugor të Bahias. Zyrtarisht si aksident, Zbulimi i Brazilit u hapi rrugë hamendësimeve se ishte përgatitur fshehtësisht.<ref name="McAlister">{{cite book|author=Lyle McAlister|year=1984|title=Spain and Portugal in the New World, 1492–1700|url=https://books.google.com/books?id=iy8jXXFuWdEC|publisher=University of Minnesota Press|isbn=0-8166-1216-1|lang=en|page=75}}</ref> Territori do të vijonte të bënte pjesë në zotërimet portugeze duke rinegociuar demarkacionin fillestar të "Bula Inter Coetera" në [[1493]], kur Zhoao II firmosi Traktatin e Tordesilhas në [[1494]], që do të zhvendosej më në perëndim të meridianit që ndante tokat e Portugalisë nga ato të Kastiljes.<ref name="HistoriDisney"/>
 
Deri në [[1501]], Kurora Portugeze do të dërgonte dy ekspedita zbuluese, që konfirmuan përshkrimin e Pero Vaz de Caminha, i cili pohonte se ''"Deri tani nuk mund ta themi se ka arë, argjend, ndonjë gjë metalike, prej hekuri aty ku erdhëm; por toka aty duket shumë e mirë, mjaft e freskët dhe e butë si mes Douros dhe Minhos"''. Burimi kryesor i eksplorimit u gjet një dru i kuqërremtë, i vlefshëm për ngjyrosjen evropiane, që tupit e quanin ''ibirapitanga'' dhe që do të quhej paubrazil (apo pau-pernambuk). Në të njëjtin vit mbreti Manueli I vendosi eksploronte për të zbuluar veçoritë, duke adoptuar një politikë konçesionesh prej tre vitesh: konçesionarët duhet të zbulonin 300 lega tokë në vit, duke vendosur aty një fortesë dhe të prodhonin 20 mijë kuintalë paubrazil.<ref>{{cite book|author=Edgar Prestage|year=2007|lang=en|title=The Portuguese Pioneers|url=https://books.google.al/books?id=mtCb7jOIWBwC|publisher=Read Books|isbn=1-4067-4593-6|page=287-90}}</ref>
 
[[File:Caesalpinia echinata-museu.jpg|thumb|left|325px|Pemë paubrazili ose "pau-pernambuku"]]
Në [[1502]], një konsorcium tregtar financoi një ekspeditë, që do të komandohej nga Gonçalo Coelho, për të thelluar njohjen mbi burimet e territorit, duke vendosur kontakte me amerindiot dhe të hidhnin kryesisht në hartë pjesën e vendosur përkëtej Meridianit të Tordesilhas, që i përkiste Kurorës Portugeze.<ref name="HistoriDisney"/>
 
Brenda pak vitesh nga mbërritja e Cabral-it në Brazil, filloi konkurenca nga [[Franca]]. Në [[1503]], një ekspeditë nën komandën e Gonçalo Coelho raportoi sulme franceze në brigjet braziliane,<ref name="HerringHerring214">{{cite book|year=1968|lang=en|author1=Hubert C. Herring|url=https://books.google.com/books?id=b1B6AAAAMAAJ|author2=Helen B. Herring|title=A History of Latin America: From the Beginnings to the Present|isbn=0-224-60284-5|publisher=Knopf|page=214}}</ref> dhe eksploruesi Binot Paulmier de Gonneville tregtoi dru paubrazili (pernambuku) pasi vuri kontakte në Brazilin jugor një vit më vonë.<ref>{{cite book|author=Alida C. Metcalf|title=Go-Betweens and the Colonization of Brazil: 1500–1600|year=2006|lang=en|publisher=University of Texas Press|isbn=978-0-292-71276-8|url=https://books.google.com/books?id=lWuNIISvBqIC&pg=PA60|page=60}}</ref> Ekspedita të sponsorizuara nga Françesku I bashkë me bregun e Amerikës Veriore dhunuan drejtpërdrejtë Traktatin e Tordesilhas. Nga viti [[1531]], francezët kishin vendosur një qendër grumbullimi tregtar pranë një ishulli në bregun brazilian.<ref name="PickettPickett14">Pickett & Pickett, 2011 fq. 14</ref>
 
Në [[1503]], i gjithë territori u dha me qira nga Kurora për shfrytëzimin e paubrazilit tregtarëve që financuan ekspeditën, mes të cilëve Fernão de Noronha, që ishte përfaqësues i bankierit Jakob Fugger, që kishte financuar udhëtimet portugeze në Indi. Në [[1506]] ai prodhoi rreth 20 mjë kuintalë paubrazili, me kërkesë në rritje në Europë, çmimi i lartë i të cilit e kthente udhëtimin fitimprurës.<ref group=shpjegime>Sipas Capistrano de Abreu, në ''Capítulos da História Colonial'', çdo kuintal shitej në Lisbonë për 2 dukate e 1/3, ndërsa ta transportoje deri aty kushtonte vetëm gjysmë dukati. Konçesionarët i paguanin 4 mijë dukate Kurorës. {{cite book|author=João C. de Abreu|year=2024|title=Capítulos da História Colonial, 1500-1800|url=https://books.google.al/books?id=bzAKEQAAQBAJ|publisher=BoD - Books on Demand|ISBN=979104310846-4|lang=pt}}</ref>
 
Rajonet e Pernambukut, Porto Seguros dhe Cabo Frio-s kishin një përqëndrim më të madh paubrazili dhe për këtë kishte tre qendra grumbullimi tregtar. Pernambuku, vendi ku nisi shfrytëzimi i pemës, kishte një dru më të kërkuar në Botën e Vjetër, që shpjegon faktin se paubrazili do të quhej kryesisht me emrin "pernambuco" në gjuhë si frëngjishtja dhe italishtja.<ref name="Terra_Brasilis">{{cite web|title=Conhecendo o Pau-Brasil: história e biologia|url=http://terrabrasilisdidaticos.com.br/images/stories/revistanucleovivaciencia/conhecendoopaubrasil.pdf|publisher=Terra Brasilis Didáticos|lang=pt|accessdate=21 shkurt 2019}}</ref><ref name="História">{{cite web|title=Pau-brasil|lang=pt|accessdate=28 qershor 2016|url=http://www.sohistoria.com.br/ef2/descobrimento/p6.php|publisher=Só História}}</ref><ref name="Pau_Brasil">{{cite web|title=Pernambuco abriga uma das áreas mais preservadas com o Pau-Brasil|url=http://g1.globo.com/economia/agronegocios/vida-rural/noticia/2013/05/pernambuco-abriga-uma-das-areas-mais-preservadas-com-o-pau-brasil.html|publisher=G1|lang=pt|accessdate=28 qershor 2016}}</ref> Në [[1516]], u ndërtua në bregun pernambukan fabrika e parë e [[sheqeri]]t që njihet në Amerikën portugeze, më saktësisht në "Feitoria de Itamaracá", besuar administratorit kolonial Pero Capico —guvernatori i parë i "Partes do Brasil". Në [[1526]] tashmë në doganën e Lisbonës regjistrohet sheqer nga Pernambuku.<ref>{{cite web|url=http://www.ibrac.net/index.php/o-ibrac/historico|title=Um pouco de história|publisher=IBRAC|lang=pt|accessdate=29 tetor 2016}}</ref><ref name="Jacques">{{cite web|publisher=Ebiografia.com|lang=pt|title=Biografia de Cristóvão Jacques|url=https://www.ebiografia.com/cristovao_jacques/|accessdate=1 maj 2017}}</ref> Bregu brazilian do të shërbente edhe si mbështetje për Rrugëtimin e Indisë, në veçanti Gjiri i Gjithë Shenjtorëve, ku flotat furnizoheshin me ujë dhe dru, duke mundësuar bërjen e riparimeve të vogla. Në [[Rio de Zhaneiro]], pranë grykëderdhjes së lumit u ngrit një ndërtim i frymëzuar nga emri që indiot quanin vendin: "cari-oca", shtëpia e tufave.<ref name="HistoriDisney"/> Megjithatë, në tre dekadat e para [[Brazili]] luajti një rol dytësor në ekspansionin portugez, ndërkohë i përqëndruar në tregtinë me Indinë dhe Lindjen.<ref name="McAlister"/>
 
Kultivimi i kallam-sheqerit e konsolidoi dhe palantacione të mëdha Pernambuk dhe në Bahia do të kishin nevojë për një numër gjithmonë e më të madh skllevërish të zinj nga [[Guinea]], [[Benini]] dhe nga [[Angola]].<ref name="HistoriDisney"/>
 
Tregtarët e Lisbonës dhe të [[Porto]]s do të dërgonin anije në breg për të kontrabanduar paubrazil, shpendë me pendë me ngjyra (papagajë, makau), lëkurë, rrënjë medicinale dhe skllevër amerindianë. Anijet ankoroheshin në breg dhe rekrutonin indianë për të punuar në oborr dhe në ngarkim, në vend të pak mallrave si rroba, kollare dhe pasqyra ("shkëmbime"). Çdo anije ngarkonte mesatarisht pesë mijë trungje prej 1,5 metra gjatësi dhe peshë 30 kilogramë. Kontrata u rinovua dy herë, në [[1505]] dhe në [[1513]]. Në [[1504]], si mirënjohje, Manueli I i dha Fernão de Noronha-s kapitenerinë e parë të trashëgueshme në bregun brazilianë: ishullin e São João da Quaresma, tashmë i quajtur Fernando de Noronha.<ref name="HistoriDisney"/>
 
Rritja e kontrabandës së drurit të pernambukut (paubrazilit) nga francezët e detyroi Zhoaon III të shtynte më tej me një përpjekje për të vendosur një pushtim efektiv të territorit. Në [[1531]], një ekspeditë mbretërore e drejtuar nga Martim Afonso de Sousa dhe vëllai i tij Pero Lopes shkuan të patrullonin gjithë bregun brazilian, të ndalonin francezët dhe të krijonin disa nga qytezat e para koloniale – mes tyre São Vicente, në [[1532]]. Sousa u rikthye në Lisbonë një vit më vonë për tu bërë guvernator i Indisë dhe nuk u kthye më kurrë në Brazil.<ref name="DeOliveira254">{{cite book|author=Anatónio H. de Oliveira Marques|title=History of Portugal: From Lusitania to Empire|url=https://books.google.al/books?id=OlKTVOp3VYwC|publisher=Columbia University Press|isbn=978-023103159-2|volume=1|year=1972|lang=en|page=254}}</ref><ref name="Marley2008p76-78">{{cite book|author=David Marley|title=Wars of the Americas: A Chronology of Armed Conflict in the Western Hemisphere (2 Volume)|publisher=University of Oklahoma Press|url=https://books.google.com/books?id=DkgGVTOr2EsC&pg=PA76|isbn=978-159884100-8|year=2008|lang=en|page=76-8}}</ref> Sulmet franceze nuk pushuan deri sa pas raprezaljeve i detyruan portugezët ti paguanin ata për të ndaluar sulmimin e anijeve portugeze përgjatë Atlantikut,<ref name="PickettPickett14"/> por sulmet do të vijonin të ishin një problem deri në vitet [[1560]].<ref name="Marley2005pp694-696">{{cite book|author=David Marley|url=https://books.google.com/books?id=q1a4j2HNmjUC&pg=PA694|title=Historic Cities of the Americas: An Illustrated Encyclopedia|isbn=978-1-57607-574-6|publisher=ABC-CLIO|year=2005|volume=1|lang=en|pages=694-96}}</ref>
 
[[File:Capitanias.jpg|thumb|314px|Hartë e vitit 1574 që tregon 15 kapiteneritë e trashëgueshme në kolonitë e Brazilit]]
===== Kapiteneritë e trashëgueshme dhe Qeveria e parë e Përgjithshme (1532–1580) =====
Që nga ekspeditat e Gonçalo Coelho që do të sinjalizonin inkursionet e francezëve në bregun brazilian,<ref group=shpjegime>Si kapiten francez Paulmier de Gonneville, që qëndroi gjashtë muaj në bregun Santa Catarina përshkruhet nga {{cite book|author=Leyla P. Moisés|title=Vinte Luas: Viagem de Paulmier de Gonneville ao Brasil, 1503-1505|publisher=Companhia das Letras|year=1992|lang=pt|url=https://books.google.al/books?id=q_ErAAAAYAAJ|isbn=857164241-9}}</ref> duke nisur nga viti [[1520]], portugezët do ndjenin se rajoni rrezikonte të vihej në diskutim, duke parë kontestimet e Traktatit të Tordesilhas nga Françesku I i Francës, që do të inkurajonte praktikën e piraterisë. Rritja e kontrabandës së paubrazilit dhe llojeve të tjera nga kusarët, do ta detyronte të bënte një sforco kolonizimi efektiv të territorit.<ref name="HistoriDisney"/>
 
Me mbërritjen dhe suksesin e de Sousa-s, më 28 shtator [[1532]] Zhoao III e ndau koloninë në pesëmbëdhjetë fasha gjatësore, që teorikisht shtriheshin nga bregu deri në kufirin e meridianit Tordesillas.<ref>{{cite book|author=David Marley|title=Wars of the Americas: A Chronology of Armed Conflict in the Western Hemisphere (2 Volume)|publisher=University of Oklahoma Press|url=https://books.google.com/books?id=DkgGVTOr2EsC|isbn=978-159884100-8|year=2008|lang=en|page=694}}</ref><ref name="DeOliveira254"/> Pjesët e tokave u kthyen në kapiteneri të trashëgueshme ("capitanias hereditárias"), duke promovuar popullimin nëpërmjet "sesmarias", siç ishte bërë me sukses në [[ishujt Madeira]] dhe Kepin e Gjelbër.<ref name="DiffieWinius310">{{cite book|author1=Bailey W. Diffie|year=1977|author2=George D. Winius|url=https://books.google.com/books?id=hBTqPX4G9Y4C|title=Foundations of the Portuguese Empire, 1415–1580|lang=en|publisher=University of Minnesota Press|isbn=978-0-8166-0782-2|page=310}}</ref> Ky sistem do të përfshinte toka të pamata, të dhuruara kapitenëve që zotëronin kushtet financiare për të financuar kolonizimin. Çdo kapiten-donator duhet të themelonte vendbanime, të dhuronte parcela ("sesmarias") dhe të administronte drejtësinë, duke qenë përgjegjës për zhvillimin dhe përballimin e shpenzimeve të kolonizimit, megjithëse ai nuk ishte pronari: mund ta trashëgonte atë te fëmijët, por jo ta shiste. Dymbëdhjetë përfitues ishin elemente të fisnikërisë së vogël të Portugalisë që ishin shkëputur nga fushatat e Afrikës dhe Indisë, funksionarë të lartë të oborrit, si João de Barros dhe Martim Afonso de Sousa.<ref name="deAbreu1998">{{cite book|author=João C. de Abreu|accessdate=10 korrik 2012|title=Chapters of Brazil's Colonial History 1500–1800|lang=en|translator=Arthur Irakel|url=https://books.google.com/books?id=73CsasKb1CgC|year=1998|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-802631-0|pages=35, 38–40}}</ref>
 
Nga pesëmbëdhjetë kapiteneritë fillestare, vetëm dy, Pernambuku dhe São Vicente, u bënë të begata. Të dyja iu kushtuan kultivimit të kallam-sheqerit dhe, megjithë problemet e zakonshme deri te të mëdhatë, donatorët Duarte Coelho dhe përfaqësuesit e Martim Afonso de Sousa-s, do të vijonin ti mbanin kolonët dhe të vendosnin aleanca me [[Popujt indigjenë të Amerikës|indiot (vendas)]].<ref name="HistoriDisney"/> Ngritja e industrisë së sheqerit erdhi për shkak se Kurora mori burimet më të lehta të fitimit (druri i paubrazilit, erëzat, etj.), duke i lënë banorët e ngulitur të krijonin burime të reja të ardhurash.<ref name="DeOliveira255-56">{{cite book|author=Anatónio H. de Oliveira Marques|title=History of Portugal: From Lusitania to Empire|url=https://books.google.al/books?id=OlKTVOp3VYwC|publisher=Columbia University Press|isbn=978-023103159-2|volume=1|year=1972|lang=en|pages=255-56}}</ref> Vendosja e industrisë së kallam-sheqerit kërkonte punë intensive që do të realizohej nga [[Popujt indigjenë të Amerikës|amerikanët vendas]] dhe më vonë nga skllevërit afrikanë.<ref name="BethencourtCurto111-119">{{cite book|editor1=Francisco Bethencourt|editor2=Diogo R. Curto|url=https://books.google.al/books?id=hxaCsSfdPXMC|title=Portuguese Oceanic Expansion, 1400–1800|date=2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-84644-8|lang=en|pages=111-19}}</ref>
 
Duke e konsideruar sistemin e ''capitanias'' inefektiv, Zhoao III vendosi ta përqëndronte qeverisjen e kolonisë në mënyrë që ti "jepte mbështetje dhe ndihmë" donatorëve, në [[1548]] ai krijoi Qeverinë e parë të Përgjithshme, duke dërguar Tomé de Sousa-n si guvernatorin e parë dhe duke zgjedhur një kryeqytet në Gjirin e Gjithë Shenjtorëve, që bënte pjesë në kapitenerinë e Bahias.<ref name="Lockhart190-191">{{cite book|author=James Lockhart|title=Early Latin America: A History of Colonial Spanish America and Brazil|publisher=Cambridge University Press|url=https://books.google.com/books?id=jzoBzwABlZEC|year=1983|isbn=0-521-29929-2|lang=en|pages=190-91}}</ref><ref name="Bakewell496">{{cite book|lang=en|author=Peter Bakewell|url=https://books.google.com/?id=XBV1q4TGBJ4C&pg=PA406|title=A History of Latin America to 1825|publisher=Wiley-Blackwell|date=2009|page=496|isbn=978-140518368-0}}</ref> U shpëtuan kështu pasuesit e Francisco Pereira Coutinho-s në Kapitenerinë e Gjirit të Gjithë Shenjtorëve, duke e kthyer në selinë e Qeverisë së Përgjithshme. Kjo masë nuk nënkuptonte zhdukjen e kapitenerive të trashëgueshme.<ref name="HistoriDisney"/>
 
Tomé de Sousa e ndërtoi kryeqytetin e [[Brazili]]t, Salvadorin, në Gjirin e Gjithë Shenjtorëve në [[1549]].<ref name="Mahoney246">{{cite book|author=James Mahoney|title=Colonialism and Postcolonial Development Spanish America in Comparative Perspective|publisher=Cambridge University Press|url=https://books.google.com/books?id=p1_m-Y-5FJEC&pg=PA246|isbn=978-0-521-11634-3|year=2010|lang=en|page=246}}</ref> Guvernatori i përgjithshëm mori shumë funksione që më parë i zhvillonin donatorët. Tomé de Sousa themeloi qytetin e parë, Salvadorin (Bahia), kryeqyteti i kolonisë. Ai solli tre ndihmës për të marrë detyrat e financave, të drejtësisë dhe të mbrojtjes së bregut. Mes 1000 anëtarëve të ekspeditës së de Sousa-s kishte ushtarë, punëtorë dhe gjashtë [[Shoqëria e Jezuit|Jezuitë]] të drejtuar nga Manuel da Nóbrega.<ref name="Russell-Wood1968p47">{{cite book|year=1968|lang=en|author=Anthony J.R. Russell-Wood|url=https://books.google.com/books?id=2bDaBpOgi_UC&pg=PA47|title=Fidalgos and Philanthropists: The Santa Casa da Misericórdia of Bahia, 1550–1755|publisher=University of California Press|asin=B0006BWO3O|page=47}}</ref> Nën qeverinë e Tomé de Sousa që solli në Brazil një numër të madh artizanësh. Në fillim u punua në ndërtimin e qytetit të Salvadorit dhe, pastaj, në vendosjen e fabrikave në rajon.<ref name="HistoriDisney"/> Jezuitët do të kishin një rol thelbësor në kolonizimin e [[Brazili]]t, duke përfshirë São Vicente dhe [[São Paulo]], këtë të fundit Nóbrega e bashkë-themeloi.<ref name="Ladle185">{{cite book|year=2000|author=Jane Ladle|url=https://books.google.com/books?id=BxzxIDoa5CIC&pg=PA185|publisher=American Map|isbn=978-088729130-2|title=Brazil|lang=en|page=185}}</ref> Bashkë me misionet jezuite më vonë erdhën sëmundjet mes vendasve, mes tyre [[murtaja (sëmundje)|murtaja]] dhe [[lia]].<ref>{{cite book|author=Alida C. Metcalf|year=2005|publisher=University of Texas Press|url=https://books.google.com/books?id=INhcIzDccb8C&pg=PA36|title=Family and Frontier in Colonial Brazil: Santana de Parnaíba, 1580–1822|lang=en|isbn=978-0-292-70652-1|pages=36-7}}</ref> Në [[1551]], u krijua peshkopata e parë e Brazilit. U vendosën gjithashtu këshillat e bashkive, të përbëra nga "homens bons": pronarë tokash, anëtarë të milicive dhe të klerit.
 
[[File:Serigipe 1560 Forte Coligny.jpg|thumb|left|336px|Skema e sulmit të Mem de Sá ndaj francezëve në Gjirin e Guanabaras në 1560 (autor i panjohur, 1567)]]
Guvernatorët pasues, Duarte da Costa (1553–1557) dhe Mem de Sá (1557–1572), e përforcuan mbrojtjen e kapitenerive, shfrytëzuan eksplorimin dhe morën masa në sensin e riafirmimit të kolonizimit, ndërsa përplaseshin me amerindiot dhe zaptuesit, veçanërisht francezët. Në [[1555]] francezët, të sjellë me Nicolas Durand de Villegagnon pushtuan territorin e [[Rio de Zhaneiro]]s, ku vendosën një ngulim, "França Antártica". Ndërsa një ambasador portugez u dërgua në Paris për të raportuar zaptimin e paligjshëm francez, Zhoao III caktoi Mem de Sá si guvernatorin e ri të përgjithshëm të [[Brazili]]t, që u nis për në Brazil në [[1557]]. Nga viti [[1560]], Sá dhe forcat e tij i përzunë forcat e bashkuara të [[hygenotët|hygenotëve]], [[Kalvinizmi|kalvinistëve]] skocezë dhe skllevërit nga "France Antarctique", por pati të mbijetuar nga djegia e fortifikimeve dhe fshatrave të tyre. Këta të mbijetuar do të vendoseshin Gjirin Gloria, Plazhin Flamengo dhe Parapapuã me ndihmën e banorëve vendas tupí (apo tamoio).<ref name="86Marley2008p90">{{cite book|author=David Marley|title=Wars of the Americas: A Chronology of Armed Conflict in the Western Hemisphere|publisher=University of Oklahoma Press|url=https://books.google.com/books?id=DkgGVTOr2EsC&pg=PA86|year=2008|isbn=978-159884100-8|lang=en|pages=86, 90}}</ref> Francezët do të vijonin deri në [[1567]], vit në të cilin do të mposhteshin, duke vendosur përfundimisht hegjemoninë portugeze. Konfliket do të vijonin akoma me peshkopin dhe me vetë jezuitët që do të kundërshtonin skllavërimin e vendasve dhe mes kolonëve të rinj dhe të vjetër.<ref name="HistoriDisney"/>
 
Tamoiot kishin qenë aleatë me francezët që nga themelimi i ngulimit "France Antarctique" dhe megjithëse francezët humbën në [[1560]], tamoiot ishin akoma një kërcënim. Ata nisën dy sulme në [[1561]] dhe [[1564]] (sulmi i fundit u mbështet nga francezët) dhe pothuaj ia arritën me të dy.<ref>{{cite book|author=Alida C. Metcalf|title=Family and Frontier in Colonial Brazil: Santana de Parnaíba, 1580-1822|year=2005|lang=en|page=37|publisher=University of Texas Press|url=https://books.google.com/books?id=INhcIzDccb8C&pg=PA37|isbn=978-0-292-70652-1}}</ref> Në këtë periudhë, Manuel de Nóbrega, bashkë me jezuitin José de Anchieta, morën pjesë në sulmet ndaj tamoiove dhe si spiunë për burimet e tyre.<ref name="Marley2008pp91-92">{{cite book|author=David Marley|title=Wars of the Americas: A Chronology of Armed Conflict in the Western Hemisphere (2 Volume)|year=2008|publisher=University of Oklahoma Press|url=https://books.google.com/books?id=DkgGVTOr2EsC&pg=PA91|lang=en|isbn=978-159884100-8|pages=91-2}}</ref><ref name="Treece31">{{cite book|year=2000|author=Dave Treece|url=https://books.google.com/books?id=s50JnG7BzLAC&pg=PA31|lang=en|title=Exiles, Allies, Rebels: Brazil's Indianist Movement, Indigenist Politics, and the Imperial Nation-State|publisher=Praeger|isbn=978-1-85109-549-0|page=31}}</ref> Nga viti [[1565]] deri në [[1567]] Mem de Sá dhe forcat e tij e shkatërruan "France Antarctique" në Gjirin Guanabara. Ai dhe nipi i tij, Estácio de Sá, pastaj në [[1567]] themeluan qytetin e [[Rio de Zhaneiro]]s, pasi Mem de Sá e kishte shpallur zonën "São Sebastião do Rio de Janeiro" në [[1565]].<ref name="Marley2008p96">{{cite book|author=David Marley|title=Wars of the Americas: A Chronology of Armed Conflict in the Western Hemisphere|publisher=University of Oklahoma Press|url=https://books.google.com/books?id=DkgGVTOr2EsC&pg=PA96|year=2008|isbn=978-159884100-8|lang=en|page=96}}</ref> Nga viti [[1575]], tamoiot ishin nënshtruar, madje në thelb ishin zhdukur,<ref name="Treece31"/> dhe nga viti [[1580]] qeveria u bë më shumë një ''ouvidor general'' sesa ''ouvidores''.<ref name="Schwartz1973p41">{{cite book|author=Stuart B. Schwartz|url=https://books.google.com/books?id=siCvrGfxgyEC|year=1973|title=Sovereignty and Society in Colonial Brazil: The High Court of Bahia and Its Judges, 1609–1751|isbn=978-052002195-2|lang=en|page=41|publisher=University of California Press}}</ref>
 
Në fillim të [[shekulli XVII|shekullit të XVII]], Pernambuku do të bëhej vendi kryesor dhe zona më e pasur e prodhimit të sheqerit në botë.<ref name="Açúcar">{{cite web|title=Recife — cidade que surgiu do açúcar|url=http://wol.jw.org/fr/wol/d/r5/lp-t/102005410|access-date=25 dhjetor 2013|lang=pt}}</ref>
 
[[File:Philip II's realms in 1598.png|thumb|432px|Perandoria Luzo-Hispanike (ose Iberike) në 1598, gjatë mbretërimit të Filipit II të Spanjës, Filipi I i Portugalisë]]
== Bashkimi Iberik, Rivaliteti Protestant dhe rënia koloniale (1580–1663) ==
Megjithë përfitimet e jashtëzakonshme të gjeneruara nga perandoria koloniale në lindje, interesi i kurorës për [[Maroku]]n nuk u dobësua. Shekulli i XVI pa suksesin e pushtimeve dhe braktisjes së pozicioneve bregdetare, kur mbreti Sebastian në vitet 1557-1578 investoi në pushtimin e territoreve të brendshme, që rezultuan në dështim. Vdekja e mbretit Sebastian të Portugalisë gjatë sulmit katastrofik portugez në Alkaser Kibir ([[1578]], Marok), pa pasardhës, shkaktoi një krizë pasimi të kurorës.
 
[[File:La recuperación de Bahía, Maíno.jpg|thumb|left|358px|Rekuperimi i São Salvador da Bahia de Todos os Santos, nga Filipi III i Portugalisë, nga Republika Hollandeze]]
Në [[1580]], [[Filipi II i Spanjës]] duke përfituar nga kriza e pasimit, pushtoi Portugalinë, duke bërë që kurora ti kalonte Habsburgëve të Spanjës. Në "Cortes of Tomar" në [[1581]], Filipi u kurorëzua si Filipi I i Portugalisë, duke i bashkuar dy kurorat dhe perandoritë e përtejdetit nën sundimin habsburg spanjoll në një Bashkim dinastik Iberik.<ref name="Kamen177">{{cite book|author=Henry Kamen|title=Philip of Spain|year=1999|lang=en|publisher=Yale University Press|url=https://books.google.com/books?id=wyWourPR5S8C&pg=PA177|isbn=978-030007800-8|page=177}}</ref><ref name="HistoriDisney"/> Në Tomar, Filipi premtoi ti mbante perandoritë ligjërisht të ndara, duke e lënë administrimin e Perandorisë Portugeze te portugezët, me një nën-mbret të Portugalisë në Lisbonsë duke ndjekur interesat e tij.<ref name="Boyajian11">{{cite book|author=James Boyajian|title=Portuguese Trade in Asia Under the Habsburgs, 1580–1640|date=2008|lang=en|publisher=Johns Hopkins University Press|url=https://books.google.com/books?id=C0lrDYYzMyAC|page=11|isbn=0-8018-8754-2}}</ref> Filipi madje e zhvendosi kryeqytetin në Lisbonë për një periudhë dy-vjeçare (1581–83) duke qenë se ajo ishte qyteti më i rëndësishëm i Gadishullit Iberik.<ref name="Gallagher8">{{cite book|author=Tom Gallagher|year=1982|publisher=St. Martin's Press|url=https://books.google.com/books?id=-xu8AAAAIAAJ&pg=PA8|lang=en|isbn=978-071900876-4|title=Portugal: A Twentieth Century Interpretation|page=8}}</ref> Të gjitha kolonitë portugeze e pranuan gjendjen e re të punëve përveç [[ishujt Azore|Azoreve]], që mbështeti António-n, një pretendues portugez i fronit, që kishte fituar mbështetjen e [[Caterina de Mediçi]]t të Francës në shkëmbim të premtimit për dorëzimin e [[Brazili]]t. Forcat spannjolle në vijim i pushtuan ishujt në [[1583]].<ref name="Anderson104-105">{{cite book|author=James M. Anderson|url=https://books.google.com/books?id=UoryGn9o4x0C|year=2000|title=The History of Portugal|publisher=Greenwood Publishing Group|lang=en|isbn=0-313-31106-4|pages=104-05}}</ref>
 
Kufiri Tordesillas midis spanjollëve dhe portugezëve në kontrollin e Amerikës së Jugut në vijim u shpërfill gjithmonë e më shumë nga portugezët, që u shtynë përtej tij në zemër të [[Brazili]]t,<ref name="Boyajian11"/> duke i lejuar ata ta zgjeronin territorin në perëndim. Misionet eksploruese u zhvilluan të dyja të urdhëruara nga qeveria, "entradas" (hyrjet) dhe me nismë private, "bandeiras" (flamujt), nga "bandeirantes".<ref name="Boxer386">{{cite book|author=Charles R. Boxer|date=1969|lang=en|title=The Portuguese Seaborne Empire 1415–1825|url=https://books.google.com/?id=BChmAAAAMAAJ|publisher=Hutchinson|isbn=0-09-131071-7|page=386}}</ref> Këto ekspedita zgjatën për vite duke guxuar të futen në rajone të pa hedhura në harta, fillimisht për të kapur vendasit dhe për ti skllavëruar ata dhe më vonë duke u përqëndruar në gjetjen e minierave të arit, argjendit dhe diamanteve.<ref name="BethencourtCurto111,117">{{cite book|editor1=Francisco Bethencourt|editor2=Diogo R. Curto|url=https://books.google.al/books?id=hxaCsSfdPXMC|title=Portuguese Oceanic Expansion, 1400–1800|date=2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-84644-8|lang=en|pages=111, 117}}</ref>
 
[[File:Rua Direita na Cidade de Goa.jpg|thumb|459px|Shtypje e Joannes van Doetecum, e "Tregu i Goas" te ''Itinerario'' i Linschoten, 1596, që tregon rrugën kryesore të Goas portugeze në vitet 1580]]
Rrjeti tregtar perandorak spanjoll tani ishte i hapur ndaj tregtarëve portugezë, që ishte veçanërisht fitimprurës për tregtarët portugezë të skllevërve, që tani mund të shisnin skllevër në Amerikën spanjolle me një çmim më të lartë se sa mund të merreshin në Brazil.<ref name="Lockhart250">{{cite book|author=James Lockhart|title=Early Latin America: A History of Colonial Spanish America and Brazil|year=1983|lang=en|publisher=Cambridge University Press|url=https://books.google.com/books?id=jzoBzwABlZEC|page=250|isbn=0-521-29929-2}}</ref> Përveç kësaj, aksesi i sapo fituar në ''asiento-t'' spanjolle, portugezët ishin të aftë të zgjidhnin çështjen e mungesës së lingotave metalike me aksesin në prodhimin e minierave të argjendit në Peru dhe Meksikë.<ref name="Newitt163">{{cite book|year=2005|author=Malyn D. Newitt|url=https://books.google.com/books?id=vpteLQcx6J4C|title=A History of Portuguese Overseas Expansion, 1400–1668|publisher=Routledge|lang=en|page=163|isbn=0-415-23979-6}}</ref> [[Manila]] u përfshi gjithashtu në rrjetin tregtar Makau-Nagasaki, duke i lejuar makanezët me prejardhje portugeze të vepronin si agjentë tregtarë për spanjollët filipinas dhe të përdornin [[argjendi]]n spanjoll nga Amerikat në tregti me Kinën.<ref name="Disney2009b186">{{cite book|author=Anthony R. Disney|year=2009|title=History of Portugal and the Portuguese Empire: From Beginnings to 1807|publisher=Cambridge University Press|url=https://books.google.al/books?id=0tzMtAEACAAJ|volume=2|lang=en|isbn=978-0-521-74612-0|page=186}}</ref>
 
Megjithatë, bashkimi nënkuptonte se Spanja e tërhiqte Portugalinë në konfliktet e saj me Anglinë, Francën dhe Republikën Hollandeze, vende që po fillonin të vendosnin perandoritë e tyre të përtejdetit.<ref name="Anderson105">{{cite book|year=2000|lang=en|author=James M. Anderson|url=https://books.google.com/books?id=UoryGn9o4x0C|title=The History of Portugal|publisher=Greenwood Publishing Group|isbn=0-313-31106-4|page=105}}</ref> Kërcënimi kryesor erdhi nga hollandezët, që ishin angazhuar në një luftë për pavarësi kundër Spanjës që nga viti [[1568]]. Në [[1581]], Shtatë Provincat hollandeze fituan pavarësinë nga sundimi Habsburg, duke bërë që Filipi II ta ndalonte tregtinë me anijet hollandeze, duke përfshirë edhe Brazilin, ku hollandezët kishin investuar shuma të mëdha në financimin e prodhimit të sheqerit.<ref name="Thomas159">{{cite book|author=Hugh Thomas|title=The Slave Trade: The Story of the Atlantic Slave Trade: 1440–1870|year=1997|publisher=Simon and Schuster|url=https://books.google.com/books?id=lmPFnzXU7o0C|lang=en|isbn=978-0-684-83565-5|accessdate=10 qershor 2012|page=159}}</ref> [[Portugalia]] do të mbetej pa financime dhe pa kapacitete për të dërguar ushtri në rajonet e sulmuara nga forca të mirë-përgatitura. Hollandezët, të përfshirë në Luftën Tetëdhjetë Vjeçare me Spanjën që nga viti [[1568]], sulmonin nëpërmjet detit kolonitë dhe anijet. Perandoria Portugeze, e përbërë mbi të gjitha nga ngulime bregdetare, vulnerabël ndaj pushtimit, u kthyen në shënjestra të lehta.<ref name="Boxer 1969">{{cite book|author=Charles R. Boxer|date=1969|lang=en|title=The Portuguese Seaborne Empire 1415–1825|url=https://books.google.com/?id=BChmAAAAMAAJ|publisher=Hutchinson|isbn=0-09-131071-7}}</ref>
 
[[File:Aert Anthonisz. The battle of Cadix 1608.jpg|thumb|left|459px|Luftanije hollandeze dhe angleze duke u përplasur me një galeon portugez në Betejën e Kadizit, 1608]]
Në [[1592]], gjatë Luftës Anglo-Spanjolle, një flotë angleze sulmoi pranë [[Ishujt Azore|Azoreve]] një flotë që vinte nga India, duke kapur karrakën e madhe portugeze Madre de Deus pranë Azoreve. Kjo shkaktoi ndërprerjen e Aleancës Luzo-Britanike të vitit [[1373]]. Karraka 1600 tonë (nga të cilat 900 mallra) ishte 3 herë më e madhe se anija më e madhe angleze dhe një ekuipazh prej 600 apo 700 vetash. Mes pasurive kishte xhevahire, arë dhe argjend, qelibar, rrotulla pëlhurash dhe tapete, 425 tonë piper, karafila indonezianë, kanellë, ngjyrues koçinele, abanoz, arra muskat. Kishte edhe temjan, mëndafsh, damask, fleta ari, porcelanë kineze dhe fildish ndër të tjera. Dhe thesari më i madh: një dokument i shtypur në Makau në [[1590]], që përmbante informacione mbi tregtinë në Kinë dhe Japoni. Richard Hakluyt e raportoi traktatin si xhevahirin më të çmuar. Kur [[Elizabeta I]] e Anglisë u informua për suksesin dërgoi Sir Walter Raleigh për të pretenduar pjesën e saj. Vlerësohet se vlera e ngarkesës ishte në gjysmë milioni paundë, e barasvlefshme me gjysmën e thesarit anglez të kohës. Kur Raleigh riktheu rregullin tashmë kishte mbetur rreth një e katërta. ''Madre de Deus'' do të ishte një nga grabitjet më të mëdha në histori, duke galvanizuar interesat angleze në rajon.<ref>{{cite web|title=Early Modern Ship-types, 1450–1650|publisher=The Newberry Library|year=1986|author=Roger Smith|url=http://www.newberry.org/smith/slidesets/ss06.html|lang=en|accessdate=8 maj 2009|url-status=dead|archive-date=20 korrik 2008|archive-url=https://web.archive.org/web/20080720094650/http://www.newberry.org/smith/slidesets/ss06.html}}</ref><ref>{{cite journal|author=Rogerio M. Puga|title=The Presence of the 'Portugals' in Macau and Japan in Richard Hakluyt's 'Navigations'|journal=Bulletin of Portuguese/Japanese Studies|url=https://redalyc.org/articulo.oa?id=36100506|lang=en|issn=0874-8438|date=dhjetor 2002|volume=5|pages=81-116|publisher=Redalyc|accessdate=26 mars 2022|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20230330201013/http://www.redalyc.org/articulo.oa?id=36100506|archive-date=30 mars 2023}}</ref> Në të njëjtin vit, Cornelis de Houtman u dërgua nga tregtarët hollandezë të [[Amsterdami]]t në Lisbonë, për të mbledhur sa më shumë informacion që të mundëte rreth Ishujve të Erëzave.<ref name="Disney2009b186"/><ref name="Lach200">{{cite book|author=Donald F. Lach|lang=en|publisher=University of Chicago Press|url=https://books.google.com/books?id=xD52ge5a8vYC&pg=PA200|title=Asia in the Making of Europe, Volume I: The Century of Discovery|year=1994|isbn=978-022646708-5|page=200}}</ref>
 
[[File:33475.jpg|thumb|369px|Gravurë hollandeze që tregon Olindën në 1630]]
Në vijim hollandezët e kuptuan rëndësinë e [[Goa]]s në thyerjen e dominimit portugez në Azi. Në [[1583]], tregtari dhe eksploruesi Jan Huyghen van Linschoten ([[1563]]–8 shkurt [[1611]]), më parë sekretari hollandez i kryepeshkopit të [[Goa]]s, kishte marrë informacione ndërsa shërbente në atë pozicion që përmbante vendndodhjen e itinerareve të fshehta tregtare portugeze përgjatë Azisë, duke përfshirë ato të Indive Lindore dhe Japonisë. Ato u publikuan në [[1595]] dhe pastaj u zgjeruan gjerësisht vitin tjetër pas ''Itinerario-s'' së tij.<ref>{{cite book|author=Jan Van Linschoten|url=https://archive.org/details/itinerariovoyage00lins/|lang=nl|title=Itinerario, voyage ofte schipvaert, van Ian Huygen van Linschoten naer Oost|year=1596|publisher=Cornelis Claesz}}</ref><ref>{{cite book|author=Jan H. van Linschoten|year=1885|editor1=Arthur C. Burnell|url=https://books.google.al/books?id=nQG48NvRqcEC|title=The Voyage of John Huyghen van Linschoten to the East Indies...|editor2=Pieter A. Tiele|lang=en|publisher=Hakluyt Society|volume=2}}</ref> Interesat hollandeze dhe angleze e përdorën këtë informacion të ri, duke çuar në zgjerimin e tyre tregtar, duke përfshirë themelimin e Kompanisë Angleze të Indisë Lindore (East India Company) në [[1600]] dhe Kompanisë Hollandeze të Indisë Lindore në [[1602]]. Këto zhvillime lejuan hyrjen e kompanive zyrtare në Inditë Lindore.<ref name="Crow1992">{{cite book|author=John A. Crow|year=1992|title=The Epic of Latin America|url=https://archive.org/details/epicoflatinameri00crow/page/241|publisher=University of California Press|lang=en|isbn=978-0-520-07723-2|edition=i 4-rt|accessdate=10 korrik 2012|page=241|url-access=registration}}</ref><ref name="BowenLincoln2002">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=UmN4ZOgCbsIC&pg=PA2|year=2002|editor=H. V. Bowen|editor2=Margarette Lincoln|editor3=Nigel Rigby|title=The Worlds of the East India Company|publisher=Boydell & Brewer|isbn=1-84383-073-6|lang=en|accessdate=10 korrik 2012|page=2}}</ref>
 
[[File:Meirelles-guararapes.jpg|thumb|left|408px|Fitorja portugeze në Betejën e II të Guararapes që i dha fund pranisë hollandeze në Pernambuk]]
Në [[1595]], hollandezët të ndihmuar nga anglezët Plaçkitën Recifen në Brazil, që përfaqësonte plaçkën më të madhe në historinë e lundrimit gjatë Anglisë Elisabetiane.<ref name="Lancaster">{{cite book|author1=Jean M. C. França|year=2014|author2=Sheila M. Hue|url=https://books.google.al/books?id=YW5vrgEACAAJ|title=Piratas no Brasil: As incríveis histórias dos ladrões dos mares que pilharam nosso litoral|lang=pt|accessdate=1 korrik 2016|publisher=Globo Livros|isbn=852505827-0}}</ref> Gjithashtu në atë vit, tregtari dhe eksploratori hollandez Jan Huygen van Linschoten, pa kryerjes së udhëtimeve të shumta në Azi në shërbim të portugezëve, publikoi në Amesterdam raportin "''Reys-gheschrift vande navigatien der Portugaloysers in Orienten''" ("Raport i udhëtimit të lundërtarëve portugezë në Lindje"). Vepra përmbante harta dhe udhëzime mbi udhëtimin mes Portugalisë dhe Indisë Lindore deri në Japoni. Interesi për këto informacione në Hollandë dhe Angli qe në origjinë të lëvizjes së ekspansionit tregtar që çoi në themelimin e Komanisë Hollandeze të Indisë Lindore në [[1602]] dhe Kompanisë Britanike të Indisë Lindore në [[1600]], duke u mundësuar hyrjen e bashkëpatriotëve të tij në të ashtuquajturën "Indi Lindore".<ref name="HistoriDisney"/>
 
Hollandezët e çuan luftën e tyre përtejdeti, duke sulmuar kolonitë spanjolle dhe portugeze dhe duke nisur Luftën Hollandezo–Portugeze, që do të zgjaste mbi gjashtëdhjetë vjet (1602–1663). Kombe të tjera europiane, si Anglia protestante, ndihmuan [[Perandoria Koloniale Hollandeze|Perandorinë Hollandeze]] në luftë. Hollandezët arritën fitore në Azi dhe Afrikë me ndihmën e aleatëve të ndryshëm vendas, në vijim duke marrë kontrollin e Malakës, Cejlonit dhe São Jorge da Mina. Hollandezët gjithashtu kishin kotrollin rajonal të rajonit fitimprurës sheqer-prodhues të Brazilit verilindor ashtu dhe të Luandës, por portugezët i rimorrën territoret pas përpjekjesh të konsiderueshme.<ref name="Disney2009b73-4,168-71,226-31">{{cite book|author=Anthony R. Disney|year=2009|title=History of Portugal and the Portuguese Empire: From Beginnings to 1807|volume=2|lang=en|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-74612-0|url=https://books.google.al/books?id=0tzMtAEACAAJ|pages=73-4, 168-71, 226-31}}</ref><ref>{{cite book|author=Charles R. Boxer|year=1957|title=The Dutch in Brazil, 1624–1654|url=https://books.google.al/books?id=2ZMYAAAAYAAJ|publisher=Clarendon Press|lang=en}}</ref>
 
[[File:PDW.png|thumb|upright=1.7|Zonat e diskutuara mes viteve 1588–1654 (të vijëzuara) nga kompanitë hollandeze që krijuan Perandorinë Koloniale Hollandeze (portokalli)]]
=== Përballja me hollandezët në Afrikë (1597–1663) ===
Mes viteve [[1595]] dhe [[1663]], u zhvillua Lufta Luzo-Hollandeze me Komapanitë Hollandeze të Indisë Lindore (VOC) dhe Indisë Perëndimore (WIC), që përpiqeshin të merrnin tregtinë portugeze të erëzave aziatike, skllevërit e Afrikës Perëndimore dhe sheqerin e Brazilit.<ref name="Boxer 1969"/> Lufta Luzo-Hollandeze filloi me një sulm në [[Sao Tome dhe Principe]] në [[1597]]. Pas përplasjeve të ndryshme në lindje dhe në Brazil, filluan sulmet në vendet tregtare të brigjeve perëndimore afrikane, për të siguruar skllevër për prodhimin e sheqerit në territoret e pushtuara të Brazilit. Në [[1638]] hollandezët morën Fortesën e São Jorge da Mina, duke vijuar me Luandën në [[1641]] dhe Aksimin, në Gjirin e Guinesë në [[1642]]. Pas humbjes së një numri territoresh,<ref name="Davies">{{cite book|author=Kenneth G. Davies|title=The North Atlantic World in the Seventeenth Century|date=1974|publisher=University of Minnesota Press|url=https://books.google.com/books?id=EN24iO1XJ3oC|lang=en|isbn=0-8166-0713-3}}</ref> në [[1654]], mundi të rikuperonte Brazilin dhe Angolën.
 
Në përpjekje për të konsoliduar pozicionet në Afrikën Lindore, u vendos që nëse tokat, që i përkisnin kurorës, dorëzoheshin në shkëmbim të të ashtuquajturave ''prazos'', do ti mbanin për 3 breza në vijë femërore. Megjithatë nëpërmjet martesave të përziera këto zotërime do të ktheheshin “shtete” të vërteta afro-portugeze apo afro-indiane, të mbrojtura nga ushtri të mëdha skllevërish të njohur si “chicundas”. Skllavërimi realizohej nga prijësit tribalë, që pushtonin tributë luftëtare dhe i shisnin si robër sipas dëshirës. Portugezët vijuan të luftojnë në bregun lindor të Afrikës, duke fituar [[Zanzibari]]n dhe Pemban deri sa, pas një rrethimi prej dy vitesh u mor Fortesa e Jesus de Mombasa në [[1698]]<ref name="Kirkman1974">{{cite book|title=Fort Jesus: A Portuguese Fortress on the East African Coast|year=1974|lang=en|author=James Kirkman|url=https://books.google.al/books?id=T_XCzgEACAAJ|publisher=Clarendon Press|isbn=019920035-1}}</ref> ([[Kenia]]), duke e detyruar të tërhiqet në jug deri në Mozambik.<ref name="HistoriDisney"/>
 
=== Lindja ===
[[File:Overwinningh van de Stadt Cotchin op de Kust van Mallabaer - Victory over Kochi on the coast of Malabar.jpg|thumb|left|345px|Pushtimi i Koçit dhe fitorja e V.O.C. hollandeze mbi portugezët në 1663. 1682, Atlas van der Hagen]]
Përplasjet me hollandezët në lindje do të nisnin në [[1603]], kur karraka portugeze "Santa Catarina", e ngarkuar me mallra të çmuara, u kap pranë [[Singapori]]t nga Kompania e sapo krijuar Hollandeze e Indisë Lindore (VOC). Kjo plaçkitje e dyfishonte kapitalin fillestar të VOC, duke shkaktuar protesta ndërkombëtare që shërbyen si pretekst për të kontestuar politikën iberike të ''mare clausum'', duke mbrojtur ''"mare liberum"'', një mbështetje ideologjike për të cilën hollandezët të thyenin monopolet tregtare, duke përdorur fuqinë e saj navale për të vendosur monopolin e saj.<ref name="HistoriDisney"/>
 
Gjatë [[shekulli XVII|shekullit të XVII]], në Luftën Luzo-Hollandeze, hollandezët fituan sistematikisht zotërimet portugeze. Megjithatë, pasi u mund nga prijësit indianë Çimnaxhi Apa i [[Konfederata Maratha|Perandorisë Maratha]]<ref>{{cite book|year=1988|author=Alexander K. Nairne|url=https://books.google.al/books?id=nzPCcILP-XwC&lpg=PP1&pg=PA84|isbn=81-206-0275-7|title=History of the Konkan|publisher=Asian Educational Services|pages=84-5|lang=en}}</ref><ref name="Ahmed330">{{cite book|year=2011|lang=en|author=Farooqui S. Ahmed|url=https://books.google.com/books?id=sxhAtCflwOMC|title=A Comprehensive History of Medieval India: Twelfth to the Mid-Eighteenth Century|publisher=Pearson Education India|isbn=978-81-317-3202-1|page=330}}</ref> dhe nga Shivapa Najaka i Mbretërisë Keladi Najaka<ref>Portuguese Studies Review {{ISSN|1057-1515}}; Baywolf Press, page 35</ref> dhe në fund të përplasjeve me hollandezët, [[Portugalia]] mundi të qëndronte vetëm në [[Goa]] dhe disa baza të vogla në Indi duke e humbur përgjithmonë hegjemoninë në Azi.<ref name="HistoriDisney"/> Tregtia u devijoi në sasi në rritje në qendrat e grumbullimit tregtar anglez, hollandez dhe francez. Kështu, përgjatë shekullit, [[Brazili]] mori një rëndësi në rritje për perandorinë, që eksportonte dru paubrazili dhe sheqer.<ref name="BethencourtCurto111,117"/>
 
Në [[1605]], tregtarët e VOC zaptuan fortesën portugeze të Ambonit, duke vijuar me Ternaten, në ishujt Maluku. Në [[1619]], themeluan Batávia-n ([[Xhakarta]] e tanishme) në Indonezi, duke e kthyer në kryeqytet të [[Perandoria Koloniale Hollandeze|Perandorisë së tyre të Lindjes]]. Në njëzet vitet pasues [[Goa]], nën rrethim që nga viti [[1603]] dhe Batávia luftuan pa pushim me njëra tjetrën si kryeqytete rivale të [[India Portugeze|Indisë Portugeze]] dhe të VOC-ut. Në lindjen e mesme, persët, me ndihmën e anglezëve, do ti largonin portugezët nga [[Bahreini]] në [[1602]] dhe nga [[ngushtica e Hormuzit|Hormuzi]] në [[1622]].<ref name="HistoriDisney"/>
 
Ndërkohë, në rajonin e Gjirit Persik, portugezët humbën kontrollin e Hormuzit nga një aleancë e bashkuar e safavidëve dhe anglezëve në [[1622]], garnizoni i së cilës u dërgua në [[Maskat]], por [[Omani]] nën al-ja'arubët do ta merrte [[Maskat]]in në [[1650]].<ref name="Disney2009b169">{{cite book|author=Anthony R. Disney|title=History of Portugal and the Portuguese Empire: From Beginnings to 1807|year=2009|publisher=Cambridge University Press|url=https://books.google.al/books?id=0tzMtAEACAAJ|volume=2|isbn=978-0-521-74612-0|lang=en|page=169}}</ref> Beteja pranë Hormuzit në 1625, një nga më të rëndësishmet e luftërave Portugezo–Safavide, do të rezultonte pa fitues.<ref name="WF">{{cite book|isbn=0-230-61845-6|author=Willem Floor|year=2009|lang=en|chapter=Dutch Relations with the Persian Gulf|url=https://books.google.al/books?id=ncfIAAAAQBAJ|page=240|title=The Persian Gulf in History|publisher=Palgrave Macmillan|editor=Lawrence G. Potter}}</ref> Ata do të vijonin ta përdornin Maskatin si një bazë për inkursione të përsëritura brenda Oqeanit Indian, duke përfshirë pushtimin e Fortesës Jesus në 1698.<ref name="Disney2009b350">{{cite book|isbn=0-521-74612-4|author=Anthony R. Disney|title=History of Portugal and the Portuguese Empire: From Beginnings to 1807|volume=2|year=2009|lang=en|publisher=Cambridge University Press|url=https://books.google.al/books?id=0tzMtAEACAAJ|page=350}}</ref> Në Etiopi dhe Japoni në vitet 1630, udhëheqësit vendorë do ti largonin misionarët nga rajonet përkatëse.<ref>{{cite book|year=1991|lang=en|editor=James S. Olson|accessdate=27 gusht 2017|url=https://books.google.com/books?id=uyqepNdgUWkC&pg=PA204|title=Historical Dictionary of European Imperialism|publisher=Greenwood Press|page=204|isbn=978-031326257-9}}</ref><ref>{{cite book|year=1991|publisher=Routledge|editor=Grant K. Goodman|url=https://books.google.com/books?id=SzPs4rb2TN0C&pg=PA13|title=Japan and the Dutch 1600-1853|lang=en|accessdate=27 gusht 2017|page=13|isbn=978-070071220-5}}</ref>
 
====Kulmi dhe rënia e tregtisë Makau-Kinë-Japoni====
[[File:Restos de la Catedral de San Pablo, Macao, 2013-08-08, DD 44.jpg|thumb|left|345px|Rrënojat e Kishës São Paulo në Makau, e ndërtuar në 1565]]
Portugezët e Makaut do ta shihnin me shqetësim ngjitjen e [[Filipi II i Spanjës|Filipit II]] në fron, duke u druajtur se mos humbisnin monopolin e tregtisë apo përzënien nga territori nga kinezët. Në [[1583]] do të krijonin senatin për të garantuar autonominë dhe mbajtjen e flamurit portugez. Qendër nevralgjike e tregtisë mes Kinës, Evropës dhe Japonisë, Makau e arriti ''"periudhën e tij të artë"'' gjatë bashkimit spanjoll, nga [[1595]] deri në [[1602]]. Për shkak të begatisë në rritje u ngrit në statusin e qytetit në vitin [[1586]] nga Filipi i II.<ref name="HistoriDisney"/>
 
Përtej ekskluzivitetit portugez të tregtisë me Japoninë, pozicioni i tij strategjik i mundësonte të përfitonte nga rrugët tregtare portugeze dhe spanjolle, si Galeonët e Manilës, rruga alternative që lidhte [[Manila|Manilën]] me [[Akapulko]]n dhe Spanjën që nga viti [[1565]] dhe do të kthehej në pikë nevralgjike kur hollandezët do të fillonin ti trazonin itineraret e [[Goa]]s dhe Malakës.<ref name="HistoriDisney"/>
 
Spanjollët e vendosur në [[Manila]] u përpoqën pa sukses ta dëmtonin pozicionin e privilegjuar portugez: Në [[1589]], me krijimin e një itinerari tregtar Makau-Akapulko, do të arrinin ta pengonin Makaun dhe ta zhvendosnin tregtinë e [[argjendi]]t dhe [[mëndafshi]]t mes Japonisë dhe Kinës në Manila. Më vonë, Zhoao IV do ta shpërblente besnikërinë e Makaut me titullin ''Më Besniku'', duke bërë që qyteti të përkufizohej si "Qyteti me Emrin e Shenjtë të Zotit, Makau, Më Besniku" (''Cidade do Santo Nome de Deus de Macau, Não Há Outra Mais Leal'').<ref name="HistoriDisney"/>
 
[[File:Plattegrond_van_Deshima.jpg|thumb|358px|Ishulli i Dexhimës në gjirin e Nagasakit, ndërtuar në 1634 për të kufizuar portugezët dhe vendosje e hollandezëve që nga viti 1641, ura e vetme tregtare e Japonisë pas dekretit sakoku]]
Makau pësoi sulme nga hollandezët nnga viti [[1603]] deri në [[1622]], vit në të i rezistoi një përpjekjeje pushtimi pas dy ditësh luftimi. Tregtia me Japoninë u ndërpre befasisht: të kufizuar në ishullin e Dexhimës në portin e [[Nagasaki]]t që nga viti [[1636]], portugezët dhe [[kisha katolike|katolicizmi]] u panë si një nga shkaqet e Rrebelimit të Shimabaras në [[1638]], duke i përzënë nga [[Japonia]] në [[1639]], në të njëjtën kohë që të krishterët në Japoni kaluan në klandestinitet ("Kakure Kirishitan").<ref name="HistoriDisney"/>
 
E shtypur me ndihmën e hollandezëve, që ishin vendosur në Hirado. Rrebelimi e përforcoi politikën e izolimit [[Sakoku]] të [[Shōgun]]it Tokugava Iemitsu, duke e goditur rëndë ekonominë e Makaut, që hyri me shpejtësi në rënie. Dexhima u kaloi hollandezëve të VOC, që do të merrnin ekskluzivitetin e tregtisë, duke e dëmtuar seriozisht ekonominë e Makaut.<ref name="HistoriDisney"/>
 
====Restaurimi dhe rënia e Indisë Portugeze====
{{main|India Portugeze}}
[[File:Joao IV proclaimed king-modificated.jpg|thumb|left|345px|Shpallja e Zhoaos IV mbret i Portugalisë, pikturë e Veloso Salgado-s (Museu Militar de Lisboa)]]
Në [[1640]] Zhoao IV u shpall mbret i Portugalisë duke nisur Luftën e Restaurimit Portugez. Humbja e kolonive ishte një nga arësyet që kontribuoi në fundin e bashkimit personal me Spanjën habsburge.<ref>{{cite web|work=multirio.rj.gov.br|lang=pt|title=A Restauração: O Fim da União Ibérica e as Consequências para a Colônia|url=http://www.multirio.rj.gov.br/historia/modulo01/restauracao.html}}</ref> Mbreti dërgoi ambasadorë në Francë, Angli dhe Hollandë, me synimin e pjesëmarrjes në luftën kundër Spanjës. Edhe para zgjidhjes përfundimtare të luftës, kurora vendosi Këshillin e Përtejdetit, i konceptuar në vitin 1642 sipas modelit jetëshkurtër të Këshillit të Indisë (1604–1614) dhe i vendosur në 1643 ishte trupa qeverisëse për shumicën e Perandorisë Portugeze të Përtejdetit. Përjashtime ishin Afrika e Veriut, Madeira dhe Azoret. E gjithë korrespondenca që kishte të bënte me zotërimet përtejdeti u kanalizuan nëpërmjet këshillit. Një anëtar i dalluar i shekullit të shtatëmbëdhjetë ishte Salvador de Sá.<ref>{{cite book|volume=5|year=1996|author=Francis A. Dutra|url=https://books.google.al/books?id=YSAOAQAAMAAJ|lang=en|editor=Barbara A. Tenenbaum|others=Georgette M. Dorn|title=Encyclopedia of Latin American History and Culture|chapter=Salvador Correia de Sá e Benavides|page=2|publisher=Charles A. Scribner's Sons|isbn=0-684-80480-8}}</ref>
 
Në 1641 u firmos Traktati i Hagës, duke vendosur një marrëveshje paqeje në mes Mbretërisë së Portugalisë dhe Hollandës. Qe një traktat aleance mbrojtëse dhe sulmimi mes dy palëve. Në praktikë, marrëveshja e firmosur për të gjitha territoret e të perandorive, u kufizua në Kontinentin Evropian, duke u shpërfillur nga të dyja palët në pjesën tjetër të botës: Në [[1641]] hollandezët e VOC pushtuan Malakën, në kulmin e luftës, duke përbërë goditjen kryesore, që e privoi Perandorinë Portugeze nga kontrolli i ngushticës.
 
Në [[1640]], pasi riktheu pavarësinë, Portugalia vendosi një aleancë me Anglinë, që pak më vonë do ti sfidonte hollandezët. Më 6 prill [[1652]], tregtari i VOC Jan van Riebeeck vendosi në [[Kepi i Shpresës së Mirë|Kepin e Shpresës së Mirë]] një vendbanim rifurnizimi që do të kthehej në Qytetin e Kepit (Kejptaun), duke u mundësuar hollandezëve ta dominonin Rrugën e Kepit për tregtinë me lindjen. [[Portugalia]] humbi përgjithmonë hegjemoninë në Azi.
 
[[File:Basilica of Bom Jesus, Goa, India.jpg|thumb|358px|Bazilika e Bom Jesus, Goa Velha, Indi, e ndërtuar mes 1594–1605 ku gjendet varri i S. Francisco Xavier, Trashëgimi Botërore e e UNESCO-s]]
Në 6 prill [[1652]], tregtari i VOC Jan van Riebeeck vendosi një ngulim rifurnizimi afër [[Kepi i Shpresës së Mirë|Kepit të Shpresës së Mirë]] që evoloi për tu kthyer në një Qytet të Kepit (Kejptaun), duke u mundësuar hollandezëve dominimin e Rrugës së Kepit, duke bërë lundrim të drejtpërdrejtë që nga Kepi deri ngushticën e Sundës, në Indonezi.<ref name="HistoriDisney"/>
 
Cejloni u humb në [[1658]], Koçi në [[1662]] dhe bregu i Malabarit në [[1663]], duke arritur një marrëveshje të dytë paqeje, Traktati i Hagës në [[1661]],<ref group=shpjegime>Portugalia do të pranonte humbjet në Azi, duke përfshirë pagimin Hollandës shumën e barasvlefshme prej 63 tonë arë si kompensim për njohjen e sovranitetit portugez në Brazilin verilindor, ish-Hollanda e Re.</ref> viti që [[Mumbai|Bombeji]] dhe Tanxheri iu dorëzuan Anglisë si prika e martesës midis princeshës Catarina de Bragança dhe Çarlit II të Anglisë.<ref name="HistoriDisney"/>
 
Administrata e vjetëruar e perandorisë, në mungesë të burimeve njerëzore, ekonomike dhe ushtarake për një pushtim efektiv, [[tregtia]] e riorganizuar nga [[Perandoria Osmane|turqit]] dhe arabët, me itinerare të reja transporti të prodhimeve lindore ("''Rotas do Levante''"), piraterisë dhe plaçkitjes. Kjo ndodhi mbi të gjitha nga rritja e kapacitetit ekonomik, ushtarak dhe naval të fuqive evropiane si [[Anglia]] dhe [[Hollanda]], që do të krijonte [[Perandoria Koloniale Hollandeze|perandorinë e saj]] mbi territoret e pushtuara nga portugezët, me itinerare të shumta tregtare, duke e shteruar monopolin portugez në lindje.<ref name="HistoriDisney"/>
 
Nga perandoria e saj e fragmentuar, [[Portugalia]] mundi të ruante jo më shumë se [[Goa]]n, Damanin, Diun, Makaun dhe Timorin. Në Indi, territore të ndryshme, ndërkaq u humbën ndaj [[Konfederata Maratha|marathat]] deri në [[1739]], duke mbajtur të ashtuquajturat "Velhas Conquistas", katër bashki në Goa të përfshira në [[India Portugeze|Indinë Portugeze]] që nga nisja e dominimit portugez. Mes viteve [[1713]] dhe [[1788]], sipërfaqja e Goas u trefishua me përfshirjen e "Novas Conquistas": [[Portugalia]] zaptoi Dadran dhe Nagar-Havelin, një grup prej shtatë bashkish, në jug, në veri dhe lindje, që do ta zgjeronin Shtetin Portugez të Indisë.<ref name="HistoriDisney"/>
 
Në [[1787]] i ashtu quajturi "Komploti Pintos", një përpjekje për të grabitur regjimin portugez në [[Goa]], me klerikë dhe ushtarakë të ndryshëm, vendas të rajonit, që ndiheshin të diskriminuar në promovimin e karrierës së tyre, për motive racore. Grupi i komplotistëve udhëhiqej nga atë José António Gonçalves de Divar dhe përfshinte emrin e José Custódio Faria, të njohur si "abati Faria". I denoncuar, komploti u shtyp nga autoritetet portugeze. Atë Divari u arratis dhe do të vdiste në [[Bengali|Bengal]]. Abati Faria u arratis në Francë, ku do të bëhej i famshëm.<ref name="HistoriDisney"/>
 
=== Amerika (1580–1663) ===
[[File:Engenho com capela.jpg|thumb|left|345px|Një fabrikë kallam-sheqeri në Pernambuk, prodhuesja kryesore e sheqerit në Brazilin kolonial<ref name="Açúcar"/>]]
Në librin ''Diálogos das grandezas do Brasil'', në 1610, shkrimtari Ambrósio Fernandes Brandão lartëson shpirtin e trimërisë dhe pushtues të eksploruesve portugezë:<blockquote>(...) Panë edhe shumë ishuj, të vendosur në mes të këtij oqeani, të cilët do ti zbulonin dhe popullonin, mbretëritë e Angolës dhe të Kongos, ishujt e Kepit të Gjelbër dhe të São Tomé dhe Príncipe, tokën e madhe të [[Brazili]]t; në mënyrë që portugezëve të mund, me arësye, tu atribuonin (në shumë pushtimet që do të bënin në tokë dhe në det) epitetin e herkulëve dhe argonautëve të vërtetë.</blockquote><ref>{{cite book|author=Ambrósio F. Brandão|year=1930|orig-year=1618|url=https://books.google.al/books?id=mpIXAAAAIAAJ|title=Diálogos das grandezas do Brasil|publisher=Oficina industrial graphica|lang=pt}}</ref>
 
Me Bashkimin Iberik nën dominimin habsburg, do të përfundonin kufijtë e meridianit Tordesilhas, duke mundësuar shtrirjen e territorit të Brazilit në perëndim. Ndërkohë u realizuan ekspedita në brendësi si me urdhër të Kurorës, si "entradas", ashtu dhe nga individët, "bandeirantes" ("flamurtarët", kolonë që merrnin pjesë në udhëtimet eksploruese si për të zgjeruar kufijtë e kolonisë ashtu dhe për të nënshtruar dhe/ose skllavëruar brazilianët vendas). Këto ekspedita zgjatën vite, në kërkim të pasurive minerare, mbi të gjitha për argjend, me shumicë në Amerikën spanjolle dhe [[popujt indigjenë të Amerikës|indigjenë]] për tu skllavëruar. Në [[1595]], nisi Lufta Luzo-Hollandeze.<ref name="HistoriDisney"/>
 
[[File:CamaraVereadoresSalvador.JPG|thumb|345px|Këshilli i vjetër bashkiak i qytetit të Salvadorit, kryeqyteti i parë i Brazilit kolonial]]
Ndërkaq, nisi një zhvillim i madh i bujqësisë. Ekonomia koloniale do të kalonte gradualisht në prodhimin e kallam-sheqerit në zotërimet e mëdha, me fabrikën e sheqerit si pjesa krysore, veçanërisht në Pernambuk, në Bahia, në São Vicente (shteti i tanishëm i [[São Paulo]]s) dhe më vonë në [[Rio de Zhaneiro]]. Me një prodhim shumë më të mirë se ishujt e Atlantikut, sheqeri brazilian gati e tejkalonte gjithë Evropën dhe, në fillim të [[shekulli XVII|shekullit të XVII]], eksportohej në Lisbonë, [[Antwerp]], Amesterdam, Roterdam, [[Hamburgu|Hamburg]]. Gabriel Soares de Sousa e komentonte luksin që mbizotëronte në Bahia, si kishëza të mrekullueshme dhe ushqimet e gatimeve të Indisë, që shërbeheshin në guvertën e anijeve. Për të mbështetur prodhimin duke nisur nga mesi i [[shekulli XVI|shekulli i XVI]], do të niste importimi i afrikanëve si skllevër. Deri tani portugezët zotëronin monopolin e qarkullimit të skllevërve, por me rritjen kolonive franceze, hollandeze dhe angleze që hynë në treg, pjesa portugeze do të pakësohej. Të kapur ndër tribut afrikane, me bashkëpunimin e prijësave rivalë, do ta kapërcenin Atlantikun në "navios negreiros", në kushte shumë të këqija. Në "senzalas" (banesa të skllevërve) skllavëroheshin gjithashtu edhe bijtë e tyre, duke e vijuar situatën.<ref name="HistoriDisney"/>
 
[[File:Church of Our Lady of the Snows, Saint Roch Chapel and San Francisco Convent - Olinda, Pernambuco, Brazil.jpg|thumb|left|345px|Konventi São Francisco, konventi më i vjetër françeskan në Brazil, në Olinda, Pernambuk]]
Në [[1621]], Brazili u nda në dy shteteve të veçantë: Shteti i Brazilit, në Pernambuk, në Santa Catarina-n e tanishme, dhe Shteti i Maranhão-s, në Ceará à Amazónia e tanishme, rezultat i shkëputjes së rolit si pikë mbështetjeje për kolonizatorët e veriut dhe veri-lindjes. Në të dy shtetet, të ashtuquajturit "portugezët e Brazilit" ishin subjekt të të njëjtave ligje që sundonin banorët në Portugali: si "Ordenações manuelinas" dhe "Ordenações Filipinas".<ref name="HistoriDisney"/>
 
Në [[1624]], Kompania e sapo krijuar Hollandeze e Indisë Perëndimore (WIC), do të pushtonte qytetin e Salvadorit (Bahia), kryeqytetin e Shtetit të Brazilit. Guvernatori u kap dhe qeveria do të kalonte në duart e Johan van Dorth. Rezistenca portugeze do të riorganizohej duke nisur nga Arraial do rio Vermelho. Në [[1625]] Kurora Spanjolle do të dërgonte një armadë të fuqishme luzo-spanjolle, të njohur si "Rimarrja e Bahias" (portugalisht:"Jornada dos Vassalos"). Ajo do të bllokonte portin e Salvadorit, duke shkaktuar dorëzimin hollandez dhe rimarrjen e Bahias.<ref name="HistoriDisney"/>
 
Në [[1630]], kapiteneria e Pernambukut pushtohet nga WIC hollandez. Territori i pushtuar riemërtohet si Hollanda e Re, duke përqafuar etjen për risi të kapitenerive të Brazilit të kohës. João Maurício de Nassau-Siegen u emërua guvernator i kolonisë. Përparimi hollandez në dy brigje të Atlantikut Jugor duke nisur nga fundi i [[shekulli XVI|shekullit të XVI]] do ti kërcënonte fortë zotërimet portugeze. Hollandezët në vijim do të zaptonin Recifen, kryeqytetin e Brazilit Hollandez, në [[1630]], të São Jorge da Mina (1637), të Arguinit (1638), të Ishullit të São Tomé (1641) dhe të São Luís (1641), kryeqytetit të Shtetit të Maranhão-s. Ndërkohë, pjesa më e madhe e Brazilit do të mbetej në duart e portugezëve, që ishte një kërcënim i vazhdueshëm për dominimin hollandez.<ref name="HistoriDisney"/>
 
Në këtë periudhë, u themeluan "quilombos", si "Quilombo dos Palmares", që mblidhte mijëra zezakë të arratisur nga fabrikat e kallam-sheqerit verilindjes braziliane dhe disa [[popujt indigjenë të Amerikës|indios]] dhe të bardhë të padëshirueshëm. Kjo "botë margjinale" do të shkatërrohej nga "bandeirantes" portugezë të komanduar nga Domingos Jorge Velho.<ref name="HistoriDisney"/>
 
[[File:Victor Meirelles - 'Battle of Guararapes', 1879, oil on canvas, Museu Nacional de Belas Artes, Rio de Janeiro 2.jpg|upright=1.4|thumb|Beteja e Guararapes, episod i paraqitur në "Insurreição Pernambucana", të konsideruar në origjinë të Ushtrisë Braziliane, rimarrin Kapitenerinë e Pernambukut, qendra kryesore e prodhimit në Amerikën portugeze]]
==== Përballja me hollandezët (1640–1663) ====
Në [[1640]], një armadë luzo-spanjolle dështoi të zbarkonte në Pernambuk, pasi u shkatërrua pranë Ishullit Itamaracá. Lufta do të riniste në të njëjtin vit që filloi Lufta e Restaurimit. Në [[1642]], [[Portugalia]] i dorëzoi Anglisë pozicionin e "Kombit më të favorizuar" në tregtinë koloniale.<ref name="HistoriDisney"/>
 
Në [[1645]], nis Kryengritja Pernambukane (portugalisht: "Insurreição Pernambucana") e luzo-brasilianëve të pa kënaqur me administrimin e WIC. Atë vit Brazili u ngrit në principatë (portugalisht: "Principado do Brasil"). Midis viteve 1648–1649 u zhvilluan Betejat e Guararapes, të fituara nga luzo-brazilianët në Shtetin e Pernambukut. Beteja e parë do të zhvillohej në 19 prill 1648, ndërsa e dyta në 19 shkurt 1649. Forcat e udhëhequra nga pronarët e fabrikave André Vidal de Negreiros dhe João Fernandes Vieira, me afrikanin Henrique Dias dhe indigjenin Filipe Camarão, do ti jepnin fund pushtimit hollandez të Brazilit, megjithëse lufta do të vazhdonte në pjesët e tjera të perandorisë. Mes viteve [[1645]] dhe [[1654]], kolonët luzo-brasilianë të Kapitenerisë së Pernambukut do ti largonin edhe nga Recifja.<ref name="HistoriDisney"/>
 
Në [[1648]], në [[Rio de Zhaneiro]], Salvador Correia de Sá e Benevides përgatiti një flotë prej 15 anijesh nën pretekstin për të ndihmuar portugezët e rrethuar nga mbretëresha Nzinga në [[Angola]]. Ai u nis nga Rio de Zhaneiro më 12 maj dhe, nëpërmjet kontakteve me jezuitëve, në 15 gusht do të kryente ripushtimin e Luandës. Një fushatë e zgjatur nga viti 1648 deri në [[1652]], duke rikuperuar Angolën dhe Ishullin e São Tomé-s për portugezët.<ref name="HistoriDisney"/>
 
Në [[1654]], flota e Salvador Correia de Sá e Benevides arriti të rekuperonte Brazilin dhe Luandën. Hollandezët, duke iu druajtur humbjes së territoreve të pushtuara, arritën të vulosnin paqen përfundimtare të Traktatit të Hagës në [[1663]].<ref name="HistoriDisney"/>
 
[[File:SaoLuis-Street1.jpg|thumb|left|358px|Sobrado të periudhës koloniale të veshura me "azulejos" portugeze, në São Luís do Maranhão, Brazil]]
Në mesin e shekullit, [[sheqeri]] i prodhuar në Antilet Hollandeze do të niste të konkurronte fuqimisht me sheqerin e Brazilit. Hollandezët e kishin përsosur teknikën në Brazil dhe e mbizotëronin transportin dhe shpërndarjen në të gjithë Europën. Në [[1649]], duke vijuar një ide tashmë të propozuar nga atë António Vieira,<ref group=shpjegime>"''Propozimi i bërë mbretit Zhoao IV në të cilin paraqitej gjendja e mjerë e mbretërisë dhe nevoja...''", 1643. Ky klerik do të niste në imitim të hollandezëve, të krijonte dy kompani të mëdha monopoli për tregtinë dhe lundrimin, një për të zëvendësuar "Kompaninë Portugeze të Indisë Lindore" ("Companhia Portuguesa das Índias Orientais"), të Solis. Për më tepër, mbrojti krijimin e një banke tregtare të ngjashme me atë të [[Amsterdami]]t, planifikoj të formohet me kapital dhe përvojën e sipërmarrësve judenj.</ref> Zhoao IV do të autorizonte krijimin e "Companhia Geral do Comércio do Brasil" (Kompania e Përgjithshme e Tregtisë së Brazilit) për të nxitur rikuperimin e agromanifakturës së sheqerit. Funksioni i saj kryesor ishte të furnizonte, në mënyrë ekskluzive skllevër afrikanë për rajonin verilindor të Brazilit dhe të garantonte transportin e sheqerit në Europë, për të mbështetur rezistencën ndaj pushtuesit.<ref name="HistoriDisney"/>
 
Më 26 janar [[1654]] nënshkruhet marrëveshja e dorëzimit hollandez në Brazil, "Capitulação do Campo do Taborda", në Recife, nga ku do të niseshin anijet e fundit hollandeze. [[Portugalia]] u detyrua ti drejtohej Anglisë dhe atë vit i rriti të drejtat angleze, që mund të negocionin drejtpërdrejtë prodhime të ndryshme të Brazilit me Portugalinë dhe anasjelltas.<ref name="HistoriDisney"/>
 
Në [[1661]], Anglia do të përfshihej në mbrojtjen e Portugalisë dhe kolonive në shkëmbim të dy miljonë cruzados. Po atë vit portugezët i ofruan [[Mumbai|Bombejin]] dhe Tanxherin Anglisë të dhëna si prikë e martesës së princeshës Catarina de Bragança me Çarlin II të Anglisë. Përgjatë shekullit tjetër anglezët do të bëheshin gradualisht mbizotëruesit e tregtisë në Indi, duke i përjashtuar gradualisht fuqitë e tjera. Në [[1668]] Spanja njohu fundin e Bashkimit Iberik dhe në shkëmbim [[Portugalia]] do ti jepte Ceutën Kurorës Spanjolle.<ref name="Cowans2003">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=Ksf_tz5x5FwC&pg=PA180|year=2003|editor=Jon Cowans|publisher=University of Pennsylvania Press|title=Early Modern Spain: A Documentary History|lang=en|accessdate=10 korrik 2012|isbn=0-8122-1845-0|page=180}}</ref>
 
Në këtë vit u nënshkrua Traktati i dytë i Paqes së Hagës me hollandezët: [[Portugalia]] pranonte humbjen në Azi, duke përfshirë pagimin e tetë milionë florinëve, të barasvlefshëm me tre tonë arë, si kompensim për njohjen e sovranitetit portugez në Brazilin Verilindor, ish-Hollanda e Re. Kjo vlerë u pagua në këste, përgjatë dyzet viteve dhe nën kërcënimin e pushtimit të Flotës Luftarake.<ref name="HistoriDisney"/>
 
[[File:Flag of Portugal (1667).svg|thumb|Flamuri i Portugalisë (1667–1706). Në shekujt e XV–XIX të gjithë flamujt portugezë dukeshin të ngjashëm me këtë]]
==Perandoria e dytë (1663–1822)==
=== Industria e arit ===
[[File:Nau Rainha de Portugal.jpg|thumb|left|327px|Luftanija portugeze ''Rainha de Portugal'' duke përshëndetur skuadrën e admiral Ball-it në Maltë në 1798. Në shek. e XVIII Marina Portugeze ishte mes më të fuqishmet në botë]]
Në fund të përplasjeve me hollandezët, megjithë rikuperimin e Brazilit dhe territoreve në Afrikë, [[Portugalia]] humbi përgjithnjë mbizotërimin në Lindje. Kështu, përgjatë [[shekulli XVII|shekullit të XVII]], Brazili nisi të merrte rëndësi në rritje për perandorinë, duke eksportuar paubrazil (dru brazili) dhe sheqer.<ref name="HistoriDisney"/>
 
Duke nisur nga viti [[1693]], vëmendja u përqëndrua në Kapitenerinë e Espírito Santo, në rajonin që do të njihej si Minas Gerais, ku "bandeirantes paulistë" kishin zbuluar arë.<ref name="encarta">{{cite web|lang=en|work=Encarta|title=Brazil|publisher=Encarta Encyclopedia|url=http://encarta.msn.com/encyclopedia_761554342/Brazil.html}}</ref> Pas zbulimeve të rëndësishme në malësinë Sabarabuçu dhe nisjes së shfrytëzimit në rajonet aurifere (Minas Gerais, Mato Grosso dhe Goiás) do të shkaktonte "Ethe të vërteta Ari", me prurje të madhe emigrantësh në këto rajone.<ref name="Boxer168">{{cite book|author=Charles R. Boxer|url=https://books.google.com/?id=BChmAAAAMAAJ|lang=en|title=The Portuguese Seaborne Empire 1415–1825|date=1969|publisher=Hutchinson|page=168|isbn=0-09-131071-7}}</ref>
 
Në letërkëmbimin e ambasadorit franacez në Lisbonë, Rouillé, përmendet për herë të parë ari i mbërritur me flotën në 1697 — 115,2 kilogramë. Mungojnë elementet për të vlerësuar arin e hyrë në mbretëri nga vitet [[1698]] deri në [[1703]], por Godinho pa cituar burimin përmend, në [[1699]], 725 kg dhe, në [[1701]], 1 785 kg. Prodhimi i arit do të kalonte 2 tonët në vit në [[1701]] dhe 14 tonë në vit në vitet [[1750]], por më pas nisi të bjerë fortësisht deri sa shteroi në fund të shekullit. Ari i tejkaloi fitimet e prodhimeve të tjera ekonomike duke mundësuar begatinë e [[Rio de Zhaneiro]]s. Rëndësia ekonomike e Brazilit për Portugalinë, do të bënte që Zhoao IV ti referohej [[Brazili]]t si "lopa qumështore e mbretërisë".<ref>{{cite book|lang=pt|author=Jorge Caldeira|url=https://books.google.al/books?id=ga3frlFrOOIC|year=1999|publisher=Editora 34|title=A nação mercantilista: ensaio sobre o Brasil|isbn=85-7326-138-2}}</ref>
 
Në [[1696]] u themelua vendbanimi që në [[1711]] u kthye në qytet i Minas Gerais, qendra e re ekonomike e kolonisë, me popullim të shpejtë dhe disa përplasje.<ref group=shpjegime>Më të rëndësishmet ishin "Lufta e Emboabas" ("Lufta e të posa-ardhurve", portugalisht: "Guerra dos Emboabas") 1707-1710 dhe Revolta e Filipe dos Santos.</ref> Kjo rendje drejtë arit çoi në krijimin e një tregu të brendshëm duke tërhequr numra të mëdhenj emigrantësh. Nga viti [[1739]], në kulmin e bumit të nxjerrjes, popullsia e Minas Gerais ishte diku midis 200,000 dhe 250,000 banorëve.<ref name="Disney267-69">{{cite book|year=2009|author=Anthony R. Disney|url=https://books.google.al/books?id=0tzMtAEACAAJ|title=History of Portugal and the Portuguese Empire: From Beginnings to 1807|volume=2|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-74612-0|lang=en|pages=267–69}}</ref>
 
Kjo rendje drejtë arit mundësoi krijimin e një tregu të brendshëm dhe tërheqjen e një numri të madh emigrantësh. Popullsia u rrit 750% mes viteve [[1650]] dhe [[1770]]. Popullimi i Minas Gerais u kthye me shpejtësi në më të madhin në Brazil, duke kontribuar në popullimin e brendshëm. 78% e kësaj popullsie përbëhej nga zezakë dhe mesticë, të shkëputur si nga të krishterët e rinj të ardhur nga veriu i Brazilit, ashtu dhe nga [[Ishujt Azore]] dhe [[Ishujt Madeira|Madeira]], të rëndësishëm në tregtinë koloniale të popullsisë së vendosur në Ouro Preto ("Ari i Zi") dhe Mariana.<ref name="HistoriDisney"/>
 
[[File:Rio-Igreja-Penitencia4-5.jpg|thumb|321px|Gdhendje të veshura me arë të Kishës së Urdhërit të Tretë të Shën Françeskut Pendestar, në Rio de Zhaneiro (1657–1733)]]
Ethet e Arit i rritën konsiderueshëm të ardhurat e Kurorës, që mbulonte një të pestën e gjithë mineralit të nxjerrë, që u bë i njohur si "e pesta". Shmangjet dhe kontrabanda ishin të shpeshta, prandaj u krijua një burokraci e tërë kontrolli, që filloi në vitin [[1710]] me kapitenerinë e São Paulos dhe Minas Gerais.<ref group=shpjegime>Kur shuma e detyrimeve të paguara nuk arrinte një kuotë minimale të paravendosur, kolonët duhet të dorëzonin xhevahiret dhe sendet personale deri sa të plotësohej vlera e paracaktuar — episode të quajtura derdhje.</ref><ref>{{cite web|url=http://www.historiadobrasil.com.br/viagem/visao.htm|lang=pt|work=Viagem pela História do Brasil|title=Uma visão de Brasil}}</ref> Bashkë me kontrabandën ndodhën përplasjet mes ''paulistas'' (banorët e [[São Paulo]]s) dhe ''emboabas'' (emigrantët nga [[Portugalia]] dhe rajonet e tjera të Brazilit). Nga viti [[1718]], São Paulo dhe Minas Gerais u bënë dy kapiteneri, me tetë ''vilas'' të krijuara më vonë.<ref name="Bethell203">{{cite book|author=Leslie Bethell|date=1985|lang=en|title=The Independence of Latin America|url=https://books.google.com/books?id=hj81XeoW4zMC|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-34927-7|page=203}}</ref> Kurora gjithashtu kufizoi nxjerrjen e diamanteve në juridiksionin e saj dhe te kontraktorët privatë. Megjithëse ari e galvanizoi tregtinë globale, industria e plantacioneve u bë eksportuesja kryesore e Brazilit gjatë kësaj periudhe; sheqeri përbënte 50% të eksporteve (me arin që përbënte 46%) në vitin [[1760]].<ref name="Disney267-69"/>
 
Afrikanët u bënë grupi më i madh i banorëve në Minas Gerais. Skllevërit e etiketuar si 'minas' dhe 'angolas' u bënë shumë të kërkuar gjatë bumit. Akanët brenda grupit 'minas' kishin reputacionin si ekspertë në njohurinë e arit në rajonet e tyre vendase dhe u bënë grupi i parapëlqyer. Megjithë numrin e madh të vdekjeve të lidhur me skllevërit e përfshirë në industrinë nxjerrëse, pronarët që i lejonin skllevërit që nxirrnin mbi sasinë minimale të arit të mbanin tepricën, çoi në mundësinë e lirimit. Ata që u bënë të lirë u futën në punë artizanale si këpucarë, rrobaqepës dhe farkëtarë. Pavarësisht zezakëve të lirë dhe mulatëve që luanin një rol të madh në Minas Gerais, numri i të margjinalizuarve ishte më i madh se në çdo rajon tjetër të [[Brazili]]t.<ref name="Disney273-275">{{cite book|author=Anthony R. Disney|title=History of Portugal and the Portuguese Empire: From Beginnings to 1807|publisher=Cambridge University Press|url=https://books.google.al/books?id=0tzMtAEACAAJ|volume=2|isbn=978-0-521-74612-0|year=2009|lang=en|pages=273–75}}</ref>
 
Zbulimi i arit në Mato Grosso dhe Goiás nxiti interesin për të përforcuar kufijtë perëndimorë të kolonisë. Në vitet [[1730]] kontakti me pararojat e ngulimeve spanjolle ndodhi më shpesh dhe spanjollët kërcënuan të nisnin një ekspeditë ushtarake në mënyrë që ti largonte ata. Kjo dështoi të ndodhte dhe në vitet [[1750]] portugezët qenë të aftë të zbatojnë një politikë fortifikimi në rajon.<ref name="Disney288">{{cite book|author=Anthony R. Disney|title=History of Portugal and the Portuguese Empire: From Beginnings to 1807|volume=2|lang=en|publisher=Cambridge University Press|url=https://books.google.al/books?id=0tzMtAEACAAJ|isbn=978-0-521-74612-0|year=2009|page=288}}</ref>
 
Në fund të viteve [[1720]], u zbuluan [[diamanti|diamante]] dhe gurë të tjerë të çmuar. Ari gjendej më shumë në lumenjtë e shterur, por ishte më i vështirë për tu kërkuar, në vend të brendësisë së tokës, me kushtet e jetesës veçanërisht të vështira për skllevërit në rajonet minerale. Në [[shekulli XVIII|shekullin e XVIII]] metalet e çmuara do të shfaqeshin në Goiás dhe Mato Grosso.<ref name="HistoriDisney"/>
 
Sipas historianëve ekonomikë, tragtia koloniale e Portugalisë pati një ndikim thelbësor pozitiv mbi rritjen ekonomike mes viteve 1500–1800. Leonor Costa etj. konkludon:
{{quote|tregtia ndërkombëtare pati një ndikim thelbësor pozitiv në rritje mbi rritjen ekonomike. Në kulmin e ekspansionit kolonial, po të eliminoje lidhjet ekonomike me perandorinë, të ardhurat për frymë të Portugalisë do të ishin pakësuar me rreth një të pestën. Ndërsa perandoria e ndihmoi ekonominë vendore, ajo nuk ishte e mjaftueshme për të larguar prirjen drejtë rënies në lidhje me bërthamën e përparuar të Europës që u vendos nga shekulli i XVII e më tej.}}<ref>{{cite journal|author1=Leonor Freire Costa|author2=Nuno Palma|volume=19|issue=1|author3=Jaime Reis|doi=10.1093/ereh/heu019|date=2015|title=The great escape? The contribution of the empire to Portugal's economic growth, 1500–1800|doi-access=free|lang=en|journal=European Review of Economic History|pages=1-22|hdl-access=free|hdl=10400.5/26870}}</ref>
 
=== Brazili pombalin dhe post-pombalin ===
[[File:Mapa da cidade do Rio de Janeiro.jpg|thumb|left|358px|Planimetria e qytetit të S. Sebastião (Rio de Zhaneiro) në 1820]]
Traktati i Madridit (1750) përcaktoi kufijtë mes Brazilit dhe territoreve spanjolle, por konfliktet vazhduan shpesh përkatësisht në koloninë e Sacramento-s, deri sa [[Portugalia]] hoqi dorë në Traktatin e Santo Ildefonso-s (1777). Ndryshe nga [[Spanja]], [[Portugalia]] nuk e ndau territorin e saj kolonial në Amerikë. Kapiteneritë e krijuara aty funksionuan nën një administratë të centralizuar në Salvador, që raportonte drejtpërdrejtë te Kurora në Lisbonë. Shekulli i XVIII u shënua nga përqëndrimi në rritje i pushtetit mbretëror në gjithë Perandorinë Portugeze. [[Shoqëria e Jezuit|Jezuitët]], që mbrojtën vendasit kundër skllavërisë, u ndaluan brutalisht nga markezi i Pombalit, që çoi në shpërbërjen e urdhërit në Portugali nga viti [[1759]].<ref name="Disney2009a298-302">{{cite book|author=Anthony R. Disney|title=History of Portugal and the Portuguese Empire: From Beginnings to 1807|lang=en|publisher=Cambridge University Press|url=https://books.google.al/books?id=RXEIx2O4Dp8C|year=2009|isbn=978-052184318-8|volume=1|pages=298–302}}</ref> Pombali dëshironte të përmirësonte statusin e vendasve duke i shpallur ata të lirë dhe duke rritur popullsinë "mestizo" duke inkurajuar martesat e përziera mes tyre dhe popullsisë së bardhë. Liria [[popujt indigjenë të Amerikës|indiot vendas]] u pakësua në krahasim me periudhën e mëparshme nën jezuitët dhe përgjigja ndaj martesave të përziera në rastin më të mirë qe e vakët.<ref name="Disney288-89">{{cite book|isbn=978-0-521-74612-0|url=https://books.google.al/books?id=0tzMtAEACAAJ|year=2009|author=Anthony R. Disney|title=History of Portugal and the Portuguese Empire: From Beginnings to 1807|publisher=Cambridge University Press|volume=2|lang=en|pages=288–89}}</ref>
 
Të ardhurat e Kurorës nga ari ranë dhe të ardhurat e plantacioneve u rritën në kohën e Pombalit, dhe ai mori masa për ta përmirësuar secilën. Megjithëse ai dështoi ti rriste të ardhurat nga ari, dy kompani jetëshkurtëra që ai krijoi për ekonominë e plantacioneve nxitën një rritje domethënëse të të ardhurave në prodhimin e [[pambuku]]t, [[orizi]]t, kakaos, duhanit dhe [[sheqeri]]t. Puna e skllevërve u rrit ashtu si dhe përfshirja nga ekonomia tekstile. Zhvillimi ekonomik në tërësi u frymëzua nga elemente të [[Iluminizmi]]t nga Kontinenti Europian.<ref name="Disney277-79, 283-84">{{cite book|author=Anthony R. Disney|title=History of Portugal and the Portuguese Empire: From Beginnings to 1807|volume=2|year=2009|publisher=Cambridge University Press|url=https://books.google.al/books?id=0tzMtAEACAAJ|lang=en|isbn=978-0-521-74612-0|pages=277–79, 283–84}}</ref> Megjithatë, ndikimi i pakësuar nga shtete si Mbretëria e Bashkuar e rriti varësinë e mbretërisë nga Brazili.<ref>{{cite book|year=2013|author=Gabriel Paquette|url=https://books.google.al/books?id=Fwbw6QEnaO4C|lang=en|title=Imperial Portugal in the Age of Atlantic Revolutions: The Luso-Brazilian World, c. 1770–1850|id=isbn-10 1-107-02897-3, isbn-13 978-1-107-02897-5|publisher=Cambridge University Press|page=67}}</ref>
 
Në [[1755]] [[Lisbona]] u godit nga një tërmet shkatërrimtar, që bashkë me një [[cunami]] pasues vrau midis 40,000 dhe 60,000 banorë nga një popullsi prej 275,000 banorësh.<ref name="KozakCermak131">{{cite book|author1=Jan Kozák|year=2007|author2=Vladimir Cermák|url=https://books.google.com/books?id=JUcX4-WFxOYC&pg=PA131|title=The Illustrated History of Natural Disasters|publisher=Springer|lang=en|isbn=978-904813324-6|page=131}}</ref> Kjo i kufizoi mjaft ambiciet koloniale të portugezëve në fundin e [[shekulli XVIII|shekullit të XVIII]].<ref name="Ramasamy2006">{{cite book|lang=en|editor1=S. M. Ramasamy|year=2006|editor2=C. J. Kumanan|editor3=R. Sivakumar|editor4=Bhoop Singh|url=https://books.google.com/books?id=5gEBfvCBclUC&pg=PA8|title=Geomatics in Tsunami|accessdate=10 korrik 2012|publisher=New India Publishing|isbn=978-81-89422-31-8|page=8}}</ref>
 
Në [[1761]], [[Portugalia]] qe e para që shfuqizoi trafikun e skllevërve në metropol, duke deklaruar të lirë skllevërit që hynin në Portugali. Qe një hap i parë drejtë shfuqizimit të skllavërisë. Mbretëria e Portugalisë, nëpërmjet markezit të Pombalit, kryeministri i mbretit dom José, e shfuqizoi skllavërinë në metropol më 19 shtator [[1761]],<ref>{{cite web|title=Abolição do tráfico de escravos|url=http://antt.dglab.gov.pt/exposicoes-virtuais-2/abolicao-do-trafico-de-escravos/|date=19 shtator 2011|lang=pt-PT|author=Joana Braga}}</ref> por në pjesën tjetër të Perandorisë, ku skllavëria vazhdonte të funksiononte, akoma transportoheshin dhe shiteshin skllevër.
 
Në [[1774]], dy shtetet e [[Brazili]]t dhe të Grão-Pará e Maranhão-s do të shkriheshin në një entitet administrativ. Kolonët nisën të shfaqnin një lloj pakënaqësie përballë autoriteteve të Lisbonës.<ref name="HistoriDisney"/>
 
[[File:Antônio Parreiras - Prisão de Tiradentes, 1914.jpg|thumb|389px|Burgosja e "Tiradentes", nga António Diogo da Silva Parreiras]]
Me degradimin e minierave u bë e vështirë të paguheshin detyrimet e nevojshme për Kurorën. Në [[1789]], kur u shpall derdhja, një detyrim prej 20% në vlerë ari të tërhequr, në Ouro Preto shpërtheu "Inconfidência Mineira". Revolta që nisi nga elita e Minas Gerais dështoi dhe, në [[1792]], një nga udhëheqësit e saj, "Tiradentes", u burgos.<ref>{{cite book|author1=Rubim S. L. de Aquino|year=1998|lang=en|author3=Gilson M. Domingues|author2=Marco A. Bueno Bello|url=https://books.google.al/books?id=beArAAAAYAAJ|title=Um sonho de liberdade: A conjuração de Minas|publisher=Editora Moderna|ISBN=85-16-02100-9}}</ref>
 
Dhjetë vjetë më vonë do të zhvillohej Komploti Baiana në Salvador, një lëvizje që do të niste nga shtresa e ulët e shoqërisë së Bahias, me pjesëmarrje të madhe të zezakëve, mulatëve dhe rrobaqepësit, për shkak të të cilëve e njohur edhe si Revolta e Rrobaqepësve, që kërkonin lirinë e skllevërve, vendosjen e një qeverie barazitare me vendosjen e një Republike të Bahias, që do të ndalej në 12 gusht [[1798]]. Këto dy lëvizje shfaqën tashmë synimin për të shpallur pavarësinë, të frymëzuar nga idetë e [[iluminizmi]]t francez dhe të pavarësisë së sapo shpallur të [[Shtetet e Bashkuara të Amerikës|Shteteve të Bashkuara të Amerikës]].<ref name="HistoriDisney"/>
 
[[File:Brazil (1817).svg|thumb|left|327px|Provincat Portugeze në Amerikë në 1817]]
E inkurajuar nga shembulli i [[Shtetet e Bashkuara të Amerikës|Shteteve të Bashkuara të Amerikës]], që kishin fituar pavarësinë nga Britania, provinca koloniale e Minas Gerais u përpoq të arrinte të njëjtin synim në [[1789]]. Megjithatë, "Inconfidência Mineira" dështoi, udhëheqësit e saj u arrestuan dhe pjesëmarrësit në kryengritje, ata në pozicionet më të ulëta shoqërore, "tiradentes", u varën.<ref name="Bethell163-164">{{cite book|date=1985|lang=en|author=Leslie Bethell|url=https://books.google.com/books?id=hj81XeoW4zMC|title=The Independence of Latin America|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-34927-7|pages=163-64}}</ref> Mes komploteve të drejtuara nga popullsia afrikane ishte Revolta Bahiase në [[1798]], e drejtuar së pari nga João de Deus do Nascimento. Të frymëzuar nga [[Revolucioni Francez]], udhëheqësit propozuan një shoqëri pa skllavëri, ku çmimet e ushqimeve do të ishin të uleshin dhe kufizimet tregtare do të hiqeshin. Mes arësyeve të revoltës ishin kushtet e varfërisë shoqërore dhe kostot e larta të jetesës. Autoritet e shpërndanë revoltën para se aksioni kryesor të fillonte; ata ekzekutuan katër nga komplotistët kryesorë dhe syrgjynosën mjaft të tjerë në Bregun Atlantik të Afrikës.<ref name="Disney296-297">{{cite book|year=2009|author=Anthony R. Disney|url=https://books.google.al/books?id=0tzMtAEACAAJ|title=History of Portugal and the Portuguese Empire: From Beginnings to 1807|volume=2|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-74612-0|lang=en|pages=296–97}}</ref> Nga viti [[1801]] deri në vitin [[1816]] u zhvilluan mjaft rrebelime dhe revolta skllevërish në shkallë më të vogël dhe frika brenda Brazilit ishte se këto ngjarje do të çonin në një revolucion të dytë haitian.<ref>{{cite book|author=Gabriel Paquette|year=2013|title=Imperial Portugal in the Age of Atlantic Revolutions: The Luso-Brazilian World, c. 1770–1850|publisher=Cambridge University Press|url=https://books.google.al/books?id=Fwbw6QEnaO4C|lang=en|isbn=978-1-107-02897-5|page=104}}</ref>
 
Pavarësisht komploteve, sundimi i Portugalisë në Brazil nuk u vu nën kërcënime serioze. Historiani A. R. Disney pohon se kolonistët nuk e shpallën ndikimin e ndryshimit të politikës deri në zhvendosjen e Mbretërisë në 1808 për shkak të kontaktit të drejtpërdrejtë,<ref name="Disney298">{{cite book|author=Anthony R. Disney|publisher=Cambridge University Press|url=https://books.google.al/books?id=0tzMtAEACAAJ|year=2009|lang=en|title=History of Portugal and the Portuguese Empire: From Beginnings to 1807|volume=2|isbn=978-0-521-74612-0|page=298}}</ref> ndërsa historiani Gabriel Paquette përmend se kërcënimet në Brazil qenë gjerësisht të pakuptuara në Portugali deri në 1808 për shkak të policimit efektiv dhe spiunazhit. Kur oborri portugez u vendos në Brazil në [[1807]], në vijim të pushtimit napoleonik të Gadishullit Iberik, Brazili u hoq nga juridiksioni i këshillit. Ai bënte rekomandime në lidhje me personelin administrativ, fiskal dhe ushtarak, ashtu edhe për peshkopët e dioqezave përtejdeti.<ref>{{cite book|author=Francis A. Dutra|year=1996|lang=en|editor=Barbara A. Tenenbaum|url=https://books.google.al/books?id=R4fh_Gmas8YC|others=Georgette M. Dorn|chapter=Overseas Council (Portugal)|title=Encyclopedia of Latin American History and Culture|volume=4|publisher=Charles Scribner's Sons|isbn=0-684-19253-5|pages=254-55}}</ref> Kështu në [[1808]] Perandoria u riemërtua si Mbretëria e Bashkuar e Portugalisë, Brazilit dhe Algarves. Por, pas mbërritjes së oborrit do të zhvilloheshin më shumë revolta.<ref>{{cite book|url=https://books.google.al/books?id=Fwbw6QEnaO4C|year=2013|lang=en|author=Gabriel Paquette|title=Imperial Portugal in the Age of Atlantic Revolutions: The Luso-Brazilian World, c. 1770–1850|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-107-02897-5|pages=106-14}}</ref>
 
[[File:Departure of H.R.H. the Prince Regent of Portugal for the Brazils (Campaigns of the British Army in Portugal, London, 1812) - Henry L'Evêque, F. Bartollozzi.png|thumb|358px|Nisja e familjes mbretërore me anije në skelën e Belém-it, më 29 nëntor 1807]]
===Zhvendosja e Oborrit dhe Pavarësia e Brazilit===
Në nëntor [[1807]], duke iu larguar trupave të [[Napoleon Bonaparti]]t që pushtuan Portugalinë, ZhoaoVI, princi regjent në vend të nënës së mbretit, mbretëreshës Maria I, urdhëroi zhvendosjen e oborrit mbretëror në Brazil. Zhoao VI mbërriti në qytetin e [[Rio de Zhaneiro]]s me një shpurë prej 15 mijë personash, pas një aleance të fshehtë me Britaninë e Madhe, për të shpëtuar familjen mbretërore dhe qeverinë portugeze, duke i shoqëruar anijet në udhëtim.<ref name="Brasil Escola">{{cite web|title=A transferência da Corte Portuguesa para o Brasil|lang=pt|work=Brasil Escola|url=http://www.brasilescola.com/historiab/corte-portuguesa.htm}}</ref> Ajo u vendos në Pallatin e qytetit, residenca e guvernatorëve që nga viti [[1743]].<ref name="HistoriDisney"/>
 
[[File:O Paço.jpg|thumb|left|345px|Pallati i nën-mbretërve, ndërtuar në shek. e XVIII si rezidencë e guvernatorëve të Kapitenerisë së Rio de Zhaneiros, më vonë seli e Zhoaos VI]]
Katër ditë pas mbërritjes, tashmë në Salvador (Bahia), princi nënshkroi dokumentin e parë mbretëror me dekretin e hapjes së porteve ndaj kombeve mike, duke përfunduar Paktin Kolonial, që vendoste monopolin e tregtisë së Brazilit me Portugalin. Portet braziliane ndërkohë qenë të hapur ndaj kombeve mike — si Britania e Madhe.<ref name="Brasil Escola"/> U lejua importimi "i të gjithave dhe çdo lloj veshjeje dhe malli të transportuar në anije të huaja të fuqive që ruanin paqen dhe harmoninë me Kurorën Mbretërore" në anijet portugeze, në një përpjekje për të pakësuar varësinë e plotë të Portugalisë nga Britania e Madhe, duke hapur portet. Kjo hapje u shoqërua nga një seri përmirësimesh, të dekretuara nga dokumenti mbretëror: pas tregtisë, mbërriti "liberalizimi i industrisë", krijimi i Sipërmarrjes Kombëtare (pt: "Imprensa Nacional-Casa da Moeda") dhe të një Fabrike Baruti (pt: "Fábrica de Pólvora"),<ref>{{cite web|title=Jardim Botânico|url=http://www.marcillio.com/rio/enjarbot.html|lang=pt|work=Blog Marcillio}}</ref><ref>{{cite web|publisher=Ministério do Meio Ambiente Instituto de Pesquisas|title=Jardim Botânico do Rio de Janeiro|url=http://www.jbrj.gov.br/|lang=pt}}</ref> që që nga viti [[1540]] ishte prodhuar në "Fábrica da Pólvora de Barcarena".<ref>{{cite web|url=http://viajar.clix.pt/tesouros.php?id=135&lg=pt|title=Viajar Clix Fábrica da Pólvora de Barcarena (Oeiras)|work=viajar.clix.pt|lang=pt}}</ref> Më 12 tetor u themelua "Banco do Brasil" për të financuar nismat dhe sipërmarrjet e reja.<ref name="HistoriDisney"/>
 
[[File:ImperioportuguesinicioXIX.png|thumb|upright=1.5|Perandoria Portugeze në 1822]]
Si shpagim ndaj Francës, Dom Zhoao urdhëroi aneksimin e [[Guajana Franceze|Guajanës Franceze]], në skajin verior dhe fashën lindore të lumit Uruguai, në skajin jugor. Territori i parë do ti rikthehej sovranitetit francez në [[1817]], por Uruguai u mbajt nën emrin Provinca Cisplatina.
 
Në [[1815]], në sfondin e diskutimeve të Kongresit të Vienës, Brazili u ngrit në statusin e mbretërisë, brenda shetit, kur shteti portugez u bë zyrtarisht "Mbretëria e Bashkuar e Portugalisë, Brazilit dhe Algarves" (pt:''Reino Unido de Portugal, Brasil e Algarves'') dhe kryeqyteti u zhvendos nga [[Lisbona]] në [[Rio de Zhaneiro]], shembulli i vetëm i një vendi evropian të sunduar nga një nga kolonitë e tij. Kapiteneritë e vjetra u kthyen në provinca. Në këtë vit vdiq mbretëresha Maria I dhe D. Zhoao VI u kurorëzua mbret.
 
[[File:Oscar Pereira da Silva - Sessão das Cortes De Lisboa, Acervo do Museu Paulista da USP 2.jpg|thumb|left|Asamblea Portugeze kërkon shpërndarjen e Mbretërisë së Bashkuar]]
Në janar [[1821]], pas revolucionit liberal portugez të vitit 1820, në Portugali u formuan "Cortes Gerais, Extraordinárias e Constituintes da Nação Portuguesa" e ngarkuar të përpunonte një kushtetutë. Në shkurt, D. Zhoao VI urdhëroi që deputetët e Brazilit, si dhe të Azoreve, Madeirës dhe Kepit të Gjelbër të merrnin pjesë në Asamblenë Kushtetuese Portugeze (pt: "Cortes Constitucionais Portuguesas").<ref name="Bethell177-178">{{cite book|author=Leslie Bethell|url=https://books.google.com/books?id=hj81XeoW4zMC|date=1985|lang=en|title=The Independence of Latin America|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-34927-7|pages=177-78}}</ref> Në [[Rio de Zhaneiro]], një dekret komunikoi rikthimin e mbretit në Portugali dhe urdhëroi që, «pa humbje kohe», të realizoheshin zgjedhjet e deputetëve për të përfaqësuar Brazilin në "Cortes Gerais" të thirrur në Lisbonë.
 
[[File:Independence of Brazil 1888.jpg|thumb|upright=1.5|''Pavarësi a Vdekje'', e piktorit paraibas Pedro Américo (1888)]]
Brazili zgjodhi 81 përfaqësues për asamblenë në Lisbonë. Në prill mbërritën në Lisbonë Filipe Alberto Patroni dhe Francisco Moniz Tavares, deputetë të Këshillit të Pará-s dhe Pernambukut, brazilianët e parë që diskutuan zyrtarisht në asamble, në diskutim të gjallë, me deputetët portugezë Borges Carneiro dhe Ferreira Borges e Moura, kundër transferimit të më shumë trupave në Pernambuk dhe praninë e papërshtatshme të garnizoneve të shumta ushtarake portugeze në provincë.<ref name="Camara">{{cite web|work=2.camara.gov.br|title=Portal da Câmara dos Deputados Reino Unido (1815-1822)|url=http://www2.camara.gov.br/internet/conheca/historia/reinounido.html|lang=pt}}</ref>
 
Megjithëse familja mbretërore u rikthye në Portugali në [[1821]], zhvendosja çoi në rritjen e dëshirës për pavarësi mes brazilianëve. Djali i Zhoaos VI, atëherë princi-regjent Dom Pedro I, më 7 shtator 1822 shpalli pavarësinë e [[Brazili]]t dhe u kurorëzua perandor i Perandorisë së Brazilit. Ndryshe nga kolonitë spanjolle të Amerikës së Jugut, pavarësia e Brazilit u arrit pa gjakderdhje domethënëse.<ref name="Angus1837">{{cite book|year=1837|editor=William Angus|url=https://books.google.al/books?id=30oEAAAAQAAJ|title=History of England: From the Roman Invasion to the Accession of Queen Victoria I|lang=en|publisher=Francis Orr & Sons|accessdate=10 korrik 2012|pages=254-55}}</ref><ref name="Levine2003">{{cite book|author=Robert M. Levine|year=2003|publisher=Palgrave Macmillan|title=The History of Brazil|url=https://books.google.com/books?id=Pi56Cw3yGfcC&pg=PA59|accessdate=10 korrik 2012|isbn=978-1-4039-6255-3|lang=en|pages=59-61}}</ref> Shkëputja e Brazilit informalisht do të shpallej që në janar 1822, me deklarimin e princit trashëgimtar Don Pedro se do të qëndronte në Brazil, në "Dia do Fico", me fjalët vijuese: ''Siç është e mira e të gjithëve dhe lumturia e përgjithshme e kombit, jam gati: i thoni popullit që do të qëndroi. Tani duhet tu këshilloi bashkim dhe qetësi''. Kjo do të shpalle zyrarisht më 7 shtator 1822, ditën e "grito do Ipiranga" të romantizuar.<ref>{{cite book|author=Lidia Besouchet|title=Pedro II e o século XIX|url=https://books.google.al/books?id=ioUYAAAAYAAJ|year=1993|publisher=Editora Nova Fronteira|isbn=852090494-7|lang=pt}}</ref>
 
==Perandoria e Tretë (1822–1999)==
[[File:Jesuit Convent, Macao.jpg|thumb|left|345px|Façada e Kolegjit të St. Paul në Makau, 1854]]
Në kulmin e kolonializmit evropian në shekullin e XIX, me njohjen e pavarësisë së Brazilit në [[1825]], [[Portugalia]] i humbi territoret në Amerikën e Jugut dhe gjithë të tjerat, përveç pak bazave në Azi. Gjatë kësaj faze, kolonializmi portugez u përqëndrua në zgjerimin e brendshëm në territorin afrikan për të konkuruar me fuqitë e tjera europiane aty. Portugalia u shty në brendësi të Angolës dhe [[Mozambiku]]t dhe eksploruesit Serpa Pinto, Hermenegildo Capelo dhe Roberto Ivens ishin ndër europianët e parë që e kaluan Afrikën nga perëndimi në lindje.<ref name="Newitt1995pp335-336">{{cite book|author=Malyn D. Newitt|title=A History of Mozambique|url=https://books.google.com/?id=vLzp_zs1t6cC&pg=PA335|publisher=Indiana University Press|isbn=978-0-253-34006-1|year=1995|lang=en|pages=335-36}}</ref><ref name="Corrado18">{{cite book|author=Jacopo Corrado|year=2008|lang=en|title=The Creole Elite and the Rise of Angolan Protonationalism: 1870–1920|publisher=Cambria Press|isbn=978-160497529-1|page=18|url=https://books.google.com/books?id=BKKf4PYI-IIC&pg=PA18}}</ref>
 
Gjatë "Estado Novo", në të cilin hyri në fuqi Akti Kolonial (1930–1951), Përtejdeti Portugez kishte emërtimin zyrtar "Império Colonial Português",<ref>{{cite web|title=Acto colonial 1930|url=http://www.infopedia.pt/$acto-colonial-1930|lang=pt|work=Infopedia|date=2003–2010|accessdate=26 shtator 2010}}</ref> duke qenë e përbërë nga kolonitë afrikane të [[Sao Tome dhe Principe]], [[Kepi i Gjelbër]], [[Guinea]], [[Angola]], Kabinda, [[Mozambiku]] dhe São João Baptista de Ajudá, nga kolonitë aziatike të Makaut, të [[India Portugeze|Estado Português da Índia]] dhe nga Timori. Në [[1951]], emërtimi "Império Colonial Português" u shfuqizua, si politikë për të shmangur konsiderimin si një fuqi koloniale në forumet ndërkombëtare. Me përvojën e ruajtjes së një Portugalie Ndërkontinentale, "Estado Novo" u përcaktoi si koloni provincat e përtejdetit, duke konsideruar që këto territore nuk ishin koloni, por pjesë integrale dhe e pandashme e Portugalisë, si një "Komb Shumërracor dhe Plurikontinental" (pt: "Nação Multirracial e Pluricontinental").
 
Rezistenca ndaj dominimit portugez u shfaqë në sfondin e çkolonizimit europian. Në [[1954]], Bashkimi Indian aneksoi territoret e Dadras dhe Nagar Havelit dhe në [[1961]] do të nisnin përplasjet e përgjithshme në Lindje dhe Afrikë: [[India]] e pavarur pushtoi [[Goa]]n, në një aksion të armatosur me pak rezistencë dhe pak më vonë Ishullin e Anxhedivës. Në 1961 do të nisnin edhe konfrontimet e Luftës Koloniale Portugeze në Afrikë, që do të zgjasnin deri në Revolucionin e Karafilave në [[1974]], duke rezultuar në pavarësinë e kolonive në [[1975]].
 
"Fundi" ''[[de jure]]'' i Perandorisë Portugeze do të ndodhte në [[1999]], kur Makau, territori i fundit nën dominimin e saj administrativ, do ti dorëzohej [[Kina|Republikës Popullore të Kinës]].
 
[[File:Luanda1883.jpg|thumb|372px|Luanda në 1883]]
=== Afrika (1822-1914) ===
Pas humbjes së Brazilit, [[Portugalia]] duhet të nxitonte si fuqitë europiane për të ruajtur pjesën e mbetur të perandorisë së saj: zotërimet në Indi, Makaun dhe Timori, ishujt e [[Kepi i Gjelbër|Kepit të Gjelbër]] dhe të [[Sao Tome dhe Principe]], brigjet e Afrikës Perëndimore (pas Angols dhe Guinesë) dhe Lindore portugezes (pas [[Mozambiku]]t), ku fuqizuan marrëveshjet e proteksionit me drejtuesit vendas, brendësia e të cilëve nuk ishte pushtuar. Në [[1842]] Portugalia i dha fund trafikut të zezakëve në Perandori dhe në [[1869]] e shfuqizoi skllavërinë nën presionin e Britanisë së Madhe. Ky vendim do të kundërpeshohej me shpejtësi nga një legjislacion punësime që këmbëngulte në nevojën e punëtorëve indigjenë në fushat e [[pambuku]]t apo në veprat publike.
 
Gjatë të ashtuquajturës "Ndarje të Afrikës", [[Portugalia]] pretendoi zona të mëdha të kontinentit afrikan duke u bazuar në "të drejtën historike", duke u bazuar në primatin e pushtimit, duke hyrë në koalicion me fuqitë kryesore europiane. Prania në rritje britanike, franceze dhe gjermane në kontinent kërcënonte hegjemoninë portugeze, siç dëshmoi Silva Porto, tregtari i vendosur në Rrafshnaltën Bié.<ref>{{cite book|author=Maria E.M. Santos|year=1983|title=Silva Porto e os problemas da África portuguesa no século XIX|publisher=Junta de Investigações Científicas do Ultramar|url=http://books.google.com/books?id=f4d4qtYuYQYC|lang=pt|page=27}}</ref> Duke nisur nga vitet [[1870]] u bë e qartë se e drejta historike nuk mjaftonte: me eksplorimin intensiv shkencor dhe gjeografik europian shumë herë interesi tregtar. Mes viteve [[1840]] dhe [[1872]] [[David Livingstone]] eksploroi Afrikën qëndrore, ku u vendos Kompania Britanike e Afrikës së Jugut. Në [[1874]] Henry Morton Stanley eksploroi basenin e lumit Kongo dhe u financua nga mbreti Leopoldi II i Belgjikës, që në [[1876]] krijoi një shoqëri për të kolonizuar Kongon, duke shpërfillur interesat portugeze në rajon.<ref>{{cite web|lang=pt|author=Voltaire Shilling|url=http://educaterra.terra.com.br/voltaire/mundo/2002/09/06/001.htm|accessdate=22 tetor 2010|year=2002|title=Stanley e Leopoldo II|publisher=Educaterra/ História}}</ref> Në [[1875]], shtatëdhjetë firmëtarë themeluan Shoqërinë e Gjeografisë së Lisbonën për të mbështetur eksplorimin, si simotrat europiane.<ref>{{cite web|year=2010|accessdate=22 tetor 2010|url=http://www.socgeografialisboa.pt/historia|title=História|publisher=Sociedade de Geografia de Lisboa|lang=pt}}</ref>
 
[[File:Mapa Cor-de-Rosa.svg|thumb|upright=1.4|left|Harta Rozë që pretendon sovranitetin e Portugalisë në territoret mes Angolës dhe Mozambikut, rr. 1886]]
Ndërkohë që përgatiteshin ekspeditat e para shkencore-gjeografike, të financuara nga nënshkrues kombëtarë, nga Hermenegildo Capelo, Roberto Ivens dhe Serpa Pinto, që mes viteve [[1877]] dhe [[1885]] do të hidhnin në hartë territoret. Pretenduan eksplorimin e lumenjve Kuango, Kongo dhe [[Zambezi]], duke përfunduar hartën e Afrikës Qëndrore-Jugore (harta e famshme rozë) për të mbajtur "stacionet qytetëruese" portugeze në brendësi.
 
Ndërkohë, ministri punëve të jashtme João de Andrade Corvo riafirmoi aleancën tradicionale Luzo-Britanike, duke propozuar hapjen e [[Mozambiku]]t dhe [[Goa]] ndaj tregtisë dhe anijeve britanike<ref name="ramos550">Ramos, 2009 fq. 550-51</ref> në shkëmbim të njohjes së Kongos. Në [[1883]] [[Portugalia]] pushtoi veriun e lumit Kongo dhe në vitin pasues firmosi një marrëveshje me anglezët duke njohur të drejtën në të dyja brigjet. Marrëveshja u denoncua menjëherë nga fuqitë e tjera, duke thirrur Konferencën e Berlinit (1884–1885)<ref>{{cite book|author=Frank M. Anderson|year=2009|lang=en|publisher=McCormick Press|url=http://books.google.com/books?id=o_5Fc3G13pIC|title=Handbook for the Diplomatic History of Europe, Asia and Africa 1870-1914|isbn=978-144468355-4|page=164}}</ref> nga [[Otto von Bismarck|Bismarku]], për të adresuar konfliket — duke përfshirë kundërshtimin e zgjerimit Luzo-Britanik ndaj Leopoldit II. Megjithatë aleanca u zhgënjye: në trysninë e Gjermanisë dhe Francës, [[Portugalia]] e humbi kontrollin e grykëderdhjes së Kongos,<ref name="ramos550"/> duke mbajtur vetëm Kabindën, të cilët do të nënshkruanin Traktatin e njohur të Simulambukut në shkurt [[1885]], me të cilin pranohej të ishte një protektorat i Kurorës Portugeze.<ref name="Institute">{{cite web|title=Cabinda. Notes on a soon-to-be-forgotten war|url=http://www.iss.co.za/pubs/papers/77/Paper77.html|publisher=Institute for Security Studies|lang=en|author=João Gomes Porto|accessdate=15 tetor 2009|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20100821083212/http://www.iss.co.za/pubs/papers/77/Paper77.html|archive-date=21 gusht 2010}}</ref>
 
[[File:Mapa Cor-de-Rosa.jpg|thumb|upright=1.34|Versioni origjinal i Hartës Rozë]]
Nën nevojën e një pushtimi efektiv të përcaktuar nga Konferenca e Berlinit<ref>{{cite book|author=Richard J. Hammond|year=1966|lang=en|publisher=Stanford University Press|url=http://books.google.com/books?id=NZeaAAAAIAAJ&lpg=PA99|title=Portugal and Africa, 1815-1910: A Study in Uneconomic Imperialism|isbn=080470296-9|page=99}}</ref> e detyroi Portugalinë të vepronte. Shteti portugez ndërkohë i diversifikoi kontaktet ndërkombëtare, duke i dhënë Franës Guinenë dhe Gjermanisë Jugun e Angolës,<ref>Ramos, 2009, fq. 551</ref> që ndërkohë e emëroi koloni, në shkëmbim të njohjes së tokave të brendshme. Lindi kështu Harta Rozë, e bërë publike në [[1886]], duke pretenduar një fashë territori të Angolës në ''bregun përballë'' d.m.th., Mozambikun. Për të mbështetur këtë pretendim u formuan kompani eksplorimi dhe ''vasalizimi'' të popujve të brendshëm, qëndresa e të cilëve u luftua nga fushatat e pushtimit dhe paqësimit nga forcat e armatosura.
 
Në [[1887]], duke marrë vesh për planet portugeze, kryeministri britanik Lord Salisbury paralajmëroi se nuk do ti njihte territoret "e pa pushtuara me forca të mjaftueshme për të mbajtur rendin, për të mbrojtur të huajt dhe për të kontrolluar vendasit". Ndërkohë britanikët po krijonin Rodezinë e Jugut, [[Portugalia]] u përpoq të përfundonte lundrimin e lumit Zambezi dhe të pretendonte luginën e Malavit, në një fashë që izolonte kolonitë britanike.<ref name="CHBFP">{{cite book|editor1=Adolphus W. Ward|year=1923|lang=en|editor2=George P. Gooch|url=http://books.google.com/books?id=4Nk8AAAAIAAJ|title=The Cambridge History of British Foreign Policy 1783-1919|volume=3; 1866–1919|publisher=Cambridge University Press|page=212}}</ref> Në janar [[1890]] Henrique Mitchell de Paiva Cabral Couceiro u vendos me 40 ushtarë në Bié, në [[Angola]], në rrugën e Barotselandit duke u përpjekur të "vasalizonte" Soban Levanike.<ref name="valente">{{cite journal|date=2001|lang=pt|author=Vasco Pulido Valente|url=http://analisesocial.ics.ul.pt/documentos/1218729326Q0wLE8dw3No50NO5.pdf|journal=Análise Social|volume=XXXVI|title=Henrique Paiva Couceiro – um colonialista e um conservador|pages=767-802|issue=160}}</ref> Njëkohësisht, të mbërritura në Liqenin Malavi, në Mozambik, forcat e Serpa Pinto-s larguan flamujt anglezë, në një hapësirë të monitoruar nga Mbretëria e Bashkuar.
 
[[File:Chaimite.jpg|thumb|left|345px|Mouzinho de Albuquerque kap rob Gungunhanën, fundi i shek. të XIX]]
Në 11 janar [[1890]], me pretekstin e incidentit të Serpa Pinto-s, Ultimatumi Britanik kërkonte tërheqjen e forcave ushtarake portugeze në territorin mes [[Mozambiku]]t dhe Angolës ([[Zimbabveja]] dhe [[Zambia]] e tanishme). Portugalia e përfundoi, ndërkohë, zgjerimin e menjëhershëm kolonial afrikan sa Lord Salisbury e konsideroi të bazuar në "argumenta arkeologjike" pushtimin.<ref name="CHBFP"/> Ultimatumi shkaktoi dëme serioze në imazhin e qeverisë morkike portugeze. Një vit më vonë ''Çështjes së Barotselandit'', referuar vendosjes së kufijve të Angolës, u zgjidh mes Portugalisë dhe Britanisë së Madhe me arbitrazhin e Viktor Emanuelit III të Italisë.
 
Plani për të lidhur dy kolonitë, Harta Rozë, ishte objektivi kryesor i politikës portugeze në vitet [[1880]]. Megjithatë, idea qe e pa pranueshme për britanikët, që kishin synimet e tyre për një territor të vazhduar britanik që shtrihej nga [[Kairo]]ja deri në [[Kapshtad|Qytetin e Kepit]]. Ultimatumi Britanik i vitit [[1890]] u imponua mbi mbretin Karlos I i Portugalisë dhe Harta Rozë mori fund.<ref name="Lisboa134">{{cite book|author=Maria M. Lisboa|title=Paula Rego's Map of Memory: National and Sexual Politics|year=2008|lang=en|page=134|publisher=Ashgate Publishing|url=https://books.google.com/books?id=pI1BY9zACgQC&pg=PA134|isbn=978-0-7546-0720-5}}</ref>
 
Reagimi i mbretit ndaj ultimatumit u shfrytëzua nga republikanët.<ref name="Lisboa134"/> Më 1 shkurt [[1908]], mbreti Karlos dhe princi Luís Filipe u vranë në Lisbonë nga dy aktivistë revolucionarë republikanë portugezë, Alfredo Luís da Costa dhe Manuel Buíça. Vëllai i Luís Filipes, Manueli, u bë mbreti Manueli II i Portugalisë. Dy vjet më vonë, më 5 tetor [[1910]], au u përmbys dhe u largua në ekzil në Fuluell Park, Tuikenham në Angli, afër Londrës dhe Portugalia u bë republikë.<ref name="Wheeler48-61">{{cite book|year=1998|lang=en|author=Douglas L. Wheeler|url=https://books.google.com/books?id=PkH9wfKMqHwC|title=Republican Portugal: A Political History, 1910–1926|accessdate=12 korrik 2012|publisher=University of Wisconsin Press|isbn=0-299-07450-1|pages=48-61}}</ref>
 
Në vijim të ultimatumit britanik në [[1890]] administrata koloniale portugeze i përforcoi aksionet, duke investuar në fushatat e pushtimit dhe paqësimit (pt: "Campanhas de Conquista e Pacificação") dhe në përmbysjen e mbretërve të vegjël më pak bashkëpunues. Në [[1885]] do të bënte aleancë me Gungunhanën, perandorin e Perandorisë së Gazas në Afrikën Lindore, mes lumenjve [[Zambezi]] dhe Limpopo, që do të pranonte marrëveshjen në një baraspeshë të pa qëndrueshme mes forcave portugeze, britanike dhe kërcënimit të pretendentëve të fronit. Provinca e Gazas dhe porti i Lourenço Marques (Maputo e tanishme) ishin të dëshiruara nga britanikët e Kompanisë Britanike të Afrikës së Jugut dhe Cecil Rhodes për të shfrytëzuar lëndët e para të [[Transvaal (provincë)|Transvaalit]]. Pas ultimatumit u autorizuan tre konçesionarë të mëdhenj për të shfrytëzuar territoret e gjera në Mozambik: "Companhia do Niassa" (1890), "Companhia de Moçambique" (1891) dhe "Companhia da Zambézia" (1892): të tëra arritën të tëheqin Gungunhanën për interesat e tij. Në tetor [[1890]] Cecil Rhodes arriti një aleancë<ref>{{cite book|author=M. D. Newitt|date=1995|lang=en|publisher=Indiana University Press|url=http://books.google.com/books?id=vLzp_zs1t6cC&lpg=PA351|title=A History of Mozambique|isbn=0-253-34006-3|page=351}}</ref> për konçesionin e eksplorimit dhe aksesit në detin e dridhjeve me marrëveshjen e [[1885]], por në lojën mes Londrës dhe Lisbonës, Gungunhana u befasua kur kërkoi mbrojtjen britanike dhe mbeti pa përgjigje: qeveritë ishin marrë vesh për delimitimin e territoreve në qershor [[1891]] dhe Gaza mbeti në brendësi të [[Mozambiku]]t. Dhe në këtë mënyrë do të mbetej nën sundimin e Portugalisë.
 
[[File:Lourenco-Marques-pc-c1905.jpg|thumb|345px|Pamje e Lourenço Marques (Maputo e tanishme) në 1905]]
Në [[1890]], António Enes dekretoi një rishikim të Kodit të Punës Rurale të vitit [[1875]] – që vendoste detyrimin "moral" të kolonëve të fshatarëve vendas të prodhonin mallra për tregti - që fshatarët tashmë nuk kishin zgjedhje për të paguar "mussoco" në breza: "[...] Qiradhënësit e afëteve ishin të detyruar ti paguanin kolonët në punë rurale, me më pak se gjysmën e 800 realëve për frymë". Mes viteve 1890 dhe 1892, Mouzinho de Albuquerque, guvernator i distriktit të Lourenço Marques (Maputo) do ti forconte marrëdhëniet me popujt përreth. Puna e detyruar, pagesa e detyrimeve, si "Imposto de palhota" dhe dhuna kundër popullsisë do të shkaktonin revolta. Çdo herë e më shpesh, në qershor[[1894]] një forcë navale gjermane pushtoi trekëndëshin Kiongës në grykëderdhjen e lumit Ruvuma, në kufirin mes Afrikës Lindore Gjermane ([[Tanzania]] e tanishme) dhe [[Mozambiku]]t, duke marrë kontrollin e grykëderdhjes në Oqeanin Indian; në gusht dhe deri në [[1895]], një rrebelim bashkoi mijëra luftëtarë dhe rrethuan Lourenço Marques (Maputo) për më shumë se dy muaj. Qyteti u plaçkit, duke u qetësuar nga anijet e luftës. Në Lisbonë një rrebelim iu atribua Gungunhanës dhe interesave britanike, alarmi qe i madh. Qeveria reagoi energjikisht duke përforcuar praninë ushtarake në Mozambik. Më 28 dhjetor [[1895]] Gungunhana u kap nga Mouzinho de Albuquerque. I njohur nga shtypi europian, u dënua me syrgjynosje në [[Ishujt Azore]].
 
Në [[1911]], pas fundit të monarkisë, duke huazuar nga britanikët një mënyrë administrimi indirekte, por edhe të ndikuar nga francezët, republikanët do tu vinin zotërimeve të përtej detit, emrin koloni, të cilave iu dha një farë autonomie financiare dhe administrative. Trekëndëshi i Kiongës u ripushtua në [[1916]], gjatë [[Lufta e Parë Botërore|Luftës së Parë Botërore]], nga forcat portugeze dhe u ripërfshi zyrtarisht në Mozambik në [[1919]] nga [[Traktati i Versajës]], që i përcaktoi prapë kufijtë përgjatë lumit Ruvuma.
 
=== Nga 1914 deri në 1946 ===
[[File:Beira station.jpg|thumb|left|345px|Stacioni i Rrugës së Hekurit të Maputos, Mozambik, ndërtuar në vitet 1913-16 dhe përurimi i monumentit të të rënëve të Luftës së Parë Botërore në 1935]]
Në [[1914]], Perandoria Gjermane planifikoi të pushtonte Angolën nga portugezët.<ref name="Vincent-Smith1974">{{cite journal|author=J. D. Vincent-Smith|title=The Anglo-German Negotiations over the Portuguese Colonies in Africa, 1911–14|journal=The Historical Journal|volume=17|issue=3|date=shtator 1974|publisher=Cambridge University Press|issn=0018-246X|jstor=2638392|doi=10.1017/s0018246x0000532x|lang=en|pages=620-29}}</ref> Përplasjet mes ushtarëve portugezë dhe gjermanë nisën, duke shkaktuar dërgimin e përforcimeve nga kontinenti.<ref>{{cite news|lang=en|title=Portugal enters the war|date=26 tetor 1914|url=https://archive.org/stream/independen79v80newy#page/121|accessdate=24 korrik 2012|newspaper=The Independent}}</ref> Synimi kryesor i këtyre ushtrive ishte të ripushtonin Trekëndëshin Kionga, në Mozambikun verior, territor që ishte nënshtruar nga [[Gjermania]].
 
Në [[1916]], pasi [[Portugalia]] bllokoi anijet gjermane në Lisbonë, [[Gjermania]] i shpalli luftë Portugalisë. Portugalia e ndoqi duke hyrë kështu në Luftën e Parë Botërore.<ref name="Wheeler128">{{cite book|author=Douglas L. Wheeler|year=1998|publisher=University of Wisconsin Press|url=https://books.google.com/books?id=PkH9wfKMqHwC|title=Republican Portugal: A Political History, 1910–1926|lang=en|isbn=0-299-07450-1|accessdate=12 korrik 2012|page=128}}</ref>
 
[[File:Portuguese Empire 20th century.png|thumb|upright=1.4|Kolonitë portugeze në shek. e XX, të dhënat përfaqësojnë humbjen e territorit]]
Në fillim të luftës, Portugalia u përfshi kryesisht në furnizimin e aleatëve të pozicionuar në Francë. Në [[1916]], pati vetëm një sulm në territorin portugez, në Madeira. Në [[1917]], një nga aksionet e ndërmarra nga Portugalia për të ndihmuar Britaninë në industrinë e saj të drurit, e domosdoshme për përpjekjet e luftës. Bashkë me "Canadian Forestry Corps", personeli portugez krijoi infrastrukturën e trungjeve në një zonë tani të quajtur si "Vatra Portugeze".<ref>{{cite web|accessdate=6 gusht 2014|url=http://www.newforestexplorersguide.co.uk/sitefolders/faqs/portuguesefireplace/portuguesefireplacepage.html|work=Newforestexplorersguide.co.uk|lang=en|title=Portuguese Fireplace|url-status=live|archive-date=27 qershor 2023|archive-url=https://web.archive.org/web/20230627155129/http://www.newforestexplorersguide.co.uk/sitefolders/faqs/portuguesefireplace/portuguesefireplacepage.html}}</ref>
 
Përgjatë vitit [[1917]] [[Portugalia]] dërgoi kontigjente trupash në frontin e aleatëve në Francë. Në mes të vitit, Portugalia pësoi humbjet e para në Luftën e Parë Botërore. Në Afrikën Portugeze, Portugalia dhe Britania luftuan beteja të shumta kundër gjermanëve si në Mozambik, ashtu dhe në [[Angola]]. Më vonë gjatë vitit, nëndetëset hynë në ujërat portugeze prapë dhe sulmuan Madeirën, duke fundosur anije të shumta portugeze. Përgjatë fillimit të vitit [[1918]], Portugalia vijoi të luftonte përgjatë frontit aleat kundër Gjermanisë, duke përfshirë pjesëmarrjen në Betejën famëkeqe të La Lis.<ref>{{cite web|work=worldwar1.com|lang=en|title=Battle of La Lys|url=http://www.worldwar1.com/france/portugal.htm|archive-date=3 qershor 2007|archive-url=https://web.archive.org/web/20070603044406/http://www.worldwar1.com/france/portugal.htm|url-status=dead}}</ref> Me afrimin e vjeshtës, [[Gjermania]] arriti suksese si në Afrikën Portugeze, ashtu dhe ndaj anijve portugeze, duke fundosur shumë prej tyre. Pas afërsisht tre vjetëve luftë (nga një këndvështrim portugez), Lufta e Parë Botërore përfundoi, me firmosjen e armëpushimit nga Gjermania. Në [[Konferenca e Paqes e Parisit (1919–1920)|Konferencën e Paqes së Parisit]], Portugalia rifitoi kontrollin e të gjitha territoreve të saja të humbura, por nuk e rimorri në zotërim (me parimin e "uti possidetis") territoret e fituara gjatë luftës, me përjashtim të Kiongës, një qytet por në [[Tanzania|Tanzaninë]] e tanishme.<ref>{{cite journal|title=The Kionga Triangle|author=H. B. Thomas|url=https://books.google.al/books?id=nO5xwkSKmLMC|journal=Tanganyika Notes and Records|year=1951|publisher=Tanganyika Society|issue=31|lang=en|pages=47-50}}</ref>
 
Territoret portugeze në Afrikë në vijim përfshinin shtetet moderne [[Kepi i Gjelbër]], [[Sao Tome dhe Principe]], [[Guinea-Bisau]], [[Angola]] dhe [[Mozambiku]].<ref name="Koffi2012">{{cite book|author=Ettien Koffi|title=Paradigm Shift in Language Planning and Policy: Game-Theoretic Solutions|publisher=Walter de Gruyter, Inc.|accessdate=12 korrik 2012|url=https://books.google.com/books?id=2C1TGbN5R84C&pg=PA98|year=2012|isbn=978-1-934078-10-5|lang=en|page=98}}</ref>
 
Akti Kolonial centralizues i miratuar në [[1930]], gjatë Diktaturës Ushtarake (1926–1933) që paraprinte regjimin e "Estado Novo", ripërcaktonte format e marrëdhënieve mes metropolit dhe kolonisë, duke e ngushtuar autonominë tashmë të kufizuar financiare dhe administrative. Që nga viti [[1926]] personat e prekur nga "Estatuto do indígena" do të përjashtoheshin nga kategoria e qytetarëve të cilët i përkisnin afrikanëve të integruar dhe kolonëve europian, deri në [[1961]]. Bashkë me territoret e administruar u kalua emërtimi Perandoria Koloniale Portugeze (pt: "Império Colonial Português"). Ky akt përcaktoi për një kohë të gjatë konceptin përtejdetar portugez, që do të shfuqizohej nga rishikimi i Kushtetutës së vitit [[1951]], që e modifikoi dhe integroi në tekstin e Kushtetutës.
 
==== Çkolonizimi (1946–1999) ====
[[File:Portuguese Empire 20th century.png|thumb|left|408px|Në shek. e XX, Portugalia nuk e quante më veten një perandori, por një komb plurikontinental me provinca përtejdeti]]
Duke nisur nga viti [[1946]], si formë politike për të shmangur që [[Portugalia]] të cilësohej si fuqi koloniale në forumet ndërkombëtare dhe me përvojën e ruajtjes së një Portugalie ndërkontinentale, "Estado Novo" i cilësonte kolonitë si provinca përtejdeti, duke konsideruar se këto territore nuk ishin koloni, por pjesë integrale dhe të pandara të Portugalisë, si një "Komb Shumërracor dhe Plurikontinental".<ref group=shpjegime>Për të mbajtur territoret e Indisë, Makaut dhe pikave të tjera kyç të dominimit të vjetër kolonial portugez në Azi, çdo herë e më të pakta, ishte një çështje nderi. Por cilësimi ishte për Afrikën, përkatësisht [[Angola|Anglolën]] dhe [[Mozambiku]]n, për territoret e largëta, të gjera dhe të pasura që ishin të shkëputura. Garnizonet ushtarake, misionet katolike, format dhe institucionet e qeverisjes koloniale u transplantuan në Afrikë, duke siguruar praninë efektive portugeze në mënyrë që të zmbrapste konkurrentët e tjerë. Në varësi të vështirësive ekonomiko-financiare dhe klimatike, u zhvillua zgjerimi i disa aglomerateve urbane u ndërtuan të tjerë, tashmë në brendësi, dile mbështetur plantacionet dhe zonat minerare.</ref>
 
[[File:Antonio Salazar-1.jpg|thumb|António de Oliveira Salazar kërkoi ruajtjen e një Portugalie plurikontinentale]]
Pas Luftës së Dytë Botërore, lëvizjet e çkolonizimit filluan të kulmonin në perandoritë e fuqive europiane. Nisja e Luftës së Ftohtë krijoi gjithashtu paqëndrueshmëri mes popullsive përtejdeti të Portugalisë, psi Shtetet e Bashkuara dhe Bashkimi Sovjetik nisën ta rrisin rruzullin e tyre të ndikimit. Duke pasuar dhënien e pavarësisë Indisë nga Britania në vitin [[1947]] dhe vendimin e Francës për të lejuar enklavat e saj Indiane për tu përfshirë në shtetin e ri, trysnina u vendos mbi Portugalinë për të bërë të njëjtën gjë. Kjo u rezistuan nga António de Oliveira Salazar, që e kishte marrë pushtetin në vitin [[1933]]. Ai e refuzoi një kërkesë nga kryeministri indian [[Xhavaharlal Nehru]] për ti rikthyer enklavat në vitin 1950, duke i parë ato si pjesë integrale të Portugalisë.<ref>{{cite book|author=Michael Pearson|lang=en|publisher=Cambridge University Press|url=https://books.google.com/books?id=qI1ZRwAACAAJ|year=1987|title=The Portuguese in India|isbn=0-521-25713-1|page=158, 160}}</ref> Sjellja u dënua nga Tribunali Ndërkombëtar dhe nga Asamblea e Kombeve të Bashkuara që u prononcua në favor të Indisë. Vitin pasues, Kushtetuta Portugeze u amendua për ta ndyshuar statusin e provincave të përtejdetit. Në [[1954]], pas çkolonizimit francez të [[Puducherry (territori i bashkimit)|Pondiçerrit]], duke u bashkuar me Indinë, një kryengritje vendore rezultoi në përmbysjen e autoriteteve portugeze në enklavën indiane të Dadras dhe Nagar Havelit, të cilat u aneksuan nga India, që bënin pjesë në [[India Portugeze|Estado Português da Índia]] që nga viti [[1779]]. [[India]] e pengoi Portugalinë të dislokonte trupa për mbrojtjen e tyre, me protesta të ndryshme paqësore, nga qeveria portugeze e udhëhequr nga António de Oliveira Salazar që refuzoi të negocionte. Ekzistenca e kolonive të mbetura portugeze në Indi u bë gjithmonë e më e papërballueshme dhe Nehru gozonte mbështetjen e pothuajse të të gjitha partive politike indiane dhe të Bashkimit Sovjetik si dhe aleatëve të tij.
 
[[File:Sempreatentos...aoperigo!.jpg|thumb|left|321px|Ushtarë portugezë në pyjet e Angolës gjatë Luftës Koloniale Portugeze]]
Në fillim të viteve [[1960]], do të niste Lufta Koloniale Portugeze duke refuzuar pranimin e pavarësisë së territoreve afrikane. Pjesa e mbetur e [[India Portugeze|Estado Português da Índia]] u aneksua në dhjetor 1961 nga Bashkimi Indian. Në [[1961]], një lëvizje antikoloniale u shfaq në [[Angola]] me kryengritjen e dy partive të luftës së armatosur, Lëvizja Popullore për Çlirimin e Angolës (pt: "Movimento Popular de Libertação de Angola", MPLA) dhe Bashkimi i Popujve të Angolës (pt: "União dos Povos de Angola", UPA), duke nxiturr nisjen e Luftëë Koloniale Portugeze. Oficerët e Ushtrisë Portugeze në Angola kishin pikëpamjen se ajo ishte e paaftë të përballej ushtarakisht me një shpërthim të luftës guerrile dhe kështu që duhet të fillonin bisedimet me lëvizjet për pavarësi. Megjithatë, Salazari pohoi publikisht vendosmërinë e tij për ta mbajtur perandorinë të paprekur dhe nga fundi i vitit, aty u vendosën 50,000 trupa. Të njëjtin vit, fortesa e vogël portugeze e São João Baptista de Ajudá në Uidah, një mbetje e tregëtisë së skllevërve të Afrikës Perëndimore, u aneksua nga qeveria e re e Dahomejit ([[Benini]] i tanishëm) që kishte fituar pavarësinë nga [[Franca]]. Paqëndrueshmëria u përhap nga [[Angola]] në Guine, që në vitin 1963 u rrebelua. Në Mozambik, operacionet guerrile filluan në [[1964]].<ref name="Anderson153"/>
 
[[File:Goa 1955 invasion.ogv|thumb|Video mbi pushtimin e Goas në 1955]]
Në dhjetor [[1961]], pak pas kryengritjes kundër portugezëve në [[Angola]], Qeveria Indiane pushtoi territoret e Goas, Damanit dhe Diut. Nga 18 deri në 19 dhjetor 1961 një forcë prej {{formatnum:40000}} ushtarësh të Indisë pushtoi Goan, në një aksion të armatosur — nga [[toka]], ajri dhe deti, që zgjati rreth 36 orë — duke e përfunduar dominimin portugeze prej 451 vjetësh në [[Goa]] duke hasur pak rezistencë dhe i integroi në territorin e saj. Në vitin pasues do të merrte Ishullin e Anxhedivës. Në atë kohë, Këshilli i Sigurisë së OKB-së konsideroi një rezolutë që dënonte pushtimin, që ishte i ndaluar nga Bashkimi i Republikave Socialiste Sovjetike. Shumica e kombeve e njohën aksionin e Indisë, ndërkohë, Salazari refuzonte ta njihte sovranitetin indian mbi territoret, duke mbajtur përfaqësues në Asamblenë Kombëtare deri në [[1974]], periudhë në të cilën u zhvillua Revolucioni i Karafilave.<ref name="Anderson153">{{cite book|author=James M. Anderson|year=2000|title=The History of Portugal|url=https://books.google.com/books?id=UoryGn9o4x0C|publisher=Greenwood Publishing Group|lang=en|isbn=0-313-31106-4|page=153}}</ref> Pas kësaj kohe, Portugalia mundi të rivendoste marrëdhëniet diplomatike me Indinë, duke nisur nga njohja e sovranitetit indian mbi [[India Portugeze|Estado da Índia të vjetër]]. Ndërkohë, banorët e saj që pretendonin iu dha mundësia të mbanin qytetarinë portugeze.
 
[[File:AssaltonaMatadaSanga.jpg|thumb|left|345px|Parashutistë në operacionin e hedhjes nga helikopteri, në Luftën Përtejdeti]]
Sipas një historiani, sunduesit portugezë nuk kishin vullnetin për të plotësuar kërkesat e subjekteve të tyre koloniale (ndryshe nga fuqitë e tjera europiane) pjesërisht se elitat portugeze besonin se "Portugalisë i mungonin mjetet për të zhvilluar një "strategji daljeje" të suksesshme (e ngjashme me qasjen "neokoloniale" të ndjekur nga britanikët, francezët, apo belgët)" dhe pjesërisht për shkak të mungesës së "një debati të lirë dhe të hapur në shtetin diktatorial të Salazarit mbi kostot e mbajtjes së një perandorie kundër konsensusit antikolonial që kishte mbizotëruar në Kombet e Bashkuara që nga fillimi i viteve 1960".<ref>{{cite book|date=24 maj 2017|url=https://oxfordre.com/africanhistory/view/10.1093/acrefore/9780190277734.001.0001/acrefore-9780190277734-e-41|author=Pedro A. Oliveira|chapter=Decolonization in Portuguese Africa|lang=en|doi=10.1093/acrefore/9780190277734.013.41|title=Oxford Research Encyclopedia of African History|isbn=978-019027773-4|accessdate=22 mars 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20210513215825/https://oxfordre.com/africanhistory/view/10.1093/acrefore/9780190277734.001.0001/acrefore-9780190277734-e-41|url-status=live|archive-date=13 maj 2021}}</ref>
 
Pas vdekjes së Salazarit, në [[1972]] Portugalia pranoi ti jepte një autonomi të kufizuar Angolës dhe [[Mozambiku]]t. Forcimi i ndikimit sovjetik mes ushtarakëve të "Movimento das Forças Armadas" (MFA) dhe klasës punëtore, si dhe kostoja e mungesës së popullaritetit të Luftës Koloniale Portugeze (1961–1974), në të cilën [[Portugalia]] rezistonte ndaj lëvizjeve nacionaliste guerrile në disa nga territoret e saj afrikane, në vijim çoi në kolapsin e regjimit të "Estado Novo" në 1974. I njohur si "Revolucioni i Karafilave", një nga aktet e para të të qeverisë së drejtuar nga MFA, që pastaj erdhi në pushtet – Junta e Shpëtimit Kombëtar (pt: ''Junta de Salvação Nacional'') – ishte ti përfundonte luftërat dhe të negocionte tërheqjen portugeze nga kolonitë e saj afrikane. Më 10 shtator 1974 u njoh pavarësia e [[Guinea-Bisau]]t, më 25 qershor 1975 pavarësia e [[Mozambiku]]t, më 5 korrik 1975 [[Kepi i Gjelbër]], më 12 korrik 1975 [[Sao Tome dhe Principe]] dhe më 11 nëntor 1975 [[Angola]].<ref group=shpjegime>Gjatë regjimit të António de Oliveira Salazar, territoret e përtejdetit ishin cilësuar si provinca përtejdeti (në teori, do të ishin pjesë e vazhdueshme e territorit portugez) pas Luftës së Dytë Botërore, më saktësisht në vitin [[1951]], me synimin për të mbajtur zotërimet e vjetra e të zbusnin trysninë politike që e dënonte [[kolonializmi]]n.</ref>
 
Autoritetet e reja të Portugalisë njohën gjithashtu edhe pushtimin e [[Goa]]s dhe territoreve të tjera nga [[India]]. Pretendimi i [[Benini]]t mbi São João Baptista de Ajudá u pranua nga Portugalia në vitin 1974.<ref>{{cite web|title=The Geographical Oddity of Fortaleza de Sao Joao Baptista de Ajuda|url=https://www.geographictravels.com/2012/07/the-geographical-oddity-of-fortaleza-de.html|lang=en|publisher=Geographic Travels|date=8 korrik 2012|accessdate=27 shkurt 2021|url-status=live|archive-date=29 maj 2023|archive-url=https://web.archive.org/web/20230529060932/https://geographictravels.com/2012/07/the-geographical-oddity-of-fortaleza-de.html}}</ref> Këto ngjarje nxitën një eksod në masë të qytetarëve portugezë nga territoret afrikane të Portugalisë (më së shumti nga [[Angola]] dhe [[Mozambiku]]), duke krijuar mbi një milion refugjatë portugezë (''retornados'').<ref>Dismantling the Portuguese Empire, Time Magazine, 7 korrik 1975</ref>
 
Luftërat civile në Angola dhe Mozambik shpërthyen në mënyrë të menjëhershme, me ardhjen e qeverive komuniste të formuara nga ish rrebelët, të mbështetura nga [[Bashkimi Sovjetik]], [[Kuba]] vendet e tjera komuniste, duke luftuar kundër grupeve kryengritëse të mbështetura nga kombe si [[Zaireja]], [[Afrika e Jugut]] dhe Shtetet e Bashkuara.<ref name="ArnoldWiener11-12">{{cite book|author=|editor1=James R. Arnold|editor2=Roberta Wiener|title=Cold War: The Essential Reference Guide|date=2012|url=https://books.google.com/books?id=XRd6Y-oiFPAC|accessdate=12 korrik 2012|publisher=ABC-CLIO|lang=en|isbn=978-1-61069-003-4|pages=11-12}}</ref> Timori Lindor shpalli gjithashtu pavarësinë në [[1975]] duke shkaktuar eksodin e shumë refugjatëve portugezë për në Portugali, të njohur gjithashtu si ''retornados''. Gjithësesi, Timori Lindor pothuajse menjëherë u pushtua nga [[Indonezia]], që e mbajti atë deri në vitin [[1999]]. Një referendum i sponsorizuar nga Kombet e Bashkuara rezultoi në një shumicë timorezo-lindorësh që zgjodhën pavarësinë, që më në fund u arrit në vitin [[2002]].<ref>{{cite news|lang=en|title=East Timor: Birth of A Nation|accessdate=12 korrik 2012|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/asia-pacific/1996673.stm|publisher=BBC News|archive-url=https://web.archive.org/web/20230426192838/http://news.bbc.co.uk/2/hi/asia-pacific/1996673.stm|url-status=live|archive-date=26 prill 2023}}</ref>
 
Timori Portugez, Timori Lindor i tanishëm, e shpalli njëanshmërisht pavarësinë e tij në [[1975]], por u pushtua në po atë vit nga [[Indonezia]], duke u kthyer në provincën e Timor Timur në 15 korrik 1976. Për pasojë, mbeti nën administrimin indonezian deri në referendumin e vitit [[1999]], të ndjekur nga administrimi i përkohshëm i OKB-së deri në [[2002]], kur Portugalia njohu pavarësinë e tij.
 
Makau qe i vetmi që nuk e shpalli pavarësinë e tij në [[1975]], por ky zotërim kolonial, kishte një situatë koloniale të veçantë në Perandorinë Portugeze.<ref group=shpjegime>Rasti i saj duhet të analizohet në një mënyrë të veçantë. Portugalia, në vijim të ngjarjeve të shkaktuara nga Incidenti 12-3 i shkaktuar nga kinezët pro-komunistë të Makaut, do të hiqte dorë, në 1967, nga sundimi i vazhdueshëm mbi Makaun dhe do të njihte fuqinë dhe kontrollin ''de fakto'' të kinezëve mbi Makaun, duke shënuar fillimin e fundit të periudhës koloniale të këtij qyteti. Megjithëse në ajo propozoi po atë vit rikthimin e Makaut Kinës, kjo e fundit refuzoi. Pas Revolucionit të Karafilave, Portugalia propozoi prapë rikthimin e Makaut Kinës, por ajo refuzoi prapë. U bënë thirrje për zhvillimin e negociatave që të mundësonin një kalim të qetë të sovranitetit.</ref> Në [[1976]], kjo koloni mori zyrtarisht statusin special të "''territorit kinez nën administrimin portugez''", i mbajtur deri në kalimin e sovranitetit të tij te Kina, që ndodhi në 20 dhjetor [[1999]]. Në [[1987]], pas negociatash intensive, [[Portugalia]] nënshkroi Deklaratën e Përbashkët Sino-Portugeze me Kinën për të vendosur procesin dhe kushtet e kalimit të sovranitetit të Makaut, zotërimi i saj i vetëm i mbetur përtejdeti.<ref name=Fernandes>{{cite book|author=Moisés S. Fernandes|editor1=Rufino Ramos|date=1997|lang=en|editor2=José R. Dinis|url=http://repositorio.ul.pt/bitstream/10451/3540/1/ulsd_pm_isbn9729679169_MFernandes.pdf|editor3=D. Y. Yuan|editor4=Rex Wilson|title=Portuguese Behavior Towards the Political Transition and the Regional Integration of Macau in the Pearl River Region|chapter=Macau and Its Neighbours in Transition|page=48|publisher=Universidade de Macau, Fundação Macau}}</ref>
 
[[File:PLA Enter Macau.jpg|thumb|321px|Ushtria Popullore e Çlirimit të Kinës hyn në Makau për herë të parë pas kalimit të sovranitetit]]
Dorëzimi i Makaut në 20 dhjetor [[1999]], shënoi fundin zyrtar të Perandorisë Portugeze dhe fundin e Kolonializmit në Azi.<ref>{{cite web|publisher=BBC News|lang=en|date=18 dhjetor 1999|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/asia-pacific/566301.stm|title=Macau and the end of empire|archive-date=16 tetor 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20151016010255/http://news.bbc.co.uk/2/hi/asia-pacific/566301.stm}}</ref> Ndërsa procesi ishte i ngjashëm, kalimi i Makaut te [[Kina]] hasi më pak rezistencë se marrëveshja mes Britanisë dhe Kinës dy vite më parë në lidhje me [[Hong Kongu]]n, pasi Portugalia e kishte pranuar atë që në [[1979]].<ref>{{cite web|title=Joint declaration of the Government of the People's Republic of China and The Government of the Republic of Portugal on the question of Macao|publisher=Government Printing Bureau (Macao SAR)|url=http://bo.io.gov.mo/bo/i/88/23/dc/en/|accessdate=26 prill 2010|year=1987|lang=en|url-status=live|archive-date=20 korrik 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20110720014340/http://bo.io.gov.mo/bo/i/88/23/dc/en/}}</ref> Nga ana tjetër, Kina premtoi të ruante specifikat e Makaut, duke përfshirë sistemin e tij ekonomik me karakter kapitalist dhe ti jepte një shkallë të lartë autonomie, duke ndjekur parimin "një vend, dy sisteme". Pas rikthimit te Kina, Makau u bë një rajon administrativ special, i administruar nga banorët e tij, por më konkretisht i drejtuar nga një shef ekzekutiv, i zgjedhur nga votime jo të drejtpërdrejta, dhe një Asamble Legjislative, ku më pak se gjysma e anëtarëve të saj zgjidhen me votë të drejtpërdrejtë, duke krijiuar një marzh të madh manovrimi dhe kontrolli për forcat pro-qeveritare.<ref name=Fernandes/> Sispas marrëveshjes së kalimit, Makau do ta ruante mënyrën e tij kapitaliste të jetesës për të paktën 50 vjet pas dorëzimit, deri në vitin 2049.
 
==Trashëgimia==
[[File:Belem - Padrao dos Descobrimentos.jpg|thumb|left|314px|Monumenti i Zbulimeve në Lisbonë]]
Tashmë "Bashkësia e Vendeve të Gjuhës Portugeze" ("Comunidade dos Países de Língua Portuguesa", CPLP) shërben si pasues kulturor dhe ndërqeveritar i Perandorisë Portugeze.<ref name="CPLP_NewsID46">{{cite web|title=CPLP Histórico – Como surgiu?|accessdate=16 dhjetor 2015|publisher=CPLP|lang=pt|url=http://www.cplp.org/id-2752.aspx|archive-url=https://web.archive.org/web/20220627025943/https://www.cplp.org/id-2752.aspx|url-status=live|archive-date=27 qershor 2022}}</ref>
 
Megjithëse Makau iu rikthye Kinën, [[gjuha portugeze|portugalishtja]] mbetet gjuhë e përbashkët zyrtare me kinezen kantoneze në Makau.<ref>{{cite web|title=Cataloging Policy and Support Office: Macau|url=https://www.loc.gov/catdir/cpso/macau.html|lang=en|website=Library of Congress|accessdate=12 korrik 2012|url-status=live|archive-date=28 qershor 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20220628084516/https://www.loc.gov/catdir/cpso/macau.html}}</ref>
 
Tashmë, [[Ishujt Azore]] dhe [[Ishujt Madeira]] (këta të fundit administrojnë Ishujt e pabanuar Savage) janë territoret e vetme përtejdeti që mbeten politikisht të lidhur me Portugalinë. Megjithëse Portugalia filloi porcesin e çkolonizimit të Timorit Lindor në [[1975]], gjatë viteve 1999–2002 ndonjëherë konsiderohej kolonia e fundit e mbetur e Portugalisë, pas pushtimi indonezian i Timorit Lindor nuk u pranua nga [[Portugalia]].<ref>{{cite book|author=Miguel V. de Almeida|url=https://books.google.al/books?id=FBygd4ETwEcC|year=2004|title=An Earth-colored Sea: Race, Culture and the Politics of Identity in the Post-Colonial Portuguese-Speaking World|isbn=978-1-78238-854-8|lang=en|publisher=Berghahn Books|page=92}}</ref>
 
Tetë nga ish kolonitë e Portugalisë kanë portugalishten si gjuhë zyrtare. Bashkë me Portugalinë, ata tani janë anëtarë të Bashkësisë së Vendeve të Gjuhës Portugeze, që kur kombinohen arrijnë 10,742,000&nbsp;km<sup>2</sup>, ose 7.2% të masës territorit të Tokës (148 939 063&nbsp;km<sup>2</sup>).<ref name=CPLP-22>{{cite web|title=CPLP|lang=pt|accessdate=12 gusht 2010|url=http://www.cplp.org/id-22.aspx|work=cplp.org|archive-date=27 nëntor 2009|archive-url=https://web.archive.org/web/20091127143711/http://www.cplp.org/id-22.aspx|url-status=live}}</ref> Në [[2023]], ka 32 vëzhgues të lidhur me CPLP-në, duke pasqyruar ndikimin global të perandorisë së mëparshme të Portugalisë. Guinea Ekuatoriale, që adoptoi portugalishten si gjuhën e saj të tretë zyrtare, tashmë është një vend vëzhgues i asociuar me CPLP, bashkë me [[Mauritiusi]]n dhe [[Senegali]]n. Përveç kësaj, dymbëdhjetë vende ose rajone kandidate kanë aplikuar tashmë te CPLP dhe presin aprovimin e anëtarësisë.
 
[[File:Portugal Império total.png|thumb|upright=1.78|Harta diakronike e Perandorisë Portugeze (1415–1999): me të kuqe</br>Zona që ishin, në të njëjtën kohë, territore të Perandorisë Portugeze;</br>ngjyrë ulliri</br>Eksplorimet;</br>portokalli</br>Zona të ndikimit dhe tregtisë</br>rozë</br>Pretendimi i sovranitetit</br>me të gjelbër</br>Qendra grumbullimi tregtar (Feitorias)</br>Blu</br>Eksplorimet kryesore detare, itineraret dhe zonat e ndikimit]]
Sot, portugalishtja është një nga gjuhët kryesore të botës, e renditur e gjashta me afërsisht 240 milionë folës përreth globit.<ref name="língua portuguesa">{{cite web|title=língua portuguesa|url=http://diario.iol.pt/sociedade/lingua-portuguesa-portugues-ensino-governo-alunos/972503-4071.html|work=diario.iol.pt|lang=pt|accessdate=12 gusht 2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20101012031633/http://diario.iol.pt/sociedade/lingua-portuguesa-portugues-ensino-governo-alunos/972503-4071.html|url-status=dead|archive-date=12 tetor 2010}}</ref> Është gjuha e tretë më e folur në Amerikë, kryesisht në Brazil, megjithëse ka gjithashtu mjaft bashkësi luzofone në kombe si [[Kanadaja]], Shtetet e Bashkuara dhe [[Venezuela]]. Për më tepër, ka shumë gjuhë kreole me bazë portugalishten, duke përfshirë atë që përdoret nga populli kristang në Malaka.<ref>{{cite book|year=2015|lang=en|author=Viveka Velupillai|url=https://books.google.al/books?id=Dw-YBwAAQBAJ|title=Pidgins, Creoles and Mixed Languages: An Introduction|publisher=John Benjamins Publishing Co.|isbn=978-902726884-6|page=519}}</ref><ref name=lingpt>{{cite web|lang=pt|title=Somos 240 milhões de falantes|date=16 korrik 2008|url=http://www.tvi24.iol.pt/sociedade/lingua-portuguesa-portugues-ensino-governo-alunos/972503-4071.html|work=tvi24.iol.pt|accessdate=11 janar 2015}}</ref> Gjithashtu, ajo është "[[Lingua Franca]]" në shumë zotërime të vjetra koloniale në Afrikë dhe një gjuhë zyrtare në 8 vende, duke qenë edhe gjuhë e përbashkët zyrtare me gjuhën jue të kinezishtes në rajonin administrativ të Makaut. Duke përfshirë ndikimin e saj në Japoni, me fjalë të ndryshme japoneze me origjinë portugeze në leksikun japonez. Prania në Malaka, në [[Malajzia|Malajzi]], i dha origjinë bashkësisë kristang. Në [[Sri Lanka]], Cejloni i vjetër, të ashtuquajturit burgherat portugezë që, si shumë popuj të tjerë, mbajnë të gjallë një nga gjuhët kreole me bazë portugalishten.<ref name="CPLP-22"/>
 
Prania portugeze ka lënë gjithashtu një trashëgimi të madhe njerëzore, gastronomike, kulturore dhe arkitektonike në kontinente të ndryshme, një trashëgimi e jashtëzakonshme, duke ditur se tërësia e popullsisë portugeze në [[1527]] ishte vetëm 1,2 milionë banorë.<ref group=shpjegime>Numerikisht Rregjistri i Përgjithshëm i Mbretërisë, i referuar në 2009 nga Instituto Nacional de Estatística; numërimi i parë i popullsisë u bë në vitin [[1527]], në mbretërimin e Zhoaos III me bazë kryesisht familjet. Në këtë periudhë duhet të ketë patur një numër prej {{formatnum:1200000}} portugezësh.</ref>
 
Për shembull, meqenëse tregtarët portugezë ishin të parët që besohet se futën portokallet në Europë, në mjaft gjuhë indo-evropiane fruta është emërtuar sipas tyre. Disa shembuj janë shqipja [[wikt:portokall#Albanian|portokalle]] apo [[wikt:portokall#Albanian|portokall]] bullgarishtja [[wikt:портокал#Bulgarian|портокал]] (''portokal''), greqishtja [[wikt:πορτοκάλι#Greek|πορτοκάλι]] (''portokali''), maqedonishtja [[wikt:портокал#Macedonian|портокал]] (''portokal''), persishtja [[wikt:پرتقال#Persian|پرتقال]] (''porteghal'') dh rumanishtja [[wikt:portocală#Romanian|portocală]].<ref name="plantname">{{cite web|title=Multilingual Multiscript Plant Name Database: Sorting Citrus Names|publisher=University of Melbourne|lang=en|accessdate=11 dhjetor 2012|url-status=live|url=http://www.plantnames.unimelb.edu.au/Sorting/Citrus_2.html|archive-url=https://web.archive.org/web/20130515001035/http://www.plantnames.unimelb.edu.au/Sorting/Citrus_2.html|archive-date=15 maj 2013}}</ref><ref name="OstergrenBosse2011">{{cite book|author1=Robert C. Ostergren|author2=Mathias Le Bossé|publisher=Guilford Press|edition=i 2-të|url=https://books.google.com/books?id=y-1fwix23zMC&pg=PA129|title=The Europeans: A Geography of People, Culture, and Environment|year=2011|lang=en|isbn=978-1-60918-140-6|page=129}}</ref> Në lidhje me emrat mund të gjenden edhe në gjuhë të tjera: si arabisht [[wikt:البرتقال#Arabic|البرتقال]] (''burtukal''), gjeorgjisht [[wikt:ფორთოხალი#Georgian|ფორთოხალი]] (''p'ort'oxali''), turqisht [[wikt:portakal#Turkish|portakal]] dhe amharisht ''birtukan''.<ref name="plantname"/> Gjithashtu, në dialektet jugore italiane (p.sh. napolitanisht), një portokalle quhet ''[[:wikt:portogallo|portogallo]]'' apo ''[[:wikt:it:purtuallo|purtuallo]]'', d.m.th. "portugezja", në ndryshim nga italishtja standarde ''arancia''.
 
Në funksion të rëndësisë së saj ndërkombëtare, [[Portugalia]] dhe [[Brazili]] udhëheqin një lëvizje për ta përfshirë portugalishten si një nga gjuhët zyrtare të [[Organizata e Kombeve të Bashkuara|OKB-së]].<ref>{{cite web|title=ONU: Petição para tornar português língua oficial|url=http://diario.iol.pt/noticia.html?id=611263&div_id=4071|lang=pt|date=17 nëntor 2005|publisher=Diario.iol.pt|accessdate=21 prill 2010|archive-date=9 janar 2009|archive-url=https://web.archive.org/web/20090109230440/http://diario.iol.pt/noticia.html?id=611263&div_id=4071|url-status=dead}}</ref>
 
<center>
{| class="wikitable"
|-
! Rajoni
! Shtetet
! Vendet me territore që ishin pjesë e Perandorisë Portugeze
|-
| Afrika
| 26 shtete
| rowspan="4" |
|-
| Amerika e Veriut
| 3 shtete
|-
| Amerika Qëndrore dhe Jugore
| 4 shtete
|-
| Azia dhe [[Oqeania]]
| 22 shtete
|}
</center>
 
<gallery mode="packed" heights=234>
File:CPLP - Mapa.svg|Hartë e Bashkësisë së Vendeve të Gjuhës Portugeze; shtetet anëtare (blu), vendet vëzhguese (e gjelbër) dhe vendet dhe territoret zyrtarisht të interesuar (ngjyrë ari)
File:Portugal Império total.png|zotërimet e tanishme (e kuqe); Eksplorimet (ngjyrë ulliri); Zonat e ndikimit dhe tregtisë (portokalli); Pretendimet e sovranitetit (Rozë); Ngulime tregtare (e gjelbër); Eksplorimet kryesore detare, itineraret dhe zonat e ndikimit (bojëqielli)
File:Sé de Santa Catarina.jpg|Katedralja Se në Goa, Indi, një shembull i arkitekturës portugeze dhe një nga kishat më të mëdha të Azisë.
File:Macau street sign.JPG|Portugalishtja mbetet një nga gjuhët zyrtare në Makau, bashkë me kinezen.
File:Pillar of Vasco da Gama.jpg|Shtylla e Vasco da Gamës në Malindi, Kenja.
</gallery>
 
==Shiko gjithashtu ==
* [[Eksplorimet Detare Portugeze]]
* [[Zhvillimi naval iberik, 1400-1600]]
* [[Epoka e zbulimeve]]
* [[Zbulimi portugez i rrugës detare të Indisë]]
* [[Arkitektura Koloniale Portugeze]]
* [[India Portugeze]]
* [[Armadat Portugeze të Indisë]]
* [[Tregtia e Erëzave]]
* [[Perandoria Koloniale Hollandeze]]
* [[Perandoria Britanike]]
* [[Sundimi i Kompanisë Britanike në Indi]]
* [[Raxhi Britanik]]
* [[Perandoria Koloniale Franceze]]
 
==Shpjegime==
Gjatë dhjetëvjeçarëve të ardhshëm, marinarët portugezë vazhduan të eksplorojnë brigjet dhe ishujt e Azisë Lindore, duke krijuar kulla dhe fabrika në vendet që shkonin. Deri në vitin 1571, një varg postar detar lidhur nga [[Lisbona]] në [[Nagasaki]] përgjatë brigjeve të Afrikës, Lindjes së Mesme, Indisë dhe Azisë Jugore. Ky rrjet tregtar dhe tregtia koloniale patën një ndikim të konsiderueshëm pozitiv në rritjen ekonomike të Portugalisë (1500-1800), kur përbënte rreth një të pestën e të ardhurave të Portugalisë për kokë banori.
{{reflist|group="shpjegime"}}
 
== Referime ==
Kur [[Filipi II i Spanjës]], I i Portugalisë, trashëgoi kurorën portugeze në vitin 1580, filloi një bashkim 60-vjeçar mes Spanjës dhe Portugalisë, që nga ajo kohë që i është dhënë termi [[Historiografia|historiografik]] i [[Bashkimi Iberik|Bashkimit Iberik]]. Megjithëse mbretëritë vazhduan të administrohen veçmas, Këshilli i Portugalisë vendosi vendin dhe perandorinë e tij nga Madridi. Ndërsa mbreti i Spanjës ishte gjithashtu Mbreti i Portugalisë, kolonitë portugeze u bënë subjekt i sulmeve të tre fuqive rivale evropiane që ishin armiqësore ndaj Spanjës: Republikës Holandeze, Anglisë dhe Francës. Me popullsinë e saj më të vogël, Portugalia nuk ishte në gjendje të mbrojë në mënyrë efektive rrjetin e saj të mbingarkuar të posteve tregtare dhe perandoria filloi një rënie të gjatë dhe graduale. Përfundimisht, Brazili u bë kolonia më e vlefshme e epokës së dytë derisa, si pjesë e valës së lëvizjeve të pavarësisë që përfshiu [[Amerika (kontinent)|Amerikat]] gjatë shekullit të 19-të, u prish në 1822.
{{reflist}}
 
== Bibliografia ==
Epoka e tretë përfaqëson fazën përfundimtare të kolonializmit portugez pas dekolonizimit të Brazilit në vitet 1820. Deri atëherë, pasuria koloniale u zvogëlua në fortesa dhe plantacione përgjatë vijës bregdetare afrikane (zgjeruar në brendësi të vendit gjatë përleshje për Afrikën në fund të shekullit të 19-të), Timor portugalisht dhe enklava në Indi (India Portugeze) dhe Kina (Macau portugeze). Ultimatumi britanik i vitit 1890 çoi në tkurrjen e ambicieve portugeze në Afrikë.
{{refbegin|2}}
* {{cite book|author=David Abernethy|title=The Dynamics of Global Dominance, European Overseas Empires 1415–1980|publisher=Yale University Press|date=2000|isbn=0-300-09314-4|url=https://books.google.com/books?id=ennqNS1EOuMC|lang=en|accessdate=18 qershor 2015}}
* {{cite book|author=Tikiri Abeyasinghe|title=Jaffna Under the Portuguese|publisher=Lake House Investments|url=https://books.google.al/books?id=hsYLAAAAIAAJ|id=isbn-10 955552000-3, isbn-13 978-955552000-3|date=1986|lang=en}}
* {{cite book|author=Mordechai Abir|date=1980|publisher=Routledge|title=Ethiopia and the Red Sea: The Rise and Decline of the Solomonic Dynasty and Muslim European Rivalry in the Region|url=https://books.google.com/books?id=7fArBgAAQBAJ|lang=en|isbn=978-071463164-6}}
* {{cite book|author=João Capistrano de Abreu|title=Chapters of Brazil's Colonial History 1500–1800|url=https://books.google.com/books?id=73CsasKb1CgC|year=1998|translator=Arthur Irakel|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-802631-0|lang=en|accessdate=10 korrik 2012}}
* {{cite book|author=João Capistrano de Abreu|title=Capítulos da História Colonial, 1500-1800|url=https://books.google.al/books?id=bzAKEQAAQBAJ|publisher=BoD - Books on Demand|year=2024|lang=pt|isbn=979104310846-4}}
* {{cite book|author=Farooqui Salma Ahmed|title=A Comprehensive History of Medieval India: Twelfth to the Mid-Eighteenth Century|date=2011|lang=en|publisher=Pearson Education India|url=https://books.google.com/books?id=sxhAtCflwOMC|isbn=978-81-317-3202-1}}
* {{cite book|author=Luís de Albuquerque|title=Dicionário de História dos Descobrimentos Portugueses|url=https://books.google.al/books?id=xz_jAAAAMAAJ|editor=Francisco Contente Domingues|year=1994|publisher=Caminho|location=Lisbonë|volume=I|lang=pt|id=isbn-10 972210924-3, isbn-13 978-972210924-6}}
* {{cite book|author=Luís de Albuquerque|year=1994|lang=pt|editor=Francisco Contente Domingues|url=https://books.google.al/books?id=m0DjAAAAMAAJ|title=Dicionário de História dos Descobrimentos Portugueses|volume=II|publisher=Caminho|id=isbn-10 972210925-1, isbn-13 978-972210925-3|location=Lisbonë}}
* {{cite book|author=Miguel Vale de Almeida|title=An Earth-colored Sea: Race, Culture and the Politics of Identity in the Post-Colonial Portuguese-Speaking World|publisher=Berghahn Books|url= https://books.google.al/books?id=FBygd4ETwEcC|year=2004|isbn=978-1-78238-854-8|lang=en}}
* {{cite book|author=Francisco Alvares|editor1=Charles Fraser Beckingham|editor2=G. W. B. Huntingford|url=https://books.google.al/books?id=GDOIcgAACAAJ|title=Prester John of the Indies: A True Relation of the Lands of the Prester John, Being the Narrative of the Portuguese Embassy to Ethiopia in 1520, Written by Father Francisco Alvares (në 2 volume)|id=isbn-10 140942492-8, isbn-13 978-140942492-5|year=2010|lang=en|publisher=Taylor & Francis Group}}
* {{cite book|author=Frank Maloy Anderson|year=2009|lang=en|publisher=McCormick Press|url=http://books.google.com/books?id=o_5Fc3G13pIC|title=Handbook for the Diplomatic History of Europe, Asia and Africa 1870-1914|id=isbn-10 144468355-1, isbn-13 978-144468355-4}}
* {{cite book|author=James Maxwell Anderson|year=2000|lang=en|title=The History of Portugal|url=https://books.google.com/books?id=UoryGn9o4x0C|publisher=Greenwood Publishing Group|isbn=0-313-31106-4}}
* {{cite book|editor=William Angus|year=1837|location=Glasgow|publisher=Francis Orr & Sons|url=https://books.google.al/books?id=30oEAAAAQAAJ|title=History of England: From the Roman Invasion to the Accession of Queen Victoria I|lang=en|accessdate=10 korrik 2012}}
* {{cite book|editor1=Anthony Appiah|editor2=Henry Louis Gates|lang=en|title=Encyclopedia of Africa|url=https://books.google.com/books?id=A0XNvklcqbwC|publisher=Oxford University Press|date=2010|volume=2|isbn=978-019533770-9}}
* {{cite book|author1=Rubim Santos Leão de Aquino|year=1998|author2=Marco Antônio Bueno Bello|url=https://books.google.al/books?id=beArAAAAYAAJ|author3=Gilson Magalhães Domingues|title=Um sonho de liberdade: A conjuração de Minas|lang=pt|location=São Paulo|publisher=Editora Moderna|isbn=85-16-02100-9}}
* {{cite book|editor1=James R. Arnold|editor2=Roberta Wiener|title=Cold War: The Essential Reference Guide|url=https://books.google.com/books?id=XRd6Y-oiFPAC|accessdate=12 korrik 2012|date=2012|publisher=ABC-CLIO|lang=en|isbn=978-1-61069-003-4}}
* {{cite book|author=Daniel F. Austin|year=2004|title=Florida Ethnobotany|publisher=CRC Press|url=http://books.google.com/books?id=eS7lX_rC3GEC|id=isbn-10 0-203-49188-2, 978-0-203-49188-1|lang=en}}
* {{cite book|author=Peter Bakewell|title=A History of Latin America to 1825|publisher=Wiley-Blackwell|url=https://books.google.com/?id=XBV1q4TGBJ4C|date=2009|isbn=978-140518368-0|lang=en}}
* {{cite book|author1=Joao Barros|title=Da Asia de João de Barros e de Diogo de Couto: Dos feitos, que os Portuguezes fizeram na conquista, e descubrimento das terras, e mares do Oriente|url=https://books.google.com/books?id=a6E2AAAAMAAJ|volume=16; Decada Setima, Parte Primera|lang=pt|author2=Diogo de Couto|year=1782|publisher=Na Regia officina typografica|location=Lisbonë}}
* {{cite book|author1=Girma Beshah|year=1964|title=The Question of the Union of the Churches in Luso-Ethiopian Relations, 1500-1632|lang=en|author2=Merid Wolde Aregay|url=https://books.google.al/books?id=L34JAQAAIAAJ|publisher=Junta de Investigac̦ões do Ultramar and Centro de Estudos Históricos Ultramarinos}}
* {{cite book|author=Lidia Besouchet|title=Pedro II e o século XIX|publisher=Editora Nova Fronteira|url=https://books.google.al/books?id=ioUYAAAAYAAJ|year=1993|id=isbn-10 8520904947, isbn-13 978-852090494-7|lang=pt}}
* {{cite book|author=Leslie Bethell|date=1985|lang=en|title=The Independence of Latin America|url=https://books.google.com/books?id=hj81XeoW4zMC|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-34927-7}}
* {{cite book|editor1=Francisco Bethencourt|editor2=Diogo Ramada Curto|title=Portuguese Oceanic Expansion, 1400–1800|date=2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-84644-8|url=https://books.google.al/books?id=hxaCsSfdPXMC|lang=en}}
* {{cite book|author=Jeremy Black|title=War in the World: A Comparative History, 1450–1600|url=https://books.google.com/books?id=daQcBQAAQBAJ|date=2011|publisher=Palgrave Macmillan|lang=en|isbn=978-023034426-6}}
* {{cite book|author=Kristin C. Bloomer|year=2018|lang=en|publisher=Oxford University Press|url=https://books.google.al/books?id=-qU5DwAAQBAJ|title=Possessed by the Virgin: Hinduism, Roman Catholicism, and Marian Possession in South India|id=isbn-10 019061509-5, isbn-13 978-019061509-3}}
* {{cite book|editor=Huw V. Bowen|year=2002|editor2=Margarette Lincoln|editor3=Nigel Rigby|url=https://books.google.com/books?id=UmN4ZOgCbsIC|title=The Worlds of the East India Company|lang=en|publisher=Boydell & Brewer|isbn=978-1-84383-073-3|accessdate=10 korrik 2012}}
* {{cite book|author=Charles Ralph Boxer|title=Four Centuries of Portuguese Expansion, 1415-1825: A Succinct Survey|lang=en|series=3 of Ernest Oppenheimer Institute of Portuguese Studies|publisher=University of California Press & Witwatersrand University Press|orig-year=1961|year=1969|id=isbn-10 052001419-7, isbn-13 978-052001419-0}}
* {{cite book|author=Charles Ralph Boxer|year=1957|lang=en|title=The Dutch in Brazil, 1624–1654|url=https://books.google.al/books?id=2ZMYAAAAYAAJ|publisher=Clarendon Press|location=Oxford}}
* {{cite book|author=Charles Ralph Boxer|lang=en|title=The Portuguese Seaborne Empire 1415–1825|url=https://books.google.com/?id=BChmAAAAMAAJ|date=1969|isbn=0-09-131071-7|publisher=Hutchinson}}
* {{cite book|author=James Boyajian|title=Portuguese Trade in Asia Under the Habsburgs, 1580–1640|url=https://books.google.com/books?id=C0lrDYYzMyAC|publisher=Johns Hopkins University Press|date=2008|lang=en|isbn=0-8018-8754-2}}
* {{cite book|author=Ambrósio Fernandes Brandão|title=Diálogos das grandezas do Brasil|orig-year=1618|url=https://books.google.al/books?id=mpIXAAAAIAAJ|publisher=Oficina industrial graphica|year=1930|lang=pt}}
* {{cite book|author=Liam Matthew Brockey|title=Portuguese Colonial Cities in the Early Modern World|url=https://books.google.com/?id=gIlT0Uhaq_oC|lang=en|publisher=Ashgate Publishing|isbn=978-0-7546-6313-3|date=2008}}
* {{cite book|author=Jules Brown|year=2002|lang=en|editor=Dinah Gardner|title=Hong Kong & Macau|url=https://books.google.al/books?id=hkkeUNdw8gMC|id=isbn-10 1-85828-872-X, isbn-13 978-1-85828-872-7|publisher=Rough Guides}}
* {{cite book|editor1=Ralph Buller Hughes-Buller|year=1907|lang=en|title=Baluchistan District Gazetteer Series|url=https://books.google.al/books?id=Oug2AQAAMAAJ|editor2=Jamiat Rai|publisher=Education Society's Press|volume=6}}
* {{cite book|editor=Paula Kay Byers|others=Suzanne Michele Bourgoin|chapter=Nzinga Nkuwu|url=https://books.google.al/books?id=l08YAAAAIAAJ|title=Encyclopedia of World Biography: Mich-Orl|volume=11|year=1998|publisher=Gale Research Inc.|lang=en|id=isbn-10 0-7876-2221-4, isbn-13 978-0-7876-2221-3|accessdate=24 janar 2008}}
* {{cite book|author=Jorge Caldeira|year=1999|title=A nação mercantilista: ensaio sobre o Brasil|url=https://books.google.al/books?id=ga3frlFrOOIC|publisher=Editora 34|id=isbn-10 85-7326-138-2, isbn-13 978-85-7326-138-7|lang=pt}}
* {{cite book|author=João de Castro|year=1745|lang=en|title=The Voyage of Don Stefano de Gama from Goa to Suez, in 1540, with the intention of Burning the Turkish Galleys at that port|url=http://www.columbia.edu/itc/mealac/pritchett/00generallinks/kerr/vol06chap03sect01to05.html|volume=6|chapter=3|archive-date=14 tetor 2006|archive-url=https://web.archive.org/web/20061014142159/http://www.columbia.edu/itc/mealac/pritchett/00generallinks/kerr/vol06chap03sect01to05.html}}
* {{cite book|editor1=John Chesworth|title=Christian-Muslim Relations. a Bibliographical History|url=https://books.google.com/books?id=nohjCgAAQBAJ|editor2=David Thomas|volume=7. Central and Eastern Europe, Asia, Africa and South America (1500–1600)|publisher=Brill Academic Publishers|isbn=978-900429720-3|year=2015|lang=en}}
* {{cite book|author=Timothy Joel Coates|title=Convicts and Orphans: Forced and State-Sponsored Colonization in the Portuguese Empire, 1550–1755|publisher=Stanford University Press|url=https://books.google.com/books?id=PJ7ORZ5Gx5oC|year=2002|isbn=978-080473359-5|lang=en}}
* {{cite book|author=Leonardo Cohen|title=The Missionary Strategies of the Jesuits in Ethiopia (1555–1632)|url=https://books.google.com/books?id=4Zs3CcC2eLoC|isbn=978-3-447-05892-6|publisher=Harrassowitz Verlag|year=2009|lang=en}}
* {{cite book|author=Juan Ricardo Cole|title=Sacred Space and Holy War: The Politics, Culture and History of Shi'Ite Islam|url=https://books.google.al/books?id=ntarP5hrza0C|publisher=I.B. Tauris|year=2002|lang=en|id=isbn-10 186964-736-7, 978-186064-736-9}}
* {{cite book|author=Jacopo Corrado|year=2008|title=The Creole Elite and the Rise of Angolan Protonationalism: 1870–1920|lang=en|url=https://books.google.com/books?id=BKKf4PYI-IIC|publisher=Cambria Press|isbn=978-160497529-1}}
* {{cite book|author=Gaspar Correia|publisher=Academia Real de Ciências|title=Lendas da Índia|url=https://books.google.com/books?id=YmVKAAAAYAAJ|date=1858|orig-date=vitet 1550|location=Lisbonë|lang=pt|volume=1|accessdate=16 dhjetor 2011}}
* {{cite journal|author1=Leonor Freire Costa|author2=Nuno Palma|date=2015|author3=Jaime Reis|doi=10.1093/ereh/heu019|title=The great escape? The contribution of the empire to Portugal's economic growth, 1500–1800|volume=19|lang=en|issue=1|journal=European Review of Economic History|doi-access=free|pages=1-22|hdl-access=free|hdl=10400.5/26870}}
* {{cite book|editor=Jon Cowans|year=2003|lang=en|publisher=University of Pennsylvania Press|url=https://books.google.com/books?id=Ksf_tz5x5FwC|title=Early Modern Spain: A Documentary History|accessdate=10 korrik 2012|isbn=0-8122-1845-0}}
* {{cite book|author=John A. Crow|title=The Epic of Latin America|publisher=University of California Press|url=https://archive.org/details/epicoflatinameri00crow/|isbn=978-0-520-07723-2|edition=i 4-rt|year=1992|lang=en|location=Berkeley & Los Angeles|accessdate=10 korrik 2012|url-access=registration}}
* {{cite book|author=Roger Crowley|title=Conquerors: How Portugal Forged the First Global Empire|url=https://books.google.al/books?id=P1oDBwAAQBAJ|year=2015|publisher=Random House Publishing Group|id=isbn-10 081299401-9, isbn-13 978-081299401-8|lang=en}}
* {{cite book|author=Diogo Ramada Curto|title=Imperial Culture and Colonial Projects: The Portuguese-Speaking World from the Fifteenth to the Eighteenth Centuries|publisher=Berghahn Books|url= https://books.google.al/books?id=0BDMDwAAQBAJ|year=2020|lang=en|id=isbn-10 178920707-X, isbn-13 978-178920707-1}}
* {{cite book|author=Ronald Daus|title=Die Erfindung des Kolonialismus|publisher=Peter Hammer Verlag|url=https://books.google.al/books?id=NIcwAAAAYAAJ|year=1983|id=isbn-10 3-87294-202-6, isbn-13 978-3-87294-202-9|lang=de}}
* {{cite book|author=David Brion Davis|title=Inhuman Bondage: The Rise And Fall of Slavery in the New World|date=2006|isbn=978-019514073-6|lang=en|publisher=Oxford University Press|url=https://books.google.al/books?id=cPn3N0CvKyAC}}
* {{cite book|author=Kenneth Gordon Davies|title=The North Atlantic World in the Seventeenth Century|url=https://books.google.com/books?id=EN24iO1XJ3oC|lang=en|publisher=University of Minnesota Press|date=1974|isbn=0-8166-0713-3}}
* {{cite book|author1=Bailey W. Diffie|author2=George D. Winius|title=Foundations of the Portuguese Empire, 1415–1580|year=1977|lang=en|publisher=University of Minnesota Press|url=https://books.google.com/books?id=hBTqPX4G9Y4C|isbn=978-0-8166-0782-2}}
* {{cite book|author=Anthony R. Disney|title=History of Portugal and the Portuguese Empire: From Beginnings to 1807|volume=1|year=2009|lang=en|publisher=Cambridge University Press|url=https://books.google.al/books?id=RXEIx2O4Dp8C|isbn=978-052184318-8}}
* {{cite book|author=Anthony R. Disney|title=History of Portugal and the Portuguese Empire: From Beginnings to 1807|volume=2|year=2009|lang=en|publisher=Cambridge University Press|url=https://books.google.al/books?id=0tzMtAEACAAJ|id=isbn-10 0-521-74612-4, 978-0-521-74612-0}}
* {{cite book|author=Ernest Stanley Dodge|title=Islands and Empires: Western Impact on the Pacific and East Asia|publisher=University of Minnesota Press|year=1976|isbn=978-081660788-4|url=https://books.google.com/?id=RE5vls1XeEgC|lang=en}}
* {{cite book|author=Francis A. Dutra|editor=Barbara A. Tenenbaum|others=Georgette Magassy Dorn|url=https://books.google.al/books?id=YSAOAQAAMAAJ|chapter=Salvador Correia de Sá e Benavides|year=1996|lang=en|title=Encyclopedia of Latin American History and Culture|volume=5|location=New York|publisher=Charles A. Scribner's Sons|id=isbn-10 0-684-80480-8, isbn-13 978-0-684-80480-4}}
* {{cite book|author=Francis A. Dutra|editor=Barbara A. Tenenbaum|others=Georgette Magassy Dorn|url=https://books.google.al/books?id=R4fh_Gmas8YC|chapter=Overseas Council (Portugal)|title=Encyclopedia of Latin American History and Culture|volume=4|location=New York|publisher=Charles Scribner's Sons|year=1996|id=isbn-10 0-684-19253-5, isbn-13 978-0-684-19253-6|lang=en}}
* {{cite book|editor=Richard L. Edmonds|title=China and Europe Since 1978: A European Perspective|url=https://books.google.com/books?id=mXoFscQ2QwsC|publisher=Cambridge University Press|lang=en|date=shtator 2002|isbn=978-0-521-52403-2}}
* {{cite book|author=Geoffrey Rudolph Elton|year=1990|title=The New Cambridge Modern History|url=https://books.google.al/books?id=59Pae06JSiUC|volume=2, The Reformation, 1520-1559|publisher=Cambridge University Press|lang=en|id=isbn-10 0-521-34536-7, isbn-13 978-0521-34536-1}}
* {{cite book|author=Moisés Silva Fernandes|editor1=Rufino Ramos|editor2=José Rocha Dinis|url=http://repositorio.ul.pt/bitstream/10451/3540/1/ulsd_pm_isbn9729679169_MFernandes.pdf|editor3=D. Y. Yuan|editor4=Rex Wilson|date=1997|lang=en|title=Portuguese Behavior Towards the Political Transition and the Regional Integration of Macau in the Pearl River Region|chapter=Macau and Its Neighbours in Transition|publisher=Universidade de Macau, Fundação Macau}}
* {{cite book|author=Willem Floor|year=2009|lang=en|chapter=Dutch Relations with the Persian Gulf|url=https://books.google.al/books?id=ncfIAAAAQBAJ|editor=Lawrence G. Potter|id=isbn-10 0-230-61845-6, isbn-13 978-0-230-61845-9|publisher=Palgrave Macmillan|title=The Persian Gulf in History|page=240}}
* {{cite book|author1=Jean Marcel Carvalho França|year=2014|lang=pt|author2=Sheila Moura Hue|url=https://books.google.al/books?id=YW5vrgEACAAJ|title=Piratas no Brasil: As incríveis histórias dos ladrões dos mares que pilharam nosso litoral|publisher=Globo Livros|accessdate=1 korrik 2016|id=isbn-10 852505827-0, isbn-13 978-852505827-0}}
* {{cite book|author=Tom Gallagher|year=1982|publisher=St. Martin's Press|lang=en|isbn=978-071900876-4|url=https://books.google.com/books?id=-xu8AAAAIAAJ|title=Portugal: A Twentieth Century Interpretation}}
* {{cite book|author1=Louis Henry Gann|author2=Peter Duignan|publisher=University of America Press|url=https://books.google.com/books?id=IWFOBb9rOgEC|title=Africa and the World: An Introduction to the History of Sub-Saharan Africa from Antiquity to 1840|isbn=978-0-7618-1520-4|year=1972|lang=en}}
* {{cite book|author=Carrie Gleason|year=2007|lang=en|publisher=Crabtree Publishing Company|url=https://books.google.com/books?id=o-54TjlhrfIC|title=The Biography of Tea|isbn=978-0-7787-2493-3}}
* {{cite book|author=François Gipouloux|title=The Asian Mediterranean: Port Cities and Trading Networks in China, Japan and Southeast Asia, 13th–21st Century|lang=en|isbn=978-085793426-0|url=https://books.google.com/books?id=jIAKkMlFFQAC|publisher=Edward Elger|year=2011}}
* {{cite book|author=Vitorino Magalhães Godinho|title=Os Descobrimentos e a Economia Mundial; në 4 volume|url=https://search.worldcat.org/oclc/9687516|lang=pt|publisher=Editorial Presença|orig-date=1963–1971|date=1981–1983|location=Lisbonë|edition=i 2-të i përmirësuar dhe zgjeruar}}
* {{cite book|author=Grant K. Goodman|publisher=Routledge|title=Japan and the Dutch 1600-1835|url=https://books.google.com/books?id=SzPs4rb2TN0C|year=2000|isbn=978-070071220-5|lang=en}}
* {{cite book|author=Stefan Goodwin|title=Africa's Legacies Of Urbanization: Unfolding Saga of a Continent|url=https://books.google.com/books?id=Wqidll-BE-wC|isbn=978-0-7391-5176-1|publisher=Lexington Books|year=2008|lang=en}}
* {{cite book|author=Pamila Gupta|title=Portuguese Decolonization in the Indian Ocean World: History and Ethnography|url=https://books.google.al/books?id=ekttDwAAQBAJ|id=isbn-10 135004364-8, isbn-13 978-135004364-0|year=2018|lang=en|publisher=Bloomsbury Publishing}}
* {{cite journal|author=Carlos Haag|url=https://revistapesquisa.fapesp.br/um-imenso-portugal/|publisher=FAPESP|date=2012|journal=Revista Pesquisa|title=Um imenso Portugal: Império lusitano soube usar liberdade das elites locais e religião missionária para manter-se por cinco séculos|issue=201|lang=pt}}
* {{cite book|author=Richard James Hammond|date=1966|publisher=Stanford University Press|url=http://books.google.com/books?id=NZeaAAAAIAAJ|title=Portugal and Africa, 1815-1910: A Study in Uneconomic Imperialism|lang=en|isbn=080470296-9}}
* {{cite book|author=Willard Anderson Hanna|title=Indonesian Banda: Colonialism and its Aftermath in the Nutmeg Islands|year=1991|publisher=Yayasan Warisan dan Budaya Banda Naira|url=https://books.google.al/books?id=cHdytgAACAAJ|location=Bandanaira|lang=en}}
* {{cite book|author=Jonathan Gil Harris|year=2015|lang=en|title=The First Firangis: Remarkable Stories of Heroes, Healers, Charlatans, Courtesans & Other Foreigners who Became Indian|url=https://books.google.al/books?id=sOlrrgEACAAJ|publisher=Aleph Book Company|id=isbn-10 93-82277-63-3, isbn-13 978-93-82277-63-7}}
* {{cite book|author1=Hubert Clinton Herring|author2=Helen Baldwin Herring|title=A History of Latin America: From the Beginnings to the Present|year=1968|publisher=Knopf|isbn=0-224-60284-5|url=https://books.google.com/books?id=b1B6AAAAMAAJ|lang=en}}
* {{cite book|author=John Jeremy Hespeler-Boultbee|year=2006|lang=en|title=A Story in Stones: Portugal's Influence on Culture and Architecture in the Highlands of Ethiopia 1493-1634|url=http://books.google.com/books?id=7Nz5OqKWeTwC|publisher=CCB Publishing|isbn=0-9781162-1-6}}
* {{cite book|editor1=Linda M. Heywood|editor2=John K. Thornton|title=Central Africans, Atlantic Creoles, and the Foundation of the Americas, 1585–1660|publisher=Cambridge University Press|url=https://books.google.com/books?id=S42CypbRTlQC|isbn=978-052177065-1|year=2007|accessdate=16 maj 2016|lang=en}}
* {{cite book|author=Shihan de Silva Jayasuriya|title=The Portuguese in the East: A Cultural History of a Maritime Trading Empire|publisher=I.B. Taurus|year=2008|lang=en|isbn=978-184511585-2|url=https://books.google.com/books?id=bkoBAwAAQBAJ}}
* {{cite book|author=Carlos Augusto Montalto Jesus|title=Historic Macao|publisher=Kelly & Walsh, ltd.|url=https://books.google.com/?id=tMsNAAAAIAAJ|year=1902|lang=en|isbn=978-114322535-2}}
* {{cite book|editor1=Richard M. Juang|editor2=Noelle Anne Morrissette|title=Africa and the Americas: Culture, Politics, and History: A Multidisciplinary Encyclopedia|publisher=ABC-CLIO|url=https://books.google.com/books?id=wFrAOqfhuGYC|year=2008|isbn=978-1-85109-441-7|volume=2|lang=en}}
* {{cite book|author=Henry Kamen|title=Philip of Spain|year=1999|publisher=Yale University Press|url=https://books.google.com/books?id=wyWourPR5S8C|lang=en|isbn=978-030007800-8}}
* {{cite journal|author=Sabir Badal Khan|title=Portuguese Encounters With Coastal Makran Baloch During the Sixteenth Century. Some references from a Balochi heroic epic|date=korrik 2000|journal=Journal of the Royal Asiatic Society|volume=10|issue=2|publisher=Cambridge University Press|lang=en|DOI=10.1017/S1356186300012438|pages=153-69}}
* {{cite book|author=James Kirkman|title=Fort Jesus: A Portuguese Fortress on the East African Coast|url=https://books.google.al/books?id=T_XCzgEACAAJ|lang=en|publisher=Clarendon Press|year=1974|location=Oxford|id=isbn-10 0199200351, isbn-13 978-019920035-1}}
* {{cite book|author=Ettien Koffi|year=2012|lang=en|publisher=Walter de Gruyter, Inc.|url=https://books.google.com/books?id=2C1TGbN5R84C|title=Paradigm Shift in Language Planning and Policy: Game-Theoretic Solutions|location=Boston/Berlin|accessdate=12 korrik 2012|isbn=978-1-934078-10-5}}
* {{cite book|author1=Jan Kozák|author2=Vladimir Cermák|title=The Illustrated History of Natural Disasters|year=2007|publisher=Springer|url=https://books.google.com/books?id=JUcX4-WFxOYC|isbn=978-904813324-6|lang=en}}
* {{cite book|author=Paul H. Kratoska|title=South East Asia, Colonial History: Imperialism before 1800|url=https://books.google.com/books?id=Z9U-FUPS3DkC|isbn=978-041521540-4|publisher=Taylor & Francis|year=2004|lang=en}}
* {{cite book|author=Donald Frederick Lach|title=Asia in the Making of Europe, Volume I: The Century of Discovery|year=1994|lang=en|publisher=University of Chicago Press|url=https://books.google.com/books?id=xD52ge5a8vYC|isbn=978-0-226-46708-5}}
* {{cite book|author=Jane Ladle|title=Brazil|publisher=American Map|year=2000|isbn=978-088729130-2|url=https://books.google.com/books?id=BxzxIDoa5CIC|lang=en}}
* {{cite book|author=Robert M. Levine|publisher=Palgrave Macmillan|title=The History of Brazil|url=https://books.google.com/books?id=Pi56Cw3yGfcC|year=2003|accessdate=10 korrik 2012|isbn=978-1-4039-6255-3|lang=en}}
* {{cite book|author=Gary P. Leupp|year=2003|lang=en|title=Interracial Intimacy in Japan: Western Men and Japanese Women, 1543-1900|publisher=A&C Black, Continuum Internat. Pub. Group|url=https://books.google.al/books?id=-I6owJcCOdwC|id=isbn-10 0-8264-6074-7, isbn-13 978-0-8264-6074-5}}
* {{cite book|author=Jan Huygen Van Linschoten|year=1596|title=Itinerario, voyage ofte schipvaert, van Ian Huygen van Linschoten naer Oost ofte Portugaels Indien, inhoudende een corte beschryvinghe der selver landen ende zee-custen...|lang=nl|publisher=Cornelis Claesz.|url=https://archive.org/details/itinerariovoyage00lins/|location=Amsterdam}}
* {{cite book|author=Jan Huygen van Linschoten|editor1=Arthur Coke Burnell|title=The Voyage of John Huyghen van Linschoten to the East Indies...|date=1885|lang=en|editor2=Pieter Anton Tiele|url=https://books.google.al/books?id=GUxSjS0jpjwC|volume=1|publisher=Hakluyt Society|location=Londër}}
* {{cite book|author=Jan Huygen van Linschoten|editor1=Arthur Coke Burnell|title=The Voyage of John Huyghen van Linschoten to the East Indies...|date=1885|lang=en|editor2=Pieter Anton Tiele|url=https://books.google.al/books?id=nQG48NvRqcEC|volume=2|publisher=Hakluyt Society|location=Londër}}
* {{cite book|author=Maria Manuel Lisboa|title=Paula Rego's Map of Memory: National and Sexual Politics|url=https://books.google.com/books?id=pI1BY9zACgQC|isbn=978-0-7546-0720-5|publisher=Ashgate Publishing|year=2008|lang=en}}
* {{cite book|author=James Lockhart|title=Early Latin America: A History of Colonial Spanish America and Brazil|publisher=Cambridge University Press|year=1983|isbn=0-521-29929-2|url=https://books.google.com/books?id=jzoBzwABlZEC|lang=en}}
* {{cite book|author=Allister Macmillan|title=Mauritius Illustrated|publisher=Educa Books, Facsimile edition|url=https://books.google.com/books?id=_EusZwEdxpAC|isbn=0-313-31106-4|year=2000|lang=en}}
* {{cite book|author=Norrie MacQueen|year=1997|publisher=Longman|lang=en|title=The Decolonization of Portuguese Africa: Metropolitan Revolution and the Dissolution of Empire|url=https://books.google.al/books?id=tc1xAAAAMAAJ|id=isbn-10 058225994-0, isbn-13 978-058225994-2}}
* {{cite book|author=James Mahoney|title=Colonialism and Postcolonial Development Spanish America in Comparative Perspective|year=2010|lang=en|publisher=Cambridge University Press|url=https://books.google.com/books?id=p1_m-Y-5FJEC|isbn=978-0-521-11634-3}}
*{{cite book|author=Pius Malekandathil|title=Maritime India: Trade, Religion and Polity in the Indian Ocean|url=https://books.google.com/books?id=rN69iFj1PJoC|isbn=978-938060701-6|publisher=Primus Books|year=2010|lang=en}}
* {{cite book|author=Peter C. Mancall|year=2007|title=The Atlantic World and Virginia, 1550–1624|url=https://books.google.com/books?id=IqPqCQAAQBAJ|publisher=University of North Carolina Press|isbn=978-080783883-9|lang=en}}
* {{cite book|author=Claude Markovits|year=2000|title=The Global World of Indian Merchants, 1750–1947: Traders of Sind from Bukhara to Panama|lang=en|publisher=Cambridge University Press|url=https://books.google.com/books?id=M2vu7Odjz6kC|isbn=978-113943127-9|accessdate=18 korrik 2017}}
* {{cite book|author=David Marley|title=Historic Cities of the Americas: An Illustrated Encyclopedia|url=https://books.google.com/books?id=q1a4j2HNmjUC|isbn=978-1-57607-574-6|publisher=ABC-CLIO|year=2005|volume=1|lang=en}}
* {{cite book|author=David Marley|title=Wars of the Americas: A Chronology of Armed Conflict in the Western Hemisphere (2 Volume)|year=2008|publisher=University of Oklahoma Press|url=https://books.google.com/books?id=DkgGVTOr2EsC|lang=en|isbn=978-159884100-8}}
* {{cite book|author=Anatónio Henrique de Oliveira Marques|title=History of Portugal: From Lusitania to Empire|volume=1|year=1972|lang=en|publisher=Columbia University Press|url=https://books.google.al/books?id=OlKTVOp3VYwC|isbn=978-023103159-2}}
* {{cite book|author=Kuzhippalli Skaria Mathew|title=History of the Portuguese Navigation in India, 1497–1600|url=https://books.google.com/books?id=Kl3IR3RJTIEC|publisher=Mittal Publications|year=1988|lang=en|isbn=978-817099046-8}}
* {{cite book|author=Lyle McAlister|title=Spain and Portugal in the New World, 1492–1700|url=https://books.google.com/books?id=iy8jXXFuWdEC|publisher=University of Minnesota Press|year=1984|isbn=0-8166-1216-1|lang=en}}
* {{cite book|author=Kenneth Gordon McIntyre|title=The Secret Discovery of Australia: Portuguese Ventures 200 Years Before Captain Cook|year=1977|lang=en|publisher=Souvenir Press|url=https://books.google.al/books?id=3HUcAAAAMAAJ|id=isbn-10 028562303-6, isbn-13 978-028562303-3}}
* {{cite book|author=Jaswant Lal Mehta|title=Advanced Study in the History of Medieval India|url=https://books.google.com/books?id=iUk5k5AN54sC|year=1980|publisher=Sterling Publishers Pvt. Ltd|isbn=978-81-207-0617-0|lang=en}}
* {{cite book|author=Alida C. Metcalf|title=Go-Betweens and the Colonization of Brazil: 1500–1600|url=https://books.google.com/books?id=lWuNIISvBqIC|publisher=University of Texas Press|year=2006|isbn=978-0-292-71276-8|lang=en}}
* {{cite book|author=Alida C. Metcalf|title=Family and Frontier in Colonial Brazil: Santana de Parnaíba, 1580–1822|isbn=978-0-292-70652-1|year=2005|publisher=University of Texas Press|url=https://books.google.com/books?id=INhcIzDccb8C|lang=en}}
* {{cite book|author=Giles Milton|publisher=Sceptre|year=1999|lang=en|title=Nathaniel's Nutmeg: How One Man's Courage Changed the Course of History|isbn=978-0-340-69676-7|url=https://books.google.al/books?id=yPa0oAEACAAJ|location=Londër}}
* {{cite book|author=Leyla Perrone Moisés|title=Vinte Luas: Viagem de Paulmier de Gonneville ao Brasil, 1503-1505|publisher=Companhia das Letras|year=1992|lang=pt|location=São Paulo|url=https://books.google.al/books?id=q_ErAAAAYAAJ|id=isbn-10 857164241-9, isbn-13 978-857164241-6}}
* {{cite book|author=Alexander Kyd Nairne|year=1988|orig-year=1894|lang=en|title=History of the Konkan|url=https://books.google.al/books?id=nzPCcILP-XwC|publisher=Asian Educational Services|location=Nju Delhi|id=isbn-10 81-206-0275-7, isbn-13 978-81-206-0275-5}}
* {{cite book|author=Malyn D.D. Newitt|title=A History of Mozambique|publisher=Indiana University Press|url=https://books.google.com/?id=vLzp_zs1t6cC|year=1995|isbn=978-0-253-34006-1|lang=en}}
* {{cite book|author=Malyn D.D. Newitt|title=A History of Portuguese Overseas Expansion, 1400–1668|url=https://books.google.com/books?id=vpteLQcx6J4C|year=2005|isbn=0-415-23979-6|publisher=Routledge|lang=en}}
* {{cite book|author=Patrick O'Flanagan|year=2008|title=Port Cities of Atlantic Iberia, c. 1500–1900|url=https://books.google.com/books?id=fzJc8ii7OMsC|lang=en|publisher=Ashgate Publishing|isbn=978-0-7546-6109-2}}
* {{cite book|author=Pedro Aires Oliveira|lang=en|chapter=Decolonization in Portuguese Africa|url=https://oxfordre.com/africanhistory/view/10.1093/acrefore/9780190277734.001.0001/acrefore-9780190277734-e-41|doi=10.1093/acrefore/9780190277734.013.41|title=Oxford Research Encyclopedia of African History|date=24 maj 2017|isbn=978-019027773-4|accessdate=22 mars 2022|url-status=live|archive-date=13 maj 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210513215825/https://oxfordre.com/africanhistory/view/10.1093/acrefore/9780190277734.001.0001/acrefore-9780190277734-e-41}}
* {{cite book|author=James Stuart Olson|year=1991|title=Historical Dictionary of European Imperialism|url=https://books.google.com/books?id=uyqepNdgUWkC|isbn=978-031326257-9|publisher=Greenwood|lang=en}}
* {{cite book|author=Keat Gin Ooi|title=Southeast Asia: A Historical Encyclopedia, from Angkor Wat to East Timor|volume=1|year=2004|publisher=ABC-CLIO|isbn=978-1-57607-771-9|url=https://books.google.com/books?id=QKgraWbb7yoC|lang=en}}
* {{cite book|author=Keat Gin Ooi|year=2009|lang=en|title=Historical Dictionary of Malaysia|url=https://books.google.com/books?id=3Uq_c2LARgAC|isbn=978-0-8108-5955-5|publisher=Rowman & Littlefield Publishers}}
* {{cite book|author1=Robert C. Ostergren|author2=Mathias Le Bossé|publisher=Guilford Press|edition=i 2-të|url=https://books.google.com/books?id=y-1fwix23zMC|title=The Europeans: A Geography of People, Culture, and Environment|year=2011|lang=en|isbn=978-1-60918-140-6}}
* {{cite book|author=Arnold Pacey|title=Technology in World Civilization: A Thousand-year History|year=1991|lang=en|publisher=MIT Press|id=isbn10 0-262-66072-5, isbn-13 978-0-262-66072-3|url=https://archive.org/details/technologyinworl0000pace|url-access=registration}}
* {{cite book|editor1=Melvin Eugene Page|editor2=Penny M. Sonnenburg|title=Colonialism: An International, Social, Cultural, and Political Encyclopedia|volume=2|lang=en|publisher=ABC-CLIO|url=https://books.google.com/books?id=qFTHBoRvQbsC|year=2003|isbn=1-57607-335-1|accessdate=3 tetor 2020}}
* {{cite book|author=Kavalam Madhava Panikkar|year=1953|lang=en|publisher=George Allen and Unwin|url=https://books.google.al/books?id=0PsMAAAAIAAJ|location=Londër|title=Asia and Western dominance, A Survey of the Vasco Da Gama Epoch of Asian History, 1498–1945}}
* {{cite book|author=Gabriel Paquette|title=Imperial Portugal in the Age of Atlantic Revolutions: The Luso-Brazilian World, c. 1770–1850|year=2013|lang=en|publisher=Cambridge University Press|url=https://books.google.al/books?id=Fwbw6QEnaO4C|id=isbn-10 1-107-02897-3, isbn-13 978-1-107-02897-5}}
*{{cite book|author=Michael Pearson|title=Merchants and Rulers in Gujarat: The Response to the Portuguese in the Sixteenth Century|year=1976|lang=en|publisher=University of California Press|url=https://books.google.com/books?id=yVPn43u846AC|isbn=978-0-520-02809-8}}
*{{cite book|author=Michael Pearson|title=The Portuguese in India|publisher=Cambridge University Press|url=https://books.google.com/books?id=qI1ZRwAACAAJ|isbn=0-521-25713-1|year=1987|lang=en}}
*{{cite book|author=Maria do Rosário Pimente|title=Viagem ao fundo das consciências: a escravatura na época moderna|publisher=Edições Colibri|year=1995|lang=pt|isbn=972-8047-75-4|url=https://books.google.com/books?id=DrlIAAAAYAAJ}}
* {{cite book|author=Jacques Pirenne|year=1962|publisher=Dutton|lang=en|title=The Tides of History|url=https://books.google.al/books?id=8EbTAAAAMAAJ|volume=2|chapter=Portuguese Thalassocracy}}
* {{cite book|author1=Tomé Pires|editor=Armando Cortesão|orig-year=1990|author2=Francisco Rodrigues|url=https://books.google.al/books?id=h82D-Y0E3TwC|title=The Suma Oriental of Tome Pires: An Account of the East, from the Red Sea to Japan, written in Malacca and India in 1512-1515; & The Book of Francisco Rodrigues, Pilot-Major of the Armada that Discovered Banda and Moluccas|publisher=Asian Educational Services|year=2005|volume=1|isbn=81-206-0535-7|lang=en}}
*{{cite book|author=Clive Ponting|title=World History: A New Perspective|publisher=Chatto & Windus|url=https://books.google.al/books?id=EapmAAAAMAAJ|year=2000|isbn=0-7011-6834-X|lang=en}}
* {{cite book|author=Edgar Prestage|year=2007|title=The Portuguese Pioneers|publisher=Read Books|url=https://books.google.al/books?id=mtCb7jOIWBwC|lang=en|isbn=1-4067-4593-6}}
* {{cite book|author=Anant Kabka Priolkar|title=The Goa Inquisition: Being a Quatercentenary Commemoration Study of the Inquisition in India|year=1961|publisher=Bombay University Press|url=https://books.google.al/books?id=toz9yHz5XikC|lang=en}}
* {{cite journal|author=Rogerio Miguel Puga|lang=en|journal=Bulletin of Portuguese/Japanese Studies|url=https://redalyc.org/articulo.oa?id=36100506|title=The Presence of the "Portugals" in Macau and Japan in Richard Hakluyt's ''Navigations''|volume=5|date=dhjetor 2002|issn=0874-8438|pages=81-116|publisher=Redalyc|accessdate=26 mars 2022|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20230330201013/http://www.redalyc.org/articulo.oa?id=36100506|archive-date=30 mars 2023}}
* {{cite book|author1=Max Quanchi|year=2005|author2=John Robson|publisher=Scarecrow Press|url=https://books.google.com/books?id=FUwDzM94jGUC|title=Historical Dictionary of the Discovery and Exploration of the Pacific Islands|lang=en|isbn=978-0-8108-6528-0}}
* {{cite book|author=Carmen M. Radulet|title=As viagens de Diogo Cão: um problema ainda em aberto|url=http://books.google.com/books?id=HzVu8IUqQt8C|publisher=Universidade de Coimbra, Biblioteca Geral 1|date=1988|lang=pt}}
* {{cite book|editor1=S. M. Ramasamy|year=2006|editor2=C. J. Kumanan|editor3=R. Sivakumar|url=https://books.google.com/books?id=5gEBfvCBclUC|editor4=Bhoop Singh|lang=en|title=Geomatics in Tsunami|accessdate=10 korrik 2012|publisher=New India Publishing|isbn=978-81-89422-31-8}}
*{{cite book|author=Merle Calvin Ricklefs|title=A History of Indonesia Since c. 1300|edition=i 2-të|url=https://books.google.al/books?id=Ws5tQgAACAAJ|year=1993|publisher=Stanford University Press|location=Londër|lang=en|id=isbn-10 080472195-5, isbn-13 978-080472195-0}}
*{{cite book|author=Junius P. Rodriguez|title=Slavery in the United States: A Social, Political, and Historical Encyclopedia|volume=2|year=2007|publisher=ABC-CLIO|isbn=978-1-85109-549-0|url=https://books.google.com/books?id=4X44KbDBl9gC|lang=en}}
* {{cite book|author=Clifford J. Rogers|title=The Military Revolution Debate: Readings on the Military Transformation of Early Modern Europe|publisher=Routledge, Taylor & Francis Group|url=https://books.google.al/books?id=26Q_BAAAQBAJ|date=31 maj 1995|id=isbn-10 0-813320542, isbn-13 978-0-81332054-0|lang=en}}
* {{cite book|author=Francis Millet Rogers|year=1962|title=The Quest for Eastern Christians: Travels and Rumor in the Age of Discovery|lang=en|publisher=University of Minnesota Press|url=http://books.google.com/books?id=lBh--X3QjnsC|isbn=0-8166-0275-1}}
* {{cite book|author=Maria de Lurdes Rosa|title=Longas Guerras, longos sonhos africanos. Da tomada de Ceuta ao fim do Império|year=2010|lang=pt|publisher=Fio da Palavra Editores|url=https://www.academia.edu/31117562/Longas_Guerras_longos_sonhos_africanos._Da_tomada_de_Ceuta_ao_fim_do_Imp%C3%A9rio|location=Porto|isbn=978-989-8171-25-2}}
*{{cite book|author=Anthony John Russell Russell-Wood|year=1998|lang=en|title=The Portuguese Empire 1415–1808|publisher=Johns Hopkins University Press|isbn=0-8018-5955-7|url=https://books.google.com/books?id=JTVH7PZU1hUC}}
*{{cite book|author=Anthony John Russell Russell-Wood|publisher=University of California Press|url=https://books.google.com/books?id=2bDaBpOgi_UC|lang=en|title=Fidalgos and Philanthropists: The Santa Casa da Misericórdia of Bahia, 1550–1755|year=1968}}
* {{cite book|author=David J. Russo|title=American History from a Global Perspective: An Interpretation|url=https://books.google.al/books?id=1azOEAAAQBAJ|year=2000|publisher=Bloomsbury Publishing|id=isbn-10 031300296-7, isbn-13 978-031300296-0|lang=en}}
* {{cite book|author=Maria Emília Madeira Santos|publisher=Junta de Investigações Científicas do Ultramar|url=http://books.google.com/books?id=f4d4qtYuYQYC|date=1983|title=Silva Porto e os problemas da África portuguesa no século XIX; Série Separatas / Centro de Estudos de Cartografia Antiga|location=Koimbra|lang=pt}}
* {{cite book|author=Geoffrey Vaughan Scammell|title=The World Encompassed: The First European Maritime Empires c. 800-1650|year=1981|lang=en|publisher=University of California Press|url=https://books.google.al/books?id=EayR3sm4mvUC|id=isbn-10 0-520-04422-3, isbn-13 978-0-520-04422-7}}
*{{cite book|author=Geoffrey Vaughn Scammell|title=The First Imperial Age, European Overseas Expansion c. 1400–1715|publisher=Routledge|year=1997|lang=en|isbn=0-415-09085-7|url=https://books.google.com/books?id=G5DGygQdNp0C}}
* {{cite web|author=Julita Scarano|year=2009|title=Migração sob contrato: a opinião de eça de queiroz|url=http://www.anpocs.org/portal/index.php?option=com_docman&task=doc_view&gid=4795&Itemid=357|publisher=Unesp-Ceru|lang=pt|accessdate=29 nëntor 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20130204093900/http://www.anpocs.org/portal/index.php?option=com_docman&task=doc_view&gid=4795&Itemid=357|url-status=dead|archive-date=4 shkurt 2013}}
*{{cite book|author=Stuart B. Schwartz|title=Sovereignty and Society in Colonial Brazil: The High Court of Bahia and Its Judges, 1609–1751|year=1973|publisher=University of California Press|url=https://books.google.com/books?id=siCvrGfxgyEC|isbn=978-052002195-2|lang=en}}
*{{cite book|author=Bhagamandala Seetharama Shastry|title=Goa-Kanara Portuguese Relations, 1498–1763|url=https://books.google.com/books?id=raLL0A3Pb_0C&pg=PA41|isbn=978-817022848-6|publisher=Concept Publishers|year=2000|lang=en}}
* {{cite book|author=Sarina Singh|year=2003|title=India|publisher=Lonely Planet|isbn=1-74059-421-5|url=http://books.google.com/books?id=eqM-VSjw0gAC|lang=en}}
*{{cite book|editor=Teotonio Rosario de Souza|title=Goa Through the Ages: An Economic History|series=Issue 6 of Goa University publication series|volume=2|publisher=Concept Publishing Co.|url=https://books.google.com/books?id=dwYDPnEjTb4C|year=1990|isbn=81-7022-259-1|lang=en}}
* {{cite book|editor1=Karl Anton Sprengard|year=1994|lang=en|editor2=Roderich Ptak|url=https://books.google.com/books?id=QNQfuDXD0HkC|title=Maritime Asia: Profit Maximisation, Ethics and Trade Structure c. 1300-1800|publisher=Otto Harrassowitz Verlag|ISBN=978-344703521-7|accessdate=3 tetor 2020}}
* {{cite book|author=Timothy J. Stapleton|year=2013|lang=en|title=A Military History of Africa|url=https://books.google.com/books?id=XvtDAgAAQBAJ&pg=PA165|publisher=ABC-CLIO|isbn=978-0-313-39569-7}}
* {{cite book|author=Leften Stavros Stavrianos|year=1966|title=The World Since 1500: A Global History|url=https://books.google.al/books?id=Cu8WAQAAIAAJ|publisher=Prentice-Hall|lang=en|pages=92–93}}
* {{cite book|editor1=Andrew Stone|editor2=Piera Chen|editor3=Chung Wah Chow|edition=i 14-të|url=https://books.google.al/books?id=iBEcsjbPPFMC|year=2010|title=Hong Kong & Macau|publisher=Lonely Planet|lang=en|id=isbn-10 1-74179-225-8, isbn-13 978-1-74179-225-6}}
*{{cite book|author=Sanjay Subrahmanyam|title=The Portuguese Empire in Asia, 1500–1700: A Political and Economic History|edition=i 2-të|publisher=Wiley-Blackwell|year=2012|isbn=978-1-118-27401-9|url=https://books.google.com/books?id=K7RlmNEzqf4C|lang=en}}
* {{cite book|author=Yosaburō Takekoshi|title=The Economic Aspects of the History of the Civilization of Japan|url=https://books.google.al/books?id=2ujfVq9v4zoC|publisher=Taylor & Francis|lang=en|year=2004|volume=1|ISBN=0-415-32379-7}}
* {{cite book|author=Hugh Thomas|title=The Slave Trade: The Story of the Atlantic Slave Trade: 1440–1870|url=https://books.google.com/books?id=lmPFnzXU7o0C|accessdate=10 qershor 2012|year=1997|publisher=Simon and Schuster|isbn=978-0-684-83565-5|lang=en}}
* {{cite journal|author=H. B. Thomas|title=The Kionga Triangle|journal=Tanganyika Notes and Records|url=https://books.google.al/books?id=nO5xwkSKmLMC|year=1951|publisher=Tanganyika Society|issue=31|lang=en|pages=47-50}}
* {{cite book|author=John K. Thornton|year=2000|title=Warfare in Atlantic Africa, 1500–1800|url=https://books.google.com/books?id=7_qNAgAAQBAJ&pg=PA101|isbn=978-1-135-36584-4|publisher=Routledge|lang=en}}
* {{cite book|author=Dave Treece|title=Exiles, Allies, Rebels: Brazil's Indianist Movement, Indigenist Politics, and the Imperial Nation-State|year=2000|publisher=Praeger|isbn=978-1-85109-549-0|url=https://books.google.com/books?id=s50JnG7BzLAC&pg=PA31|lang=en}}
* {{cite book|author1=Denis Crispin Twitchett|year=1998|lang=en|author2=John King Fairbank|url=https://books.google.al/books?id=tVhvh6ibLJcC|title=The Cambridge History of China|volume=8; Part 2|publisher=Cambridge University Press|id=isbn-10 0-521-24333-5, isbn-13 978-0-521-24333-9}}
* {{cite book|author=Spencer Tucker|year=1999|title=Vietnam|publisher=Kentucky University Press|url=http://books.google.com/books?id=WZry2NaH2_sC|ISBN=0-8131-0966-3|lang=en}}
* {{cite book|author1=Mesut Uyar|author2=Edward J. Erickson|publisher=Bloomsbury Academic|url=https://books.google.com/books?id=JgfNBKHG7S8C|title=A Military History of the Ottomans: From Osman to Atatürk|year=2009|lang=en|isbn=027598876-7}}
* {{cite journal|author=Vasco Pulido Valente|date=2001|volume=36|issue=160|journal=Análise Social|url=http://analisesocial.ics.ul.pt/documentos/1218729326Q0wLE8dw3No50NO5.pdf|pages=767-802|title=Henrique Paiva Couceiro – um colonialista e um conservador|lang=pt}}
* {{cite book|author=Viveka Velupillai|title=Pidgins, Creoles and Mixed Languages: An Introduction|url=https://books.google.al/books?id=Dw-YBwAAQBAJ|publisher=John Benjamins Publishing Co.|year=2015|id=isbn-10 902726884-3, isbn-13 978-902726884-6|lang=en}}
* {{cite journal|author=J. D. Vincent-Smith|title=The Anglo-German Negotiations over the Portuguese Colonies in Africa, 1911–14|lang=en|jstor=2638392|journal=The Historical Journal|volume=17|issue=3|date=shtator 1974|publisher=Cambridge University Press|issn=0018-246X|doi=10.1017/s0018246x0000532x|pages=620-29}}
* {{cite book|author=Gerald W.R. Ward|title=The Grove Encyclopedia of Materials and Techniques in Art|year=2008|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-531391-8|url=https://books.google.com/books?id=mkJfbdTS--UC|lang=en}}
* {{cite book|editor1=Adolphus William Ward|year=1923|lang=en|editor2=George Peabody Gooch|url=http://books.google.com/books?id=4Nk8AAAAIAAJ|title=The Cambridge History of British Foreign Policy 1783-1919|volume=3; 1866–1919|publisher=Cambridge University Press}}
* {{cite book|author=Barbara A. West|year=2009|title=Encyclopedia of the Peoples of Asia and Oceania|url=https://books.google.al/books?id=pCiNqFj3MQsC|id=isbn-10 0-8160-7109-8, isbn-13 978-0-8160-7109-8|publisher=Facts On File|lang=en}}
* {{cite book|author=Douglas L. Wheeler|title=Republican Portugal: A Political History, 1910–1926|url=https://books.google.com/books?id=PkH9wfKMqHwC|accessdate=12 korrik 2012|publisher=University of Wisconsin Press|year=1998|lang=en|isbn=0-299-07450-1}}
* {{cite book|author=Paula White|year=2005|editor1=John Stewart Bowman|editor2=Maurice Isserman|title=Exploration in the World of the Middle Ages, 500–1500|publisher=Facts on File, Inc.|url=https://books.google.com/?id=k6IcwmDG3cAC&pg=PA138|lang=en|isbn=3-87294-202-6}}
* {{cite book|author=Richard Stephen Whiteway|title=The Rise of Portuguese Power in India, 1497–1550|url=https://books.google.com/?id=jM4NAAAAIAAJ|publisher=Archibald Constable & Co.|year=1899|lang=en}}
* {{cite book|author=James Wynbrandt|year=2009|lang=en|title=A Brief History of Pakistan|url=https://books.google.al/books?id=xQGwgJnCPZgC|id=isbn-10 0-8160-6184-X, isbn-13 978-0-8160-6184-6|publisher=Infobase Publishing}}
* {{cite book|author=José Yamashiro|year=1989|title=Choque Luso No Japão Dos Séculos XVI e XVII|url=https://books.google.com/books?id=l2qSNQnlQGcC|publisher=Ibrasa|isbn=1-74059-421-5|lang=pt}}
{{refend}}
 
==Lidhje të jashtme==
Nën [[António de Oliveira Salazar|António Salazarin]], Republika e Dytë Portugeze bëri disa përpjekje të këqija për t'u ngjitur në kolonitë e fundit të mbetura. Sipas ideologjisë së Plurikontinentalizmit, regjimi i riorganizonte kolonitë e veta "provinca të huaja", duke ruajtur sistemin e punës së detyruar, nga e cila vetëm një elitë e vogël indigjene normalisht ishte e përjashtuar. Në 1961, Goa u aneksua nga India dhe Fort i São João Baptista de Ajudá u aneksua nga Dahomey (tani Benin). Lufta koloniale portugeze në Afrikë zgjati deri në përmbysjen përfundimtare të regjimit në vitin 1974. I ashtuquajturi revolucioni i karnave çoi në dekolonizimin e shpejtë të Afrikës portugeze dhe aneksimin e Timorit portugal nga Indonezia. Decolonizimi nxiti eksodin e pothuajse të gjithë kolonëve portugezë dhe shumë njerëz të përzier racor nga kolonitë. Makau portugez u kthye në Kinë në vitin 1999. Të vetmit posedime jashtë shtetit për të qëndruar nën sundimin portugez, Azoret dhe Madeira, kishin të dyja popullata portugeze, dhe statusi i tyre kushtetues u ndryshua më pas nga "provincat e huaja" në "rajone autonome".
{{commons category|Portuguese Empire|Perandoria Portugeze}}
{{refbegin}}
* {{cite web|work=timelines.info|lang=en|title=Portuguese Empire Timeline|url=http://www.timelines.info/history/empires_and_civilizations/portuguese_empire/}}
* {{cite web|lang=pt|title=Navegações Portuguesas|url=http://cvc.instituto-camoes.pt/navegaport/index1.html|publisher=Intituto Camoes}}
* {{cite web|url=http://www.colonialvoyage.com/|title=Dutch Portuguese Colonial History: history of the Portuguese and the Dutch in Ceylon, India, Malacca, Bengal, Formosa, Africa, Brazil. Language Heritage, lists of remains, maps|work=.colonialvoyage.com|lang=en}}
* {{cite web|url=http://www.wdl.org/en/item/4397/|title=The Present State of the West-Indies: Containing an Accurate Description of What Parts Are Possessed by the Several Powers in Europe|author=Thomas Kitchin|work=wdl.org|lang=en}}
* {{cite web|lang=en|title=Repression of Buddhism in Sri Lanka by the Portuguese (1505–1658)|url=http://vgweb.org/unethicalconversion/port_rep.htm|publisher=Australian Centre for Sri Lankan Unity|author=Senaka Weeraratna|year=2005}}
* {{cite web|url=http://purl.pt/711/1/index.html|lang=pt|publisher=Biblioteca Nacional de Portugal|title=Exposição Os portugueses e o Oriente}}
* {{cite web|url=http://www.fcsh.unl.pt/cham/eve//|lang=pt|publisher=Faculdade de Ciências Sociais e Humanas da Universidade Nova de Lisboa e Universidade dos Açores|title=CHAM-Enciclopédia Virtual da Expansão Portuguesa desenvolvida pelo Centro de História de Além-Mar}}
* {{cite web|url=https://dre.pt/application/dir/pdf1s/1937/05/10300/04170439.pdf|title=Carta Orgânica do Império Colonial Português, com as alterações constantes das leis n.ºs 1:948 e 1:900 e dos decretos n.ºs 26:180 e 27:067|work=Diário do Governo, 5 de maio de 1937|lang=pt}}
* {{cite web|url=https://ensina.rtp.pt/tema/expansao-descobrimenos/|title=Expansão e Descrobimentos|publisher=RTP/ AEP|date=2000|lang=pt}}
{{refend}}
 
[[Kategoria:Kolonializmi Historik Evropian]]
[[Kategoria:Perandoria Portugeze]]
[[Kategoria:Kolonializmi Portugez në Azi]]
[[Kategoria:Portugali]]
Marrë nga "https://sq.wikipedia.org/wiki/Perandoria_Portugeze"