Baruk Spinoza

Baruk Spinoza
Emri	Bento de Spinosa
Lindja	24 nentor 1632
Vendlindja	Amsterdami, Republika Holandeze
Vdekja	21 shkurt 1677
Vendvdekja	Haga, Republika Holandeze
Shkolla/tradita	Kartesianizmi ; Konceptualizmi
Interesimet	Etikë, Epistemologji, Metafizikë
	Ndikuar nga
	Ndikoi te

Baruk Spinoza (hebraisht: ברוך שפינוזה Barukut Shpinoza, portugalisht: Bento de Espinosa, latinisht: Benedictus de Spinoza) dhe më vonë Benedikt de Spinoza (24 nëntor 1632 - 21 shkurt 1677) ishte një filozof hollandez me prejardhje çifute dhe zbulime shkencore të konsiderueshme. Zotësia, gjerësia dhe rëndësia e punës së Spinozës nuk ishte realizuar plotësisht deri në vitet pas vdekjes së tij. Sot ai konsiderohet si një nga racionalistët më të mëdhenj të filozofisë së shekullit të 17-të, që hodhi bazat e Iluminizmit të shekullit të 18-të. Ai edhe filloi kritika moderne biblike. Duke u mbështetur në vepër e tij të madhe letrare, Etikë pas vdekjes, në të cilën ai kundërshtoi dualizmin mendje-trup të Descartes', Spinoza është konsideruar të jetë një prej filozofëve më të rëndësishme të filozofisë perëndimore. Filozofi dhe historiani Georg Wilhelm Friedrich Hegel tha se të gjithë filozofët bashkëkohor, "Ju ose jeni një Spinozist apo jo një filozof në të gjitha.

Spinoza u rrit në komunitetin holandez çifut, ku mori një arsim të shkëlqyer hebre nga një numër i çon rabinët bashkëkohore. Ai u shfaq jashtëzakonisht i ditur në të Biblës hebraike dhe tekste të tjera hebreje. Në kohë, megjithatë, ai i zhvilluar ide shumë e diskutueshme në lidhje me vërtetësinë e Biblës hebraike dhe natyrën e hyjnore, të cilat besohet udhëhequr nga udhëheqësit e komunitetit hebrej të lëshojë një cherem (hebraisht: חרם, një lloj i dëbim) kundër tij, në mënyrë efektive shkarkimin e tij nga shoqëria hebreje në moshën 23 vjeçare. Librat e tij u vendosën në Indeksin katolik të librave të ndaluar, dhe ishin djegur nga Protestantët holandez.

Spinoza jetoi në heshtje, si një mulli lente, duke hedhur poshtë shpërblime dhe dekorata të gjithë jetës së tij, duke përfshirë pozicionet prestigjioze të mësimdhënies, dhe i dha trashëgiminë e tij të familjes për motrën e tij. Arritjet filozofike të Spinozës dhe karakterit moral bëri 20 filozof shekullit Gilles Deleuze më emrin e tij princi "i filozofëve." Spinoza vdiq në moshën 44 vjeçare , nga një sëmundje e mushkërive, ndoshta tuberkulozi ose Silikozë përkeqësuar nga pluhuri qelqi gjobë thithur ndërsa plying tregtinë e tij. Spinoza është varrosur në varrezë e Nieuwe Kerk krishterë në Hagë.

Biografia

Familja dhe Origjina

Paraardhësit e Spinozës ishin me prejardhje Sefardike hebreje, pjesë e bashkësisë së hebrejve portugezë që u vendosën në qytetin e Amsterdamit pasi Dekreti Alhambra në Spanjë (1492) dhe inkuizicioni portugez (1536) kishte çuar në konvertim të detyruar dhe të dëbimeve nga Gadishullin Iberik.

Disa historianë thonë se familja Spinoza ("Espinosa" në portugalisht) e kishte origjinën e vet në Espinosa de los Monteros, pranë Burgos, Spanjë. Të tjerë pohojnë se janë Portugeze Judenjtë që kishin lëvizur në Spanjë dhe më pas u përjashtuan kthyer në vendin e tyre në 1492, vetëm për të konvertuar me forcë në të krishterë në vitin 1498. Babai Spinozës ka lindur afërsisht një shekull pas këtij konvertimi të detyruar në qytetin e vogël Portugeze Vidigueira, pranë Beja në Alentejo. Kur babai i Spinozës ishte ende fëmijë, gjyshi i Spinozës, Isak de Spinoza (i cili ishte nga Lisbona), mori familjen e tij në Nantes.

Ata u dëbuan në vitin 1615 dhe u zhvendosen në Roterdami, ku vdiq në vitin 1627 Isaku. Babai Spinozës, Miguel, dhe xhaxhai i tij, Manuel, u zhvendosen me pas në Amsterdam ku ata reassumed Judaizmi e tyre. Manuel ndryshoi emrin e tij për të Abraão de Spinoza, edhe pse e tij "komerciale", emri i tij ishte ende e njëjtë

Edukimi dhe Jeta

Baruch Spinoza u lind në Amsterdam, Hollandë. Nëna e tij, Ana Debora, gruaja e dytë e Miguel de Spinoza-s, vdiq kur Baruch ishte vetëm gjashtë vjeç. Miguel ishte një importues i suksesshëm / tregtar dhe Baruku kishte një edukim tradicionale hebraike. Spinoza mori pjesë në Yeshiva Tevratin Keter kryesuar nga Rabbi Morteira Sauli Levi, dhe ka mbajtur një lidhje me Izraelin Rabbi Menasseh ben, shtëpia e të cilit ishte një qendër për studiuesit hebre në Amsterdam. [3] Në këtë kohë, megjithatë, kritik e tij, natyra kurioz do të hyjë në konflikt me komunitetin hebre.

Luftërat me Anglinë dhe Francën mori jetën e babait të tij dhe asgjësuar pasurinë e familjes së tij, por ai ishte përfundimisht në gjendje të heqë dorë nga përgjegjësia për biznes dhe borxhet e tij për të vëllanë e tij, Gabriel, dhe përkushtohej filozofi dhe optikë.

Filozofia e Spinozës

Etika dhe Metafizika

Në veprën e tij kapitale dhe të shtypur pas vdekjes Etika e paraqitur me rendin gjeometrik (që përmban 5 pjesë: Mbi Perëndinë; Mbi natyrën dhe origjinën e shpirtit; Mbi origjinën dhe natyrën e afekteve; Mbi jolirinë e njeriut ose mbi fuqinë e afekteve; Mbi fuqinë gnoseologjike ose mbi lirinë e njeriut) Spinza përpiqet rigorozësh dhe në mënyrë racionaliste dhe «gjeometrike» të nxjerrë tërë filozofinë e tij nga numri i caktuar i përkufizimeve, i aksiomave, i propozicioneve dhe i vërtetimeve. Ideja themelore e filozoflsë së tij, e shprehur në pjesën e parë të Etikës, është pohimi se ekziston, përkundër dualizmit të Dekartit, vetëm një substancë e pafund. Ekzistenca e kësaj substance rrjedh nga vetë nocioni i saj dhe është shkak i vetvetes (causa sui). Si një nga nocionet qëndrore të filozofisë së Spinozes, causa sui përmban në vete refuzimin e secilit shkak të jashtëm (ashtu edhe të perëndisë si transcendencë të natyrës vetëmjaftueshmërinë dhe autonominë e natyrës, si dhe të unitetit të botës, dhe me këtë në thelb është përcaktuar tërë determinizmi monistik i Spinozes, përkatësisht nocioni i domosdoshmërisë së lirisë.

Perëndia ose natyra (Deus sive natura) nuk është jashtë ose mbi gjërat, por është në të, dhe së këtejmi ajo dhe natyra që krijon (natura naturans) lidhur me të gjitha moduset e atributeve të perëndisë, domethënë në natyrën e krijuar (natura naturata). Spinoza quan atribut atë «që arsyeja përcepton në substancë, thua se përbën esencën e saj (përkufizimi IV), kurse nga atributet e shumta të pafund të substancës së pafundme arsyeja jonë njeh vetëm dy: shtrirjen dhe të menduarit. Moduset e këtyre atributeve, ndërkaq, janë si gjëra të fundme, gjendjet e ndryshueshme dhe tranzitore të substancës ose forma fenomenale të esencës të saj të amshueshme dhe në vetvete të ndryshueshme.

Modifikimet më të rëndësishme të të menduarit janë arsyeja dhe vullneti, kurse modifikimet më të rëndësishme të shtrirjes janë qetësia dhe lëvizja. Tërë të ndodhurit në botën materiale dhe shpirtërore është rigorozisht i determinuar, të gjitha fenomenet kauzalisht janë të lidhura dhe çdo modus i të menduarit është i caktuar nga modusi tjetër i të menduarit, kurse modusi i shtrirjes nga modusi tjetër i shtrirjes. Meqë, ndërkaq, ekziston vetëm një substancë, të dy vargjet kauzale (materiale dhe shpirtërore) në realitet, janë një proces i vështruar nga dy aspekte të ndryshme. Kështu paralelizmi psikofizik i Spinozës i shprehur me qëndrimin se rendi dhe lidhja e ideve janë të njëjtë sikurse rendi dhe lidhja e sendeve (ordo et connexio idearum idem est ac ordo et counexio rerum). Meqë fryma njerëzore është modus rigorozisht i determinuar i të menduarit, atëherë nuk ekziston as liria e vullnetit (madje as perëndia kurrgjë «nuk bën nga vullneti i lirë»), ndërsa edhe vetë ideja e vullnetit të lirë bazohet në mosnjohjen e të gjitha shkaqeve. «Sikur guri që bie të kishte vetëdije, do të konsideronte se rënia e tij është rezultat i vullnetit të lirë të tij».

Gjendjet afektive (të cilat Spinoza i nxjerr «me rendin gjeometrik» nga tri afekte themelore: gëzimi, pikëllimi dhe nga epshi) janë formë e parë e njohjes dhe i veprimtarisë së vetëdijshme, çka, ndërkaq, ofrojnë «njohje joadekuate». Spinoza, i cili konsideron se «urrejta kurrë nuk mund të jetë e mirë» (XLV) dhe i cili mendon se virtyti nuk është gjë tjetër veçse «të veprosh sipas ligjeve të natyrës vetjake», jep një analizë të jashtëzakonshme të afekteve njerëzore - të cilat i barazon me gjendjen e skllavërisë njerëzore. N

jeriu i varur nga afektet nuk është zot i vetvetes, por i nënshtrohet fatit, në pushtetin e të cilit gjendet ashtu sa që shpesh është i «detyruar të shkoj pas asaj që është më e keqe, ndonëse sheh atë që është më e mirë». Por prapëseprapë, afekti mund të frenohet ose të eliminohet vetëm «me afektin e kundërt dhe më të fortë nga afekti që duhet frenuar». Njëkohësisht, ndërkaq, porsa të kemi idenë e qartë dhe të kthjellët mbi afektin e caktuar, ai pushon të jetë gjendje e pësimit, dhe kështu kjo është më tepër në pushtetin tonë, dhe shpirti përsos aq më pak nga ai sa më të njohur ta kemi. Arsyeja, e cila tejkalon afektet e vërteton vetveten dhe gjen në vete kriterin e vërtetësisë, është shkalla e dytë më e lartë e njohjes. Shkalla e tretë, e cila është manifestimi më i lartë i frymës njerëzore, me anën e të cilit ai arrin deri te vet thelbi i çështjes, deri te njohja e perëndisë ose e natyrës, është njohje intuitive, përkatësisht vëzhgim i sendeve sub specie aeternitatis. Në këtë shkallë lartësohemi deri te dashuria intelektuale ndaj perëndisë (amor Dei intelectualis) ose, që për Spinozën është e njëjtë, deri te njohja e vërtet e natyrës, në të cilën gjendet qetësia absolute dhe pastërtia e shpirtit.

Asnjë dashuri përveç kësaj nuk është e amshueshme, kurse «në natyrë nuk ekziston asgjë që është në kundërshtim me këtë dashuri intelektuale ose që do të mund ta zhdukte». Njëkohësisht, sa më shumë gjëra «njeh njohja me llojin e dytë dhe të tretë të njohjes aq më pak pëson nga afektet, të cilat janë të këqija, dhe më pak frikësohet nga vdekja». Lumturia e fituar kështu nuk është shpërblim për virtytin, «por është vetë virtyti, dhe ne nuk i gëzohemi për shkak se frenojmë epshet, por, përkundrazi, për shkak se i gëzohemi, se mund t'i frenojmë epshet».

Në Traktatin teologjiko-politik dhe në Traktatin politik të vet, Spinoza dha jo vetëm kritikën brilante të lëvizjeve të përgjithshme ideore dhe shoqërore të kohës së tij, por me mendjen e tij të lirë dhe depërtuse përshkroi disa fenomene sociale në një mënyrë që edhe sot në shumë aspekte është aktuale. Pasojat e të gjitha formave të bestytnive janë fatale për njerëzimin si në marrëdhëniet ndërmjet njerëzve brenda një shteti, ashtu edhe në marrëdhëniet ndërmjet popujve. Paragjykimet nacionale dhe fetare mbajnë njerëzit të mashtruar, i përulin ngase u rrëmbejnë përdorimin e lirë të së mirës më të lartë të tyre - arsyes, krijojnë armiqësi reciproke dhe urrejtje, shkaktojnë luftëra dhe gjakderdhje. «Qeverisja monarkiste» ka dobi nga përkrahjet e produkteve fantastike të bestytnive, duke i sygjeruar popullit që nën formën e religjionit të nderojë mbretërit e vet si perënditë. Për Spinozën «të gjithë popujt janë të barabartë lidhur me arsyen dhe virtytet e vërteta», kurse barazia, pa të cilën medoemos rrënohet liria e përgjithshme, nuk mund të mbahet ashtu që «ndonjë njeriu, të famshëm për shkak të virtytit të tij, me ligj t'i bëhen nderime të jashtëzakonshme». «Sa u përket monumenteve, triumfit dhe nxitjeve të tjera të virtytit, këto janë më tepër shenja të skllavërisë sesa të lirisë. Sepse shpërblimet për nderë u jepen skllavërve dhe jo njerëzve të lirë».

E hazuar në mënyrë panteiste dhe racionaliste, filozofia e Spinozës kërkoi zgjidhje për çështjet më të vështira filozofike dhe njerëzore në kuadrin e botës ekzistuese reale, dhe ky «përfaqësues i shkëlqyeshëm i dialektikës» nuk kënaqi, sikurse para-ardhësit e tij skolastikë (madje edhe vetë Dekarti) me pseudozgjidhjet gnoseo-logjike, të cilat u mundësuan me pohimin mbi ekzistimin edhe të gjithëfuqisë të ndonjë qenieje transcendente. Spinoza megjithatë «thelbin ndijor antiteologjik të natyrës e kuptoi si thelb metafizik, teologjik, përkatësisht nga natyra bëri hyjni» (Plehanovi). Pa dyshim, i penguar dhe i kufizuar nga koha dhe rrethanat e tij, si dhe nga trashëgimi filozofik i shekullit të mesëm (që vërehet, para së gjithash, në terminologjinë e tij), duke mos kuptuar sa duhet përcaktimet themelore të thelbit shoqëror të njeriut (duke e reduktuar shpesh vetëm në pjesë të natyrës), duke u zhytur diku-diku në gnoseologji racionaliste të njëanshme, si dhe në determinizmin mekanik, Spinoza, megjithëkëtë, nga aspekti i mundësive dhe i perspektivave historike të kohës në të cilën jetoi, është një nga përfaqësuesit më të rëndësishëm dhe më konsekuentë të filozofisë racionaliste dhe moniste në përgjithësi.

Reagimi kundër filozofinë së Spinozës

I persekutuar dhe i përulur si «princ ateist» (Atheorum Princeps), «rebel» dhe «mishërim i shejtanit», veprat e të cilit «meritojnë të hidhen në errësirën e ferrit», i njollosur, i mashtruar, i tërhequr në vete, Spinoza refuzon në vitin 1673 të braktisë qëndrimin teorik të tij dhe nuk pranon ftesën për profesor në katedrën e filozofisë në Hajdelberg, duke siguruar ekzistencën me punë të mundimshme të grihjes së xhamave optikë dhe kështu i siguroi vetvetes pavarësinë intelektuale dhe morale. Motrës Rebekës i la tërë trashëgimin e babait dhe për vete ndal vetëm një shtrat dhe një tavolinë. Ai u shua në moshën 45 vjeçare nga tuberkulozi në kohën kur iu botuan vetëm dy vepra: Parimet e filozofisë së Rene Dekartit, në të cilën paraqet në një mënyrë specifike dhe të pavarur mësimin e Dekartit, dhe Traktatin teologjiko-politik, të cilin për shkak të kritikës së ashpër dhe të tezave liberale e shtypi anonimisht.

Ndikimi

Ndikimi i mendimit të tij është jashtëzakonisht i rëndësishëm dhe është i qartë në një seri veprash letrare dhe filozofike deri në ditët tona. Lesingu vërtetoi se «filozofia e Spinozës të cilin kompatriotët tanë e trajtojnë si një qen të ngordhur» - është edhe filozofia e tij; për të folën me entuziazëm edhe Herderi, Gëteja, Fihteja, Shelingu, Hegeli, Shlajermaheri dhe shumë të tjerë. Entuziazmin e pakufishëm për filozofinë e tij e shprehi Hajne me këto fjalë: «Duke lexuar Spinozën, na kaplon ndjenja thuajse vëzhgojmë natyrën në tërë jetësimin e qetësisë së saj. Ky është pyll i mendimeve, të larta dëri në qiell, majat e luleve të të cilave lëkunden valë-valë, ndërsa trungjet e pathyeshme shtrojnë rrënjët e tyre në tokën e amshueshme.Veprat e Spinozës rrezatojnë një frymë që nuk mund të shpjegohet. Ai na prek lehtë si puhia e kohëve të ardhshme. Ndoshta fryma e profetëve çifutë është qetësuar mbi paraardhësit e tyre të vonuar».

Veprat

Vepra më e famshme e Spinozës janë:

Etika (titulli i plote Etika, Rendi Gjeometrik i Vërtetuar, (në Latinisht: Ethica, ordine geometrico demonstrata), botuar pas vdekjes në vitin 1667, një traktat filozofik, cilësuar si një përpjekje tepër ambicioze për të aplikuar parimet gjeometrike të Euklidit në filozofi.
Renati Descartes Principiorum philosophia pars I et II (1663);
Tractatus theologicopoliticus (1670)
Opera posthuma (1677, përmbajnë: Tractatus politicus, Tractatus de intellectus emendatione; Epistolae; Compendium grammatices linguae hebraeae; Ethica ordine geometrico demonstrata).

Ndihmës per studimin e Spinozes

Necessarily Eternal: Nje Catablog (ne anglisht) per çdo gjë Spinoza
Spinoza Bibliografie (ne gjermanisht), bibliografia e Spinozës ne Spinoza Gesellschaft e.V..
Spinoza Ethica Help-Web Arkivuar 16 korrik 2023 tek Wayback Machine, krijuar dhe mirëmbajtur nga Bert Hamminga.