Theksi (gjuhësi)

Në gjuhësi, dhe veçanërisht në fonologji, theksi është theksimi ose rëndësia relative që i jepet një rrokjeje të caktuar në një fjalë ose një fjale të caktuar në një sintagmë a fjali. Ky theks zakonisht shkaktohet nga veti të tilla si rritja e zërit dhe gjatësisë së zanoreve, artikulimi i plotë i zanores dhe ndryshimet në ton. Kur theksi prodhohet vetëm përmes lartësisë, ai quhet theks i lartësisë, dhe kur prodhohet vetëm përmes gjatësisë, quhet theks sasior. Kur shkaktohet nga një kombinim i vetive të ndryshme të intensifikuara, quhet theks dinamik.

Theksi parësor
ˈ◌
IPA Number	501
Encoding
Entity (decimal)	ˈ
Unicode (hex)	U+02C8

Theksi dytësor
ˌ◌
IPA Number	502
Encoding
Entity (decimal)	​ˌ
Unicode (hex)	U+02CC

Meqenëse theksi mund të realizohet përmes një game të gjerë të vetive fonetike, të tilla si zëshmëria, gjatësia e zanoreve dhe lartësia (të cilat përdoren gjithashtu për funksione të tjera gjuhësore), është e vështirë të përkufizohet theksi vetëm fonetikisht.

Theksi i vendosur në rrokjet brenda fjalëve quhet theksi i fjalës. Disa gjuhë kanë theks të caktuar, që do të thotë se theksi në pothuajse çdo fjalë shumërrokëshe bie në një rrokje të caktuar, si p.sh. e parafundit (p.sh. polonishtja) ose e para (p.sh finlandishtja). Gjuhët e tjera, si anglishtja dhe rusishtja, kanë theks leksikor, ku pozicioni i theksit në një fjalë nuk është i parashikueshëm në atë mënyrë, por i koduar leksikalisht. Ndonjëherë mund të identifikohen më shumë se një nivel theksi, si theksi parësor dhe theksi dytësor.

Theksi i vendosur mbi fjalët brenda fjalive quhet theksi i fjalisë ose theksi prozodik. Ky është një nga tre komponentët e prozodisë, së bashku me ritmin dhe intonacionin. Ai përfshin theksin frazor (theksimi i paracaktuar i fjalëve të caktuara brenda frazave ose klauzave) dhe theksin kontrastiv (përdoret për të nënvizuar një artikull, një fjalë ose pjesë të një fjale, të cilës i kushtohet fokus i veçantë).

Realizimi fonetik

Ka mënyra të ndryshme në të cilat theksi shfaqet në rrjedhën e të folurit, dhe ato varen në një farë mase nga gjuha që flitet. Rrokjet e theksuara janë shpesh më të zhurmshme se rrokjet jo të theksuara dhe ato mund të kenë një zë më të lartë ose më të ulët. Ato gjithashtu ndonjëherë mund të shqiptohen më gjatë. Ndonjëherë ka dallime në vendin ose mënyrën e artikulimit. Në veçanti, zanoret në rrokjet e patheksuara mund të kenë një artikulim më qendror (ose "neutral") dhe ato në rrokje të theksuara kanë një artikulim më periferik. Theksi mund të realizohet në shkallë të ndryshme në fjalë të ndryshme në një fjali; ndonjëherë, dallimi është minimal midis sinjaleve akustike të rrokjeve të theksuara dhe atyre të patheksuara.

Theksi i fjalës

Theksi i fjalës, ose ndonjëherë theksi leksikor, është theksi i vendosur në një rrokje të caktuar në një fjalë. Pozicioni i theksit të fjalës në një fjalë mund të varet nga disa rregulla të përgjithshme të zbatueshme në gjuhën ose dialektin në fjalë, por në gjuhët e tjera, ai duhet mësuar për secilën fjalë, pasi është kryesisht i paparashikueshëm. Në disa raste, klasat e fjalëve në një gjuhë ndryshojnë në vetitë e tyre të theksuara; për shembull, fjalët e huazuara në një gjuhë me theks të caktuar mund të ruajnë vendosjen e theksit nga gjuha burimore ose modelin e veçantë për emrat e vendeve turke.

Theksi prozodik

Theksi i dyfishtë
ˈˈ◌

Theksi prozodik, ose theksi i fjalisë, u referohet modeleve të theksit që zbatohen në një nivel më të lartë se fjala individuale - domethënë brenda një njësie prozodike. Mund të përfshijë një model të caktuar theksi natyror karakteristik të një gjuhe të caktuar, por gjithashtu mund të përfshijë vendosjen e theksit në fjalë të veçanta për shkak të rëndësisë së tyre relative (theksi kontrasiv).

Lidhje të jashtme

• "Këmbët dhe theksi metrik", Manuali i fonologjisë së Kembrixhit
• "Theksimi i fjalës në anglisht: Six Basic Rules", Linguapress
• Rregullat e theksit të fjalës: Një udhëzues për rregullat e theksit të fjalëve dhe fjalive për nxënësit dhe mësuesit e anglishtes, bazuar në ndajshtesim