Vendi i artikulimit

Në fonetikën artikulative, vendi i artikulimit (gjithashtu pika e artikulimit) të një bashkëtingëlloreje është pika e kontaktit ku ndodh një pengesë në traktin vokal midis një gjesti artikulues, një artikuluesi aktiv (zakonisht një pjesë e gjuhës) dhe një pasiv vendndodhja (zakonisht një pjesë e sipërme e gojës). Së bashku me mënyrën e artikulimit dhe fonacionin, i jep bashkëtingëllores tingullin e saj dallues.

Vendet pasive dhe aktive të artikulimit: (1) Jashtëbuzore; (2) Brendabuzore; (3) Dhëmbore; (4) Alveolare; (5) Pasalveolare; (6) Parapalatale; (7) Palatale; (8) Velare; (9) Uvulare; (10) Faringale; (11) Glotale; (12) Epiglotale ; (13) Radikale; (14) Postero-dorsale; (15) Antero-dorsale; (16) Laminale; (17) Apikale; (18) Nën-apikale ose nën-laminale.

Terminologjia në këtë artikull është zhvilluar për përshkrimin e saktë të të gjithë bashkëtingëlloreve në të gjitha gjuhët e folura të botës. Asnjë gjuhë e njohur nuk i dallon të gjitha vendet e përshkruara këtu, kështu që nevojitet më pak saktësi për të dalluar tingujt e një gjuhe të veçantë.

Vështrim i përgjithshëm

Zëri i njeriut prodhon tinguj në mënyrën e mëposhtme:

1. Presioni i ajrit nga mushkëritë krijon një rrjedhje të qëndrueshme të ajrit përmes trakesë (grykës), laringut (kutisë së zërit) dhe faringut (pjesa e pasme e fytit). Prandaj, ajri lëviz jashtë mushkërive përmes një veprimi të koordinuar të diafragmës, muskujve të barkut, muskujve të gjoksit dhe kafazit të kraharorit.
2. Kordat vokale në laring dridhen, duke krijuar luhatje në presionin e ajrit, të njohur si valë zanore .
3. Rezonancat në traktin vokal i modifikojnë këto valë sipas pozicionit dhe formës së buzëve, nofullës, gjuhës, qiellzës së butë dhe organeve të tjera të të folurit, duke krijuar zona formuese dhe cilësi kaq të ndryshme të tingullit sonorant (me zë).
4. Goja rrezaton valët e zërit në mjedis.
5. Zgavra e hundës shton rezonancë në disa tinguj të tillë si [m] dhe [n] për të dhënë cilësinë e hundës të të ashtuquajturve bashkëtingëllore hundore.

Laringu

Laringu ose kutia e zërit është një kornizë cilindrike e kërcit që shërben për të ankoruar palosjet vokale. Kur muskujt e palosjeve vokale kontraktohen, qarkullimi i ajrit nga mushkëritë pengohet derisa palosjet vokale të ndahen përsëri nga rritja e presionit të ajrit nga mushkëritë. Procesi vazhdon në një cikël periodik që ndihet si dridhje (gumëzhitje). Në këndim, frekuenca e dridhjeve të palosjeve vokale përcakton lartësinë e zërit të prodhuar. Fonemat me zë të tillë si zanoret e pastra, sipas përkufizimit, dallohen nga tingulli gumëzhitës i këtij lëkundje periodike të kordave vokale.

Buzët e gojës mund të përdoren në mënyrë të ngjashme për të krijuar një tingull të ngjashëm, siç mund të demonstrojë çdo foshnjë apo trumpete. Një tullumbace gome, e fryrë por jo e lidhur dhe e shtrirë fort në qafë prodhon një kërcitje ose lëvizje, në varësi të tensionit në qafë dhe nivelit të presionit brenda tullumbace. Veprime të ngjashme me rezultate të ngjashme ndodhin kur kordat vokale tkurren ose qetësohen nëpër laring.

Vendet pasive të artikulimit

Vendi pasiv i artikulimit është vendi në pjesën më të palëvizshme të traktit vokal ku ndodh artikulimi dhe mund të jetë kudo nga buzët, dhëmbët e sipërm, mishrat e dhëmbëve ose pjesa e sipërme e gojës deri në pjesën e pasme të fytit. Megjithëse është një vazhdimësi, ka disa zona kontrastive, kështu që gjuhët mund të dallojnë bashkëtingëlloret duke i artikuluar ato në zona të ndryshme, por pak gjuhë kontrastojnë dy tinguj brenda së njëjtës zonë, përveç nëse ka ndonjë veçori tjetër që kontraston gjithashtu. Fushat e mëposhtme janë kontrastuese:

• Buza e sipërme (buzore)
• Dhëmbët e sipërm, ose në buzë të dhëmbëve ose në sipërfaqen e brendshme (dhëmbore)
• Kreshta alveolare, vija e mishit menjëherë pas dhëmbëve (alveolare)
• Pjesa e pasme e kreshtës alveolare (post-alveolare)
• Qiellza e fortë në çatinë e gojës (palatale)
• Qiellza e butë më tej në çatinë e gojës (velare)
• Uvula varur në hyrje të fytit (uvulare)
• Vetë fyti, faringu (faringale)
• Epiglota në hyrje të grykës, sipër kutisë së zërit (epiglotale)

Rajonet nuk janë të ndara në mënyrë rigoroze. Për shembull, në disa tinguj në shumë gjuhë, sipërfaqja e gjuhës kontakton një zonë relativisht të madhe nga pjesa e pasme e dhëmbëve të sipërm deri në kreshtën alveolare, e cila është mjaft e zakonshme për të marrë emrin e vet, alveo-dhëmbore. Në mënyrë të ngjashme, rajonet alveolare dhe post-alveolare bashkohen me njëra-tjetrën, ashtu si edhe qiellza e fortë dhe e butë, qiellza e butë dhe uvula, dhe të gjitha zonat ngjitur. Termat si pre-velar (të ndërmjetëm midis palatal dhe velar), post-velar (midis velar dhe uvular), dhe faringut të sipërm kundrejt atij të poshtëm mund të përdoren për të specifikuar më saktë se ku ndodh një artikulim. Sidoqoftë, edhe pse një gjuhë mund të kontrastojë tingujt para-velarë dhe post-velarë, ajo gjithashtu nuk i kontraston ato me tingujt palatal dhe uvular (të të njëjtit lloj bashkëtingëllorësh), kështu që kontrastet kufizohen në numrin e mësipërm, nëse jo gjithmonë me vendndodhjen e tyre të saktë.

Vendet aktive të artikulimit

Gjesti artikulues i vendit aktiv të artikulimit përfshin pjesën më të lëvizshme të traktit vokal, zakonisht një pjesë të gjuhës ose buzëve. Fushat e mëposhtme njihen si kontrastuese:

• Buza e poshtme (buzore)
• Pjesë të ndryshme të pjesës së përparme të gjuhës (paragjuhore):
  • Maja e gjuhës (apikale)
  • Sipërfaqja e sipërme e përparme e gjuhës menjëherë pas majës, e quajtur tehu i gjuhës (laminale)
  • Sipërfaqja e gjuhës nën majë (subapikale)
• Mesi i gjuhës (dorsale)
• Rrënja bazë e gjuhës dhe fyti (faringale)
• Palosja ariepiglotike brenda fytit (ariepiglotale)
• Glota në pjesën e prapme të grykës (glotale)

Bashkartikulimi

Disa gjuhë kanë bashkëtingëllore me dy vende të artikulimit të njëkohshëm, i cili quhet bashkartikulim. Kur këto artikulohen dyfish, artikuluesit duhet të jenë të lëvizshëm në mënyrë të pavarur, dhe për këtë arsye mund të ketë vetëm një secili nga kategoritë kryesore buzore, paragjuhore, dorsale dhe faringale.

Bashkartikulimet e zakonshme përfshijnë këto:

• Buzorëzimi, rrumbullakimi i buzëve gjatë prodhimit të pengesës, si në [kʷ] dhe anglisht [w] .
• Palatalizimi, ngritja e trupit të gjuhës drejt qiellzës së fortë gjatë krijimit të pengesës, si në rusisht [tʲ] dhe [ɕ] .
• Velarizimi, duke ngritur pjesën e pasme të gjuhës drejt qiellzës së butë (velum), si në anglisht el errët, [lˠ] (gjithashtu e transkriptuar [ɫ] ).
• Faringalizimi, ngushtimi i fytit (faringut), siç është arabishtja "emphatic" [tˤ] .

Shiko edhe

• Fonetika artikulative
• Mënyra e artikulimit

Referime

• Titze, I. R. (1994). Principles of Voice Production (në anglisht). Prentice Hall. ISBN 978-0-13-717893-3.
• Titze, I. R. (2008). "The Human Instrument". Scientific American (në anglisht). 298 (1): 94–101. Bibcode:2008SciAm.298a..94T. doi:10.1038/scientificamerican0108-94. PMID 18225701.

Lidhje të jashtme

• Vendet interaktive dhe mënyrat e artikulimit Arkivuar 20 dhjetor 2007 tek Wayback Machine