Të drejtat LGBT në Shqipëri

Lezbiket, homoseksualët, biseksualët dhe transgjinorët (LGBT) në Shqipëri përballen me sfida ligjore që nuk përjetohen nga banorët jo-LGBT, pjesërisht për shkak të mungesës së njohjes ligjore për çiftet e të njëjtit seks në vend dhe qëndrimeve negative mbizotëruese për personat LGBT në shoqeri, megjithëse personat LGBT në Shqipëri mbrohen nga legjislacioni gjithëpërfshirës kundër diskriminimit. Aktivitetet seksuale të të njëjtit gjini si meshkuj ashtu edhe femra janë të ligjshme në Shqipëri që nga viti 1995, por familjet e kryesuara nga çifte të të njëjtit seks nuk kanë të drejtë për të njëjtat mbrojtje ligjore të disponueshme për çiftet e gjinisë së kundërt, me bashkimet e të njëjtit seks që nuk njihen në vend në çdo formë.

Shqipëria në hartën e Evropës

Shqipëria, në tërësi, konsiderohet mjaft konservatore, veçanërisht në reagimet publike në lidhje me të drejtat e lezbikeve, homoseksualëve, biseksualëve, transgjinorëve (LGBT) dhe dukshmërisë së personave LGBT; megjithatë, legjislacioni kundër diskriminimit ka bërë që ILGA-Europe ta konsiderojë Shqipërinë si një nga vendet shumë të pakta në Evropë që ndalon në mënyrë eksplicite diskriminimin për shkak të identitetit gjinor. Shqipëria ka ratifikuar Protokollin nr. 12 të Konventës Evropiane për Mbrojtjen e të Drejtave dhe Lirive Themelore të Njeriut; Për më tepër, Shqipëria ishte nënshkruese e Deklaratës së OKB-së të vitit 2007 për Orientimin Seksual dhe Identitetin Gjinor.

Në vitin 2015, shoqata ILGA-Europe e renditi Shqipërinë në vendin e 19-të për sa i përket të drejtave LGBT nga 49 vende evropiane të vëzhguara. Ndërkohë në raportin e fundit të vitit 2022, mungesa e progresit bëri që Shqipëria të renditet në vendin e 28-të në Europë, mes 49 vendeve të vëzhguara.

Ligji për aktivitetin seksual të të njëjtit seks

Perandoria osmane

Në vitin 1858 perandoria otomane legalizoi aktivitetin seksual brenda së njëjtës gjini. Homoseksualiteti në Shqipëri përbëntë një praktikë e cila është raportuar dhe dokumentuar nga shumë udhëtarë perëndimorë përgjatë shekullit të 19, duke përfshirë këtu John Cam Hobhouse, i cili u shpreh në ditaret e tij se homoseksualiteti manifestohej në këtë rajon haptazi në publik.

Republika shqiptare

Në vitin 1925 Shqipëria ishte një shtet i sapokrijuar, megjithatë zyrtarë të Ministrisë së Brendshme shkruanin faqe të tëra relacion për Këshillin e Ministrave për të argumentuar domosdoshmërinë e futjes në Kodin penal të marrëdhënies mes dy burrave. Ky dokument quhej “Kryesija e Republikës” e cila iu dërgua Ministrisë së Drejtësis në vitin 1925 (arkivuar në skedarët me titullin “Krime të Kundërnatyrshme” në Arkivin e Shtetit, vitet 1912-1944). Deri në atë moment në Kodin Penal të Republikës së Shqipërisë pederastia dënohej vetëm në rastet e marrëdhënieve seksuale mes një të rrituri dhe një të mituri (nën moshën 15 vjeçare).

Republika Popullore Socialiste e Shqipërisë

Gjatë qeverisjes së Republikës Popullore Socialiste të Shqipërisë aktiviteti seksual brenda gjinisë së njëjtë u kriminalizua duke e kther në vepër penale të dënueshme me vite të gjata burgimi, bullizëm dhe izolim social. Neni 137 i krimeve kundër moralit shoqëror në Kodin Penal theksonte: Veprat e pederastëve janë të dënueshme deri në 10 vite heqje lirie. Fjala pederast përdorej si kod për marrëdhënien seksuale midis dy personave të gjinisë së njëjtë ose të një perosni maxhoren me një minoren, ky i fundit i cilësdo gjini.

Republika e Shqipërisë

Gjatë verës së vitit 1994 qeveria e Shqipërisë propozoi një draft ligjor në Kodin Penal në të cilin homoseksualiteti do të vijonte të mbetej ilegal, por me dënimin ligjor të reduktuar në tre vite nga 10 vite heqje lirie që ka qenë më përpara.

Një fushatë e drejtuar nga shoqata ‘‘Gay Albania Society‘‘ brenda Shqipërisë, si edhe presioni nga ndërkombëtarët si shoqata ILGA, në të cilën Këshilli i Europës luajti një rol të rëndësishëm, solli tërheqjen mbrapsht të këtij drafti ligjor.

Në 20 janar 1995 parlamenti shqiptar legalizoi aktivitetin seksual të personave brenda së njëjtës gjini në Shqipëri. Neni 137 i Kodit Penal të vjetër i nxjerrur si dekret gjatë periudhës socialiste, i cili e dënonte homoseksualitetin me 10 vite heqje lirie u zhduk plotësisht.

Njohja e martesave dhe bashkëjetesës civile brenda gjinisë së njëjtë

Aktualisht martesat apo bashkëjetesat civile brenda gjinisë së njëjtë nuk njihen në Shqipëri, edhe pse ish-kryeministri Sali Berisha shpalli në korrik të vitit 2009 se ai do të mbështeste njohjen e bashkëjetesa civile dhe martesave brenda gjinisë së njëjtë. Ligji i propozuar kundër Diskriminimit i miratuar në mënyrë unanime në 4 shkurt 2010, nuk iu drejtua kurrrë martesave brenda gjinisë së njëjtë.

Shumë aktivistë e përgëzuan ligjin e ri, dhe u shprehën se shpresojnë që Berisha do ti mbante premtimet për legalizimin e martesave brenda së njëjtës gjini.

Igli Totozani, ish-Avokat i Popullit deklaroi në Tetor të 2013 se ai do të hartonte projektligjin për ta diskutuar në parlament rreth ndryshimeve në Kodin e Familjes duke lejuar në këtë mënyrë martesat brenda gjinisë së njëjtë.

Mbrojtja nga Diskriminimi

"Dashuria nuk njeh gjini", pankartë gjatë Paradës së Krenarisë në Tiranë, 2019

Në 4 shkurt 2010 parlamenti shqiptar miratoi në mënyrë unanime Ligjin kundër Diskriminimit i cili dënon ligjërisht diskriminimin me bazë orientimin seksual dhe identitetin gjinor. Ligji aplikohet për shumë fusha, dukë përfshirë këtu punësimin, edukimin, shërbimin shëndetësor dhe sigurimin. Shqipëria është një nga shtetet e pakta europiane që e dënon ekskluzivisht diskriminimin me bazë identitetin gjinor. Ligji i tejkalon dhe standartet bazike të BE, ku kërkohet që punëdhënësit të shmangin diskriminimin me bazë orientimin seksual. Bazuar në këtë ligj u themelua më pas dhe institucioni i Komisionerit kundër Diskriminimit në vitin 2010 dhe parlamenti zgjodhi Irma Barakun si drejtuese të këtij organi të pavarur.

Gjithsesi në 12 dhjetor 2012 dy organizatat Aleanca Kundër Diskriminimit të LGBT dhe Pro-LGBT të cilat promovojnë të drejtat e komunitetit LGBT shprehën zhgënjimin e tyre nga puna e dobët dhe jo-profesionale e Komisioneres kundër Diskriminimit.

Sipas Xheni Karaj dhe Kristi Pinderit, dy drejtuesve të këtyre organizatave, komuniteti LGBT ‘‘e ka humbur besimin tek ky institucion për shkak të punës së ngadaltë dhe pengesave të shumta burokratike‘‘. Ata argumentuan se nga 9 raste të raportuara të diskirminimit të drejtpërdrejtë drejtuar personave LGBT, vetëm një rast është trajtuar nga ky institucion. Një nga rastet më të diskutuara të homofobisë dhe gjuhës së urrejtjes ishte rasti i zëvendësministrit të Mbrotjes për atë kohë, Ekrem Spahiu i cili tha për një gazetë lokale ‘‘Çfarë mbetet për tu bërë është ti rrahim me shkop. Nëse nuk e kuptoni këtë, atëhere mund t'jua demonstroj‘‘. Delegacioni i BE në Tiranë, shoqatat si Human Rights Watch, Amnesty International,ILGA Europe. Si dhe media lokale dhe ndërkombëtare e ndëshkuan deklaratën e bërë nga zëvendësministri.Edhe Sali Berisha, kryeministër i asaj kohe, e ndëshkoi publikisht por Komisionerja dështoi në trajtimin e këtij rasti.

Në 4 Maj 2013 parlamenti shqiptar amendoi në mënyrë unanime kodin kriminal duke i renditur krimet e urrejtjes të nxitura nga homofobia në të njëjtin nivel me krimet e urrejtjes me bazë racore, etnicitetin, besimin fetar etj. Parlamenti gjithashtu miratoi një ligj të ri që dënon me gjobë ose burgim deri në dy vite heqje lirie për shpërndarjen e informacionit me përmbajtje homofobike përmes kanaleve të ndryshme (duke përfshirë këtu dhe internetin).

Çështjet LGBT në arsimin publik

Në qershor 2016, qeveria miratoi Planin Kombëtar të Veprimit për LGBTI që do të trajtonte bullizmin dhe diskriminimin LGBT në arsimin fillor dhe të mesëm me leksione dhe aktivitete të tjera. Ministria Shqiptare e Arsimit, Sportit dhe Rinisë u shpreh se në përputhje me planin, do të punonte me aktivistët LGBT për të luftuar diskriminimin për shkak të orientimit seksual. Përfshirja e çështjeve LGBT në aktivitetet shkollore krijoi shumë polemika, ku shumë figura politike si Tritan Shehu, Luçiano Boçi, Mesila Doda, Nard Ndoka dhe Ylli Manjani shprehën kundërshtime të forta ndaj aktiviteteve të tilla.

Në përgjigje të polemikave, Ministria e Arsimit dhe Sportit lëshoi një deklaratë më 23 mars 2018, ku deklaronte se në kundërshtim me raportimet e mediave, ishte në dijeni për këto leksione dhe se ato ishin zhvilluar në kuadër të Planit Kombëtar të Veprimit LGBTI, i cili ndër të tjera gjërat synojnë të luftojnë stereotipet e bazuara në orientimin seksual. Në një deklaratë të diskutueshme, drejtoresha e gjimnazit të Tiranës "Sami Frashëri" znj. Teuta Dobi kundërshtoi publikisht leksione të tilla, pavarësisht se disa javë më parë aktivistët LGBTI kishin mbajtur një leksion në shkollën e saj me miratimin e shkollës

Lëvizja LGBT në Shqipëri

Parada e shtatë e Krenarisë në Tiranë

Në Shqipëri ekzistojnë tre organizata të fokusuara në promovimin e të drejtave LGBT të cilat janë: Aleanca Kundër Diskriminimit LGBT (Alliance Against LGBT Discrimination), Pro-LGBT dhe Ambasada Pink. Këto organizata kontribuojnë për të krijuar një klimë sociale më të mirë për personat LGBT në Shqipëri. Aleanca Kundër Diskriminimit LGBT (shkurt Aleanca LGBT) është një organizatë jo-qeveritare e themeluar prej pesë lezbikesh. Kjo organizatë lobon për një shoqëri më të hapur, më gjithëpërfshirëse ndaj diversitetit dhe njerëzve të të gjitha orientimeve seksuale si edhe identiteteve gjinore.

Aleanca LGBT u krijua në mars të vitit 2009 nga një grup vullnetarësh me pjesëtar të komunitetit LGBT të dedikuar për të përmirësuar jetën e personave LGBT në Shqipëri.Aktivitetet e Aleancës përfshijnë: ndërgjegjësimi i qytetarëve për kauzën e komunitetit, advokimi dhe lobimi për të drejtat LGBT si edhe shumë aktivitete të tjera të lidhura me komunitetin. Xheni Karaj, e cila është dhe drejtoresha ekzekutive e Aleancës, foli në një takim në Ankara të mbajtur në mars të vitit 2013 si aktivistja e parë lezbike në Shqipëri.

Pro LGBT fokusohet më së shumti në ndërgjegjësimin e publikut mbi çështjet e komunitetit LGBT si edhe përdor advokimin si një mjet për të përmirësuar pozitën e komunitetit LGBT. Kjo organizatë ka lançuar një portal lajmesh dedikuar ekskluzivisht për të drejtat njerëzore me emrin Historia Ime.

Në dhjetor të 2010 një zyrtar i lartë deklaroi se ‘‘homoseksualiteti duhet të trajtohet nga mjekësia si çrregullim hormonal, sikurse dhe psiologjik‘‘. Organizatat LGBT nënshkruan një ankimim tek Komisioneri për Mbrojtjen nga Diskriminimi.

Komisioneri i rishqyrtoi deklaratat dhe erdhi me një letër qortuese në datën 30 shtator 2011 në parlament ku i thuhej zyrtarit Tritan Shehu ‘‘Z.Shehu duhet të shmangë qëndrimet diskriminuese në të ardhmen, të cilat shkaktojnë tension dhe pezmatim ndaj komunitetit LGBT në Shqipëri‘‘.

Parada e parë për lezbiket

E njohur ndryshe si Dyke march, u zhvillua për herë të parë në Tiranë Parada e lezbikeve, një marshim i dedikur plotësisht komunitetit të lezbikeve, transgjinoreve si dhe pjesëtarë të tjerë të komunitetit LGBT+ që idetifikohen si vajzë. Parada bëri së bashku aktiviste lezbike nga Shqipëria, Kosova, Serbia, Maqedonia e Veriut, Serbia, Bosnja-Hercegovina, Mali i Zi e Turqia. Kjo paradë u zhvillua në kuadrin e konferencës vjetore të aktivistëve nga rajoni, organizuar për herë të parë në Tiranë nga ERA – Equal Rights Association, dhe organizatat partnere në Tiranë.

Dhuna dhe diskriminimi në jetën e përditshme

Në vitin 2018 OJQ-të deklaruan se, “Për fat të keq, ka pasur stanjacion dhe njëfarë përkeqësimi në respektimin e të drejtave të komunitetit LGBT+ në Shqipërinë tonë”.

Sipas raportit vjetor të organizatave, deri në fund të vitit 2018, në Shqipëri janë dokumentuar 421 raste të diskriminimit ndaj anëtarëve LGBTI. Llojet e diskriminimit variojnë nga dhuna e drejtpërdrejtë fizike deri te presioni psikologjik si fyerja, tallja, etiketimi, thashethemet keqdashëse, poshtërimi në rrugë, mosofrimi i shërbimeve në bare, palestra, supermarkete, sulme të dhunshme fizike nga klientët (punonjësit e seksit), ose në rrugë nga persona homofobikë. Nga të gjitha rastet e raportuara, vetëm pesë (5) raste të dhunës u raportuan tek autoritetet.

Parada me pedalim biçikletash

Aktivistja transgjinore Serafina gjatë Paradës së 7 të Krenarisë në Tiranë

Në 13 Maj 2018 u zhvillua pa asnjë incident parada e shtatë e Krenarisë në Tiranë. Për herë të parë në Paradë morën pjesë dhe ministria e shëndetësisë Ogerta Manastirliu si dhe ish-ministri i drejtësisë, Ylli Manjani. E veçanta e manifestimit të Paradës në Tiranë është se aktivistë, aleatë dhe pjesëtarë të komunitetit LGBT pedalojnë gjatë Paradës në shenjë solidarizimi.

Feja dhe personat LGBTI në Shqipëri

Feja nuk është një komponent kryesor i jetës shoqërore, politike dhe kulturore në Shqipëri. Megjithëse feja konsiderohet si një çështje private dhe nuk është pjesë e diskursit politik, organizatat e bazuara në besim janë përpjekur të ndikojnë në vendimet politike në lidhje me të drejtat e njeriut të personave LGBTI. Më 19 gusht 2009, kur ish-kryeministri Berisha shpalli një ligj të ri kundër diskriminimit, i cili do t'i jepte njohje ligjore dhe mbrojtje të të drejtave të njerëzve LGBTI në Shqipëri, organizatat fetare reaguan masivisht kundër propozimit. Ata i shkruan një letër qeverisë duke thënë se e konsideronin zgjerimin e të drejtave familjare për personat LGBTI si një kërcënim për familjen dhe shoqërinë shqiptare. Ata e konsideruan homoseksualitetin një zakon të importuar nga vendet perëndimore dhe i kërkuan kryeministrit: “Të bësh atë që është e drejtë në sytë e Zotit dhe jo atë që është e drejtë në sytë e botës moderne”.

Më 17 maj 2012, një grup mysliman, i nxitur nga udhëheqës të bazuar në besim, organizoi një demonstratë kundër homoseksualëve paralelisht me Vendin e Festive Pro-Gay të organizuar në një shesh të hapur publik. Demonstruesit mbanin pankarta ku thuhej: "Homoseksualiteti është mëkat". Duke dënuar komunitetin ndërkombëtar për mbështetjen ndaj personave LGBTI, lideri i protestuesve myslimanë tha se: “Shqipëria nuk do të hyjë në Bashkimin Evropian me homoseksualët”, duke lënë të kuptohet se nëse të drejtat e personave LGBTI janë kusht anëtarësimi, atëherë Shqipëria nuk do të anëtarësohet në BE. .

Më 20 janar 2016, drejtuesit e organizatave të bazuara në besim, u bashkuan për t'i bërë thirrje qeverisë dhe parlamentit të ndalojnë martesat e të njëjtit seks për të "mbrojtur familjen nga shkatërrimi". Nën presionin e fortë të liderëve fetarë dhe në kundërshtim me premtimet se orientimi seksual dhe identiteti gjinor do të përfshiheshin në listën e bazave të ndaluara për diskriminim, deputetët e Kuvendit e hoqën atë nga neni 18 i Kushtetutës në momentin e fundit. Më 20 korrik 2016, Ambasada PINK publikoi një deklaratë për shtyp duke kritikuar tërheqjen e amendamenteve kushtetuese për diskriminimin për shkak të orientimit seksual dhe identitetit gjinor, si dhe kritikoi deputetët për kapitullim ndaj intolerancës fetare duke paralajmëruar se: “Dorëzimi i parlamentit ndaj fesë. Ekstremizmi është një kërcënim për sekularizmin dhe të drejtat e njeriut”.

Studimet mbi fenë në Ballkanin Perëndimor tregojnë se homoseksualiteti perceptohet si një armik unifikues i promovuar nga vlerat perëndimore. Sa më shumë që diversiteti seksual të mbrohet nga Perëndimi, aq më shumë rezistencë mund të shfaqet kundër të drejtave të njeriut të personave LGBTI. Nuk ka grupe të bazuara në besim që ofrojnë mbështetje për personat LGBTI.

Opinioni publik

Qëndrimet sociale ndaj komunitetit LGBT janë përgjithësisht negative dhe janë ndër më të pafavorshmet në Evropë. Të dhënat e publikuara nga ESS në 2013 zbulojnë se shumica dërrmuese e shqiptarëve janë socialisht konservatorë dhe nuk e miratojnë komunitetin gay dhe lezbike. Sipas të dhënave të sondazhit, 53% e shqiptarëve besojnë se “homoseksualët dhe lezbiket nuk duhet të jenë të lirë të jetojnë jetën ashtu siç dëshirojnë”, përqindja më e madhe që mban këtë opinion në sondazh.

Rezultatet e sondazhit të mëparshëm nga Balkan Monitor të Gallup, të bëra në vitin 2010 tregojnë se 54.2% e shqiptarëve i konsiderojnë marrëdhëniet homoseksuale të gabuara, ndërsa 22.7% nuk janë dakord. U vu re një ndryshim rajonal, pasi të anketuarit nga Shqipëria e Mesme kishin më shumë gjasa të mos pajtoheshin (35.5% pajtohen, 28.2% nuk pajtohen) sesa ata nga veriu (59.8% dakord, 16.4% nuk pajtohen) ose nga jugu (71.1% pajtohen, 17.2% nuk pajtohen. ). Për më tepër, të anketuarit shqiptarë kishin më shumë gjasa të mos pajtoheshin sesa ata nga shumica e vendeve fqinje të Ballkanit, duke përfshirë Maqedoninë e Veriut (69.4% në 18.4%), Serbinë (75.1% në 8.7%), Malin e Zi (65.8% në 12.1%), Kosovën (64.9% në 18.5%) dhe Bosnja (74.3% në 9.2%), ndërsa Kroacia ishte e krahasueshme (50.3% me 20.4%). Pyetjet e tjera të parashtruara përfshinin nëse homoseksualët kishin të drejta të njëjta si të gjithë njerëzit e tjerë, me të cilat 44.4% e shqiptarëve ishin dakord ndërsa 28.5% nuk ishin dakord. Nga ana tjetër, 78.7% e shqiptarëve mendonin se "aktet homoseksuale" ishin të pamoralshme, 56.2% mendonin se homoseksualët nuk duhet të kenë postime publike (si të jesh mësues, tha pyetja) dhe një numër i ngjashëm prej 56.1% thanë se nuk duhet të shfaqin preferencat në publik.

Një studim i vitit 2015 mbi të rinjtë shqiptarë të moshës 16-27 vjeç zbuloi se 55% nuk do të dëshironin të kishin fqinjë homoseksualë, ndërsa 34% nuk do të kujdeseshin dhe 11% do të ishin pozitivë për këtë.

Një studim i vitit 2016 zbuloi se kishte më shumë manifestime të homofobisë mes studentëve shqiptarë sesa studentë të universitetit italian, por më pak midis studentëve shqiptarë sesa midis studentëve të universitetit ukrainas. Në mesin e shqiptarëve, faktorët e lidhur me homofobinë përfshinin të qenit mashkull, të qenit politikisht konservator dhe të qenit fetar (edhe pse nuk u vu re dallime mes katolikëve dhe myslimanëve, ndërkohë që në anketë nuk kishte shumë përfaqësues të grupeve të tjera, përveç ateistëve). Nga ana tjetër, të qenit politikisht progresiv dhe të qenit në një marrëdhënie u shoqëruan me uljen e zbulimit të homofobisë tek studentët shqiptarë.

Sipas rezultateve të një sondazhi të vitit 2015 në Ballkan nga Instituti Kombëtar Demokratik, vetëm 6% e shqiptarëve do ta mbështesin plotësisht fëmijën e tyre nëse do të zbulonin se kishte LGBT dhe kjo shifër bie në 3% nëse do të ishte shoku/i njohur/kolegja e tyre. Gjithashtu 8% kishin ndërvepruar me një person që e dinin se ishte LGBT. Në të njëjtin sondazh, 58% e shqiptarëve thanë gjithashtu se nuk do të votonin për një parti politike që mbështet të drejtat LGBT.

Në vitin 2022, një pyetësor mbarëkombëtar i kryer përpara IDAHOT-it, zbuloi nivele të ulëta pranimi kur bëhet fjalë për ndërveprimin me njerëzit LGBTI+ në jetën e përditshme. Më pak se 1 në 5 shqiptarë (16.4%) kanë pasur një marrëdhënie sociale ose profesionale me dikë nga komuniteti LGBT+ dhe vetëm rreth 1 në 10 shqiptarë do të pranonte dikë nga komuniteti LGBT si mik (12.5%), fqinj (14.3%), koleg (14,7%), shefi (12,9%), ose mjeku i familjes (9,3%). Dallimi midis shqiptarëve që jetojnë në zonat rurale me ata që jetojnë në zonat urbane dhe midis brezave ishte i vogël. Brezat e rinj po refuzojnë komunitetin LGBT+ po aq sa edhe gjeneratat e vjetra.