Wikipedia

Letonia: Dallime mes rishikimesh

Browse history interactively
[Redaktim i kontrolluar][Redaktim i kontrolluar]
← Redaktim më i vjetërNdryshimi më pas →
Content deleted Content added
PamorTekst wiki
Lidhje të jashtme të shpëtuara: 1 Lidhje të jashtme të etiketuara si të vdekura: 0) #IABot (v2.0.9.3
No edit summary
Rreshti 1:
{{Infobox country
{{coord|57.00|N|25.00|E|source:wikidata|display=title}}
| conventional_long_name = Republika e Letonisë
{{ShtetPrototip
| EMRIISHTETITcommon_name = Latvijas= RepublikaLetonia
| EMRInative_name NË SHQIP = RepublikaLatvijas letonezeRepublika
| EMRIRASADHANOREimage_flag = LetonisëFlag of Latvia.svg
| SKEDA_FLAMURIimage_coat = FlagCoat of arms of Latvia.svg
| SKEDA_EMBLEMAflag_type = Coat of Arms of= [[Flamuri i Latvia.svgLetonisë|Flamuri]]
| symbol_type = [[Stema e Letonisë|Stema]]
| SKEDA_EMBLEMA_MADHESIA = 90px
| SKEDA_HARTAcoa_size = Latvia in Europe.svg= 100px
| national_anthem = [[Dievs, svētī Latviju!]]<br />("Zoti e bekoftë Letoninë!")<br />{{center|[[File:Latvian National Anthem.ogg]]}}
| SKEDA_HARTA_GJERESI = 250x250px
| image_map = EU-Latvia.svg
| MOTO_KOMBETARE = Tēvzemei un Brīvībai<br />''Për Vatan dhe Liri''
| map_caption = Vendndodhja e Letonisë (jeshile e errët)
| HIMNI_KOMBETARE = [[Dievs, svētī Latviju]]
| capital = [[Riga]]
| HIMNI_KOMBETARE_KENGA =
| KRYEQYTETI coordinates = [[Riga]]{{Coord|56|57|N|24|6|E|type:city}}
| largest_city = kryeqyteti
| KRYEQYTETI_LOCACIONI =
| official_languages = [[Gjuha letoneze|Letonisht]]<sup>a</sup>
| QYTETI ME I MADH = [[Riga]]
| GJUHAZYRTARElanguages_type = Gjuhët = [[Gjuhae letoneze|letonishtja]]njohura
| QEVERIAlanguages = [[Gjuha =livoniane|Livonishtja]]<br />[[Gjuha latgaliane|Latgalian]]
| KRYEMINISTRI ethnic_groups = Krišjānis{{unbulleted Kariņšlist
| 63.0% [[Letonezët|letonezë]]
| KRYETARI = Kryetari
| 24.2% [[Rusët në Letoni|rusë]]
| EMRIIKRYEMINISTRIT = [[Laimdota Straujuma]]
| 3.1% [[Bjellorusët në Letoni|bjellorusë]]
| EMRIIKRYETARIT = [[Raimonds Vējonis]]
| 2.2% [[Ukrainasit|ukrainasë]]
| DITAEPAVARESISE = [[18 nëntor]] [[1918]]
| 1.9% [[Polakët në Letoni|polakë]]
| SIPERFAQJA = 64,589
| 1.1% [[Lituanezët|lituanezë]]
| SIPERFAQJA_VENDI = 121
| 0.3% [[Romët në Letoni|romë]]
| SIPERFAQJA_UJE = 1.5 %
| 0.2% [[Historia e jehudëve në Letoni|jehudë]]
| KUFIA = km
| {{nowrap|4% [[Demografia e Letonisë|të tjerë{{\}}<br />të paveçuar]]}}
| ZEE = km²
}}
| POPULLSIA = 1, 953, 200
| ethnic_groups_year = 2022<ref name=nat>{{cite web |author=Social Statistics Department of Latvia |title=Pastāvīgo iedzīvotāju etniskais sastāvs reģionos un republikas pilsētās gada sākumā |url=https://data.stat.gov.lv/pxweb/lv/OSP_PUB/START__POP__IR__IRE/IRE010/table/tableViewLayout1/ |access-date=8 nëntor 2021 |archive-date=28 shtator 2023 |language=lv |archive-url=https://web.archive.org/web/20230928153547/https://data.stat.gov.lv/pxweb/lv/OSP_PUB/START__POP__IR__IRE/IRE010/ |url-status=live }}</ref>
| POPULLSIA_E_VITIT = 2016
| religion = {{ublist |item_style=white-space:nowrap;
| POPULLSIA_VENDI = 148
|{{Tree list}}
| POPULLSIA_DENDESIA = 34
* 64% [[Krishterimi]]
| BPV =
** 36% [[Kisha Ungjillore Luterane e Letonisë|Luteranizmi]]
| BPV_E_VITIT =
** 17% [[Kisha Katolike në Letoni|Katolicizmi]]
| BPV_PER_BANORE =
** 9% [[Kisha Ortodokse Letoneze|Ortodoksia]]
| IZHN = 0.836
** 2% other [[Lista e besimeve të krishtera|të krishterë]]
| IZHN_I_VITIT = 2003
{{Tree list/end}}
| IZHN_VENDI = 48
|35% [[Afetaria|pa fe]]
| VALUTA = [[Euro]]
|1% [[Feja në Letoni|të tjerë]]}}
| ZONA_KOHORE = [[UTC+2]]
| ZONA_KOHORE_NE_VEREreligion_year = [[UTC+3]]2018
| religion_ref = <ref>{{cite web | url=https://www.state.gov/reports/2019-report-on-international-religious-freedom/latvia/#:~:text=According%20to%20the%20Annual%20Report,(9%20percent)%2C%20the%20latter | title=Latvia | access-date=15 tetor 2022 | archive-date=28 janar 2023 | language=en | archive-url=https://web.archive.org/web/20230128195628/https://www.state.gov/reports/2019-report-on-international-religious-freedom/latvia/#:~:text=According%20to%20the%20Annual%20Report,(9%20percent)%2C%20the%20latter | url-status=live }}</ref>
| CCTLD = [[.lv]]
| SHENJE_DALLUESEdemonym = Letonezë
| government_type = [[Republika parlamentare unitare]]
| KODI_TELEFONIK = 371
| leader_title1 = [[Presidenti i Letonisë|Presidenti]]
| PREFIKSI_RADIOFONIK =
| KODI_ISOleader_name1 = [[Edgars = Rinkēvičs]]
| ANETARleader_title2 E = [[Kryeministri i = >Letonisë|Kryeministri]]
| ANETARleader_name2 = [[Evika = Siliņa]]
| leader_title3 = [[Kryetari i Saeima]]
| leader_name3 = [[Daiga Mieriņa]]
| legislature = [[Saeima]]
| sovereignty_type = [[Historia e Letonisë|Pavarësia]]
| sovereignty_note = nga [[Republika e Vajmarit|Gjermania]] dhe [[Republika Socialiste Federale Sovjetike e Rusisë|Rusia]]
| established_event1 = [[Për Rivendosjen e Pavarësisë së Republikës së Letonisë#Sfondi historik dhe juridik|Shpallur]]<ref name=Germanis />
| established_date1 = 18 nëntor 1918
| established_event2 = Njohja
| established_date2 = 26 janar 1921
| established_event3 = {{nowrap|[[Kushtetuta e Letonisë|Kushtetuta e miratuar]]}}
| established_date3 = 7 nëntor 1922
| established_event4 = [[Republika Socialiste Sovjetike e Letonisë#Rënia e sundimit sovjetik|Restauruar]]<ref name="FINemb" />
| established_date4 = [[1991 Soviet coup d'état attempt|21 August 1991]]
| established_event5 = {{nowrap|[[Zgjerimi i Bashkimit Evropian 2004|U bashkua]] me [[Bashkimi Evropian|BE]]-në}}
| established_date5 = 1 May 2004
| area_km2 = 64,589
| area_rank = 122nd <!-- Area rank should match [[List of countries and dependencies by area]] -->
| area_sq_mi = 24,938 <!--Do not remove per [[WP:Manual of Style/Dates and numbers]]-->
| percent_water = 2.09 (2015)<ref>{{cite web|title=Surface water and surface water change|access-date=11 October 2020|publisher=[[Organizata për Bashkëpunim dhe Zhvillim Ekonomik]] (OECD)|url=https://stats.oecd.org/Index.aspx?DataSetCode=SURFACE_WATER|archive-date=24 March 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210324133453/https://stats.oecd.org/Index.aspx?DataSetCode=SURFACE_WATER|url-status=live}}</ref>
| population_estimate = 1,842,226<ref>[https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/latvia/ Latvia] [[The World Factbook]] (2024 ed.). [[Central Intelligence Agency]].</ref>
| population_estimate_year = 2022
| population_estimate_rank = 146-të
| population_density_km2 = 29.6
| population_density_sq_mi = 77
<!--Do not remove per [[WP:Manual of Style/Dates and numbers]]-->| population_density_rank = 147th
| GDP_PPP = {{increase}} $76.550 billion<ref name="IMFWEO.LV">{{cite web |url=https://www.imf.org/en/Publications/WEO/weo-database/2023/October/weo-report?c=941,&s=NGDPD,PPPGDP,NGDPDPC,PPPPC,&sy=2020&ey=2028&ssm=0&scsm=1&scc=0&ssd=1&ssc=0&sic=0&sort=country&ds=.&br=1 |title=World Economic Outlook Database, October 2023 Edition. (Latvia) |publisher=[[International Monetary Fund]] |website=IMF.org |date=10 tetor 2023 |access-date=13 tetor 2023 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20231103190911/https://www.imf.org/en/Publications/WEO/weo-database/2023/October/weo-report?c=941,&s=NGDPD,PPPGDP,NGDPDPC,PPPPC,&sy=2020&ey=2028&ssm=0&scsm=1&scc=0&ssd=1&ssc=0&sic=0&sort=country&ds=.&br=1 |archive-date=3 nëntor 2023 |url-status=live }}</ref>
| GDP_PPP_year = 2023
| GDP_PPP_rank = 104-të
| GDP_PPP_per_capita = {{increase}} $40,891<ref name="IMFWEO.LV" />
| GDP_PPP_per_capita_rank = 51-të
| GDP_nominal = {{increase}} $46.668 billion<ref name="IMFWEO.LV" />
| GDP_nominal_year = 2023
| GDP_nominal_rank = 96-të
| GDP_nominal_per_capita = {{increase}} $24,929<ref name="IMFWEO.LV" />
| GDP_nominal_per_capita_rank = 42nd
| Gini = 35.7 <!--number only-->
| Gini_year = 2021
| Gini_change = increase <!--increase/decrease/steady-->
| Gini_ref = <ref name="eurogini">{{cite web|url=https://ec.europa.eu/eurostat/databrowser/view/tessi190/default/table?lang=en|title=Gini coefficient of equivalised disposable income|publisher=[[Eurostat]]|language=en|access-date=22 qershor 2022|archive-date=9 tetor 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20201009091832/https://ec.europa.eu/eurostat/databrowser/view/tessi190/default/table?lang=en|url-status=live}}</ref>
| Gini_rank =
| HDI = 0.863 <!--number only-->
| HDI_year = 2021<!-- Please use the year to which the data refers, not the publication year-->
| HDI_change = increase<!--increase/decrease/steady-->
| HDI_ref = <ref name="UNHDR">{{cite web|url=https://hdr.undp.org/system/files/documents/global-report-document/hdr2021-22pdf_1.pdf|title=Human Development Report 2021/2022|language=en|publisher=[[United Nations Development Programme]]|date=September 8, 2022|access-date=September 8, 2022|archive-date=8 September 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20220908052326/https://hdr.undp.org/system/files/documents/global-report-document/hdr2021-22pdf_1.pdf|url-status=live}}</ref>
| HDI_rank = 39-të
| currency = [[Euro]] ([[Euro sign|€]])
| currency_code = EUR
| time_zone = [[Zona kohore në Evropën Lindore|EET]]
| utc_offset = +2
| utc_offset_DST = +3
| time_zone_DST = [[Ora Verore e Evropës Lindore|EEST]]
| date_format = {{abbr|dd|day}}/{{abbr|mm|month}}/{{abbr|yyyy|year}}
| drives_on = right
| calling_code = [[Numrat telefonik në Letoni|+371]]
| cctld = [[.lv]]<sup>c</sup>
| footnote_a = [[Gjuha letoneze|Letonishtja]] është e vetmja gjuhë zyrtare.<ref>{{cite web|url=http://www.saeima.lv/en/legislation/constitution|title=The Constitution of the Republic of Latvia, Chapter 1 (Article 4)|publisher=The Parliament of the Republic of Latvia|language=en|access-date=20 nëntor 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20131205030657/http://www.saeima.lv/en/legislation/constitution|archive-date=5 December 2013}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.valoda.lv/en/downloadDoc_436/mid_566 |title=Official Language Law, Section 3 (Article 1) |publisher=The Parliament of the Republic of Latvia |language=en |access-date=20 nëntor 2013 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140104204308/http://www.valoda.lv/en/downloadDoc_436/mid_566 |archive-date=4 janar 2014 }}</ref> [[Gjuha livoniane|Livonishtja]] konsiderohet një gjuhë indigjene dhe ka status të veçantë juridik.<ref>{{cite web |url=https://likumi.lv/ta/en/en/id/14740 |title=Official Language Law, Sections 4, 5 and 18 (Article 4) |publisher=Likumi.lv |language=en |access-date=7 tetor 2019 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20190705131333/https://likumi.lv/ta/en/en/id/14740 |archive-date=5 korrik 2019 }}</ref> [[Gjuha latgaliane]] e shkruar dhe [[gjuha letoneze e shenjave]] kanë gjithashtu status ligjor.<ref>{{cite web|url=http://www.valoda.lv/en/downloadDoc_436/mid_566 |title=Official Language Law, Section 3 (Articles 3 and 4) |publisher=The Parliament of the Republic of Latvia |language=en |access-date=20 nëntor 2013 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140104204308/http://www.valoda.lv/en/downloadDoc_436/mid_566 |archive-date=4 janar 2014 }}</ref>
| footnote_b = Letonia është ''[[de jure]]'' e vazhdueshme me deklaratën e saj të 18 nëntorit 1918.
| footnote_c = [[.eu]] gjithashtu përdoret, pasi ndahet me shtetet e tjera anëtare të [[Bashkimi Evropian|Bashkimit Evropian]].
| today =
}}
'''Republika e Letonisë''' ([[Gjuha letoneze|letonisht]]: ''Latvijas Republika'') eshteështë njenjë vend nenë zonen[[Rajoni baltikebaltik|rajonin baltik]] nenë [[Evropa Veriore|EvropenEvropën Veriore]]. QeËshtë prejnjë pavaresisenga se saj, Letonia eshte quajtur si nje prejtre [[Vendet baltike|vendeveshtetet baltike]]., Kufizohetsë ngabashku me [[Estonia|Estoninë]] nenë veri, dhe [[Lituania|Lituaninë]] nenë jug,. Kufizohet me [[Rusia|Rusinë]] nenë lindje dhe, [[Bjellorusia|Bjellorusinë]] nenë juglindje dhe ndan njenjë kufi detar me [[Suedia|SuedineSuedinë]] nenë perendimperëndim. Letonia ka 1,957,200 banorebanorë<ref>{{Cite web |url=http://www.csb.gov.lv/en/statistikas-temas/population-key-indicators-30624.html |title=Archived copy |access-date=14 qershor 2013 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130628214416/http://www.csb.gov.lv/en/statistikas-temas/population-key-indicators-30624.html |archive-date=28 qershor 2013 |df=dmy-all |url-status=dead }}</ref> dhe njenjë territor prej 64,589 km katror.<ref name="Latvia in Brief">{{cite web|url=http://www.li.lv/index.php?option=com_content&task=view&id=12&Itemid=1060|title=Latvia in Brief|year=2011|publisher=Latvian Institute|accessdate=5 nëntor 2011|archive-date=26 dhjetor 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20181226035413/http://www.li.lv/index.php?option=com_content&task=view&id=12&Itemid=1060|url-status=dead}}</ref>
 
Pas shekujve tetë sundimeve Suedeze[[Shteti i Urdhrit Teutonik|teutonike]], Polako[[Livonia suedeze|suedeze]], [[Voivodeship e Livonisë|polako-Lituanezelituaneze]] dhe [[Perandoria Ruse|ruse]], nje sundim i kryer nga [[aristokracia]] [[Gjermanët baltik|gjermane baltike]], Republika e Letonisepavarur e Letonisë u shpallkrijua memë 18 nentornëntor 1918 kurpasi u shkeputshkëput dhenga deklaroi[[Perandoria pavaresineGjermane]] pas [[Lufta e Parë Botërore|LuftesLuftës sesë Parë Botërore]].<ref name=Germanis>{{cite book |last=Ģērmanis |first=Uldis |authorlink=Uldis Ģērmanis |editor=Ojārs Kalniņš |title=The Latvian Saga |edition=11th |page=268 |language=en |publisher=Atēna |location=Riga |year=2007 |isbn=9789984342917 |oclc=213385330}}</ref> Megjithate, ne vitet 1930-taMegjithatë vendi filloiu tebë behej gjithnjegjithnjë e me shumemë [[Autokracia|autokratik]] pas grushtit[[Grusht teshteti letonez 1934|grusht shtetit temë 1934]] nenqë vendosi diktaturën e [[Kārlis Ulmanis]].<ref>{{cite web |title=History of Latvia 1918-1940 |url=https://www.latvia.eu/history-latvia-1918-1940 |website=[Latvia.eu] |date=3 dhjetor 2015 |access-date=28 janar 2021 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20210608145703/https://www.latvia.eu/history-latvia-1918-1940 |archive-date=8 qershor 2021 |url-status=dead }}</ref> PavaresiaPavarësia ''de facto'' e venditLetonisë u nderprendërpre nenë fillim tetë [[Lufta e Dytë Botërore|LuftesLuftës sesë Dytë Botërore]], duke filluar me pushtimin[[Pushtimi sovjetik, i Letonisë në 1940|përfshirjen me pasforcë]] atetë nazistLetonisë tenë [[Bashkimi Sovjetik|Bashkimin Sovjetik]], e ndjekur nga [[Pushtimi gjerman i Letonisë gjatë Luftës së Dytë Botërore|pushtimi]] nga [[Gjermania Naziste]] vititnë 1941 dhe me[[Ri-pushtimi passovjetik i Letonisë në 1944|ri-pushtiminpushtimi sovjetiknga mesovjetikët]] në 1944, dukei formuarcili Republikenformoi [[Republika Socialiste Sovjetike tee LetoniseLetonisë|Republikën Socialiste Sovjetike të Letonisë]] perpër 45 vitet e ardhshme.
 
I ashtuquajturi [[Revolucioni i KengeveKëngëve]], duke filluar nga 1987, kerkontekërkonte clirimçlirim nga sundimi sovjetik dhe denonte menyrenmënyrën e paligjshme tetë marrjes sesë pushtetit nga regjimi [[Komunizmi|Komunistkomunist]].<ref>{{cite news |url=https://www.nytimes.com/1989/12/25/world/upheaval-east-soviet-congress-condemns-39-pact-that-led-annexation-baltics.html |title=UPHEAVAL IN THE EAST; Soviet Congress Condemns '39 Pact That Led to Annexation of Baltics |author=Esther B. Fein |work=The New York Times}}</ref> Perfundoi me DeklaratenDeklaratën e Restaurimit tetë PavaresisePavarësisë tetë RepublikesRepublikës sesë LetoniseLetonisë memë 4 maj 1990, dhe duke restauruar de facto pavaresinepavarësinë memë 21 gusht 1991. Letonia eshte nje shtet sovran demokratik, [[Republika parlamentare|republike parlamentare]] dhe nje vend shume i zhvilluar sipas [[Indeksi i zhvillimit njerëzor|Indeksit te zhvillimit njerëzor]].<ref>{{cite web |url=http://hdr.undp.org/sites/default/files/2016_human_development_report.pdf |title= Human Development Report 2016 – 'Human Development for Everyone' |publisher=[[Human Development Report|HDRO (Human Development Report Office)]] [[United Nations Development Programme]]|pages=198 |accessdate=2 shtator 2017}}</ref> Kryeqyteti i saj [[Riga]] sherbeu si kryeqyteti europian i kultures me 2014. [[Letonishtja]] eshte gjuha zyrtare. Letonia eshte nje shtet unitar i ndare ne 119 njesi administrative, nga te cilat 110 jane bashki dhe 9 jane qytete.<ref>{{cite web|url=http://www.ambermarks.com/Kartes/Rajoni/ERajoni.htm|title=Administrative divisions of Latvia|year=2015|publisher=www.ambermarks.com|accessdate=14 mars 2015}}</ref> [[LetonezetLetonezët]] dhe [[LivonianetLivonianët]] jane banoretbanorët autoktoneautoktonë tetë Letonise.<ref name="Latvia in Brief"/> Letonishtja dhe lituanishtja janejanë tetë vetmet gjuhegjuhë tetë mbijetuara nga [[Gjuhetgjuhët baltike]].
 
Pavaresisht sundimit te huaj prej shekullit te 13-te deri ne te 20-in, kombi letonez e ka ruajtur identitetin neper breza nepermjet gjuhes dhe tradites muzikore. Megjithate, si pasoje e sundimit rus (1710-1918) dhe me vone te pushtimit sovjetik, Letonia ka ne perberje nje numer ta madh rusesh etnik (26.9%),<ref name="mfa.gov.lv">{{cite web|url=http://www.mfa.gov.lv/lv/latvia/integracija/integracijas-politika/kultura/ |archiveurl=https://web.archive.org/web/20110712232935/http://www.mfa.gov.lv/lv/latvia/integracija/integracijas-politika/kultura/ |archivedate=12 korrik 2011 |title=Etniskais sastāvs un mazākumtautību kultūras identitātes veicināšana |publisher=Latvijas Republikas Ārlietu Ministrija |accessdate=2 dhjetor 2011 |df=dmy }}</ref> disa prej te cileve (14.1% e banoreve te Letonise) nuk kane marre shtetesine, duke i lene pa shtetesi fare. Deri ne [[Lufta e Dytë Botërore|Luften e Dytë Botërore]], Letonia kishte nje numer te konsiderueshem minoritetesh gjermane dhe hebreje. Letonia eshte historikisht kryesisht [[Protestantizmi|Protestante]] [[Luteranizmi|Luteraniste]], pervec fese [[Latgale]] ne juglindje, e cila ka qene historikisht kryesisht [[Katolike Romane]].<ref>{{cite web|url=https://www.academia.edu/1580111/Sociolinguistica_language_and_Religion|title=Socialinguistica: language and Religion|publisher=www.academia.edu|accessdate=26 maj 2015}}</ref> Popullata ruse eshte kryesisht e krishtere [[Ortodoksia|Ortodokse]].
Line 62 ⟶ 121:
 
== Historia ==
{{Kryesor|Historia e Letonisë}}
Rreth vitit 3000 pr.K. paraardhesit proto-baltike te letonezve u vendosen ne bregun lindor te [[Deti Baltik|Detit Baltik]]. [[Baltet]] vendosen rruge tregtare me Romen dhe Bizantin, duke tregtuar qelibarin vendas per metale te cmuara. Ne vitin 900 p.K. kater fise te vecueshme baltike banonin ne Letoni: Kuronet, Latgalet, Selonet dhe Semigalianet (ne letonisht: ''kurši'', ''latgaļi'', ''sēļi'' dhe ''zemgaļi)'' si dhe fisi fin i Livoneve (''lībieši)'' te cilet flisnin nje gjuhe Fine. Ne shekullin e 12-te ne territorin e Letonise kishte 14 toka me sunduesit e tyre: Vanema, Ventava, Bandava, Piemare, Duvzare, Ceklis, Megava, Pilsāts, Upmale, Sēlija, Koknese, Jersika, Tālava dhe Adzele.
 
Line 137 ⟶ 197:
[[Saeima]], parlamenti letonez, u zgjodh përsëri në 1993. Rusia i dha fund pranisë së saj ushtarake duke tërhequr trupat në 1994 dhe 1998 kur mbylli stacionin e radarëve [[Skrunda-1]]. Objektivat madhorë të Letonisë në vitet 1990 ishin anëtarësimi në NATO dhe BE, të cilat u arritën në 2004. Samiti i NATO në 2006 u mbajt në Riga.
 
Ligjet e gjuhës dhe qytetarisë janë kundërshtuar nga shumë [[rusofonë]]. Qytetaria nuk iu dha automatikisht ish qytetarëve sovjetikë që u vendosën gjatë pushtimit sovjetik, apo fëmijëve të tyre. Fëmijët e jo-letonezëve pas rivendosjes së pavarësisë e kanë të garantuar qytetarinë letoneze. Rreth 72% e qytetarëve letonezë janë letonezë, ndërsa 20% janë rusë; më pak se 1% e atyre pa asnjë qytetari janë letonezë ndërsa 71% janë rusë. Qeveria denacionalizoi pronën private të konfiskuar nga sovjetikët, duke e kthyer apo kompensuar pronarët, dhe privatizoi shumicën e industrive shtetërore, duke risjellë në qarkullim monedhën e para-luftës. Edhe pse përjetoi një tranzicion të vështirë drejt ekonomisë liberale dhe riorientimi drejt europës perëndimore, Letonia është një nga ekonomitë me rritjen më të shpejtë në Bashkimin Europian. Në 2014, Riga ishte kryeqyteti europian i kulturës, euro u bë monedhë kombëtare dhe një letonez u bë zv. President i [[Komisionit Europian]]. Ngjarje të mëdha europiane janë festuar në Riga, si Eurovizioni 2003 dhe Çmimet Europiane të Filmit 2014. Më 1 korrik 2016, Letonia u bë anëtare e Organizatës për Bashkëpunim Ekonomik dhe Zhvillim (OECD).
<br />{{Kryesor|Historia e Letonisë}}
 
== Politika ==
{{Kryesor|Sistemi shtetëror në Letoni|Parlamenti i Letonisë|Qeveria e Letonisë}}
{| class="wikitable" style="text-align:left; float:left; margin-right:9px; margin-left:2px;"
|-
| style="text-align:left;"| [[Skeda:Edgars Rinkēvičs, Ministry Of Foreign Affairs of Estonia on 1 April 2022 (cropped).jpg|125px]]
| style="text-align:left;"| [[Skeda:Evika Siliņa (Cropped).jpg|125px]]
|-
| style="text-align:center;"|[[Edgars Rinkēvičs]]<br /><small>[[Presidenti i Letonisë|Presidenti]]</small>
| style="text-align:center;"|[[Evika Siliņa]]<br /><small>[[Kryeministri i Letonisë|Kryeministrja]]</small>
|}
 
Parlamenti 100-vendësh letonez, [[Saeima]], zgjidhet një herë në 4 vjet nëpërmjet votës popullore. Presidenti zgjidhet nga ''Saeima'' nëpërmjet zgjedhjeve të tjera, të cilat po ashtu mbahen një herë në 4 vite. Presidenti vendos në detyrë një kryeministër, i cili, bashkë me kabinetin e tij, formojnë degën ekzekutive të qeverisë, e cila duhet të fitojë një votëbesim nga ''Saeima.'' Ky sistem ekzistonte dhe para [[Luftës së Dytë Botërore]].<ref name="Constitution">{{in lang|lv}} [http://www.likumi.lv/doc.php?mode=DOC&id=57980 Constitution of the Republic of Latvia with amendments and revisions] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071025071603/http://www.likumi.lv/doc.php?id=57980&mode=DOC |date=25 October 2007 }} [http://www.saeima.lv/en/legislation/constitution (Official English translation)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131205030657/http://www.saeima.lv/en/legislation/constitution |date=5 December 2013 }} (Retrieved on 18 November 2011)</ref>
 
[[Skeda:Flickr - Saeima - 4.maijs Saeimā (6).jpg|parapamje|Ndërtesa e parlamentit letonez, Saeima]]
 
Parlamenti 100-vendësh letonez, [[Saeima]], zgjidhet një herë në 4 vjet nëpërmjet votës popullore. Presidenti zgjidhet nga ''Saeima'' nëpërmjet zgjedhjeve të tjera, të cilat po ashtu mbahen një herë në 4 vite. Presidenti vendos në detyrë një kryeministër, i cili, bashkë me kabinetin e tij, formojnë degën ekzekutive të qeverisë, e cila duhet të fitojë një votëbesim nga ''Saeima.'' Ky sistem ekzistonte dhe para [[Luftës së Dytë Botërore]].
=== Ndarjet administrative ===
{{Kryesor|Ndarjet administrative të Letonisë}}
Letonia është një [[Shteti unitar|shtet unitar]], i ndarë aktualisht në 43 njësi të qeverisjes vendore që përbëhen nga 36 bashki (letonisht: ''novadi'') dhe 7 qytete shtetërore (letonisht: ''valstspilsētas'') me këshillin e tyre të qytetit dhe administratën: [[Daugavpils]], [[Jelgava]], [[Jūrmala]], [[Liepāja]], [[Rēzekne]], [[Riga]], dhe [[Ventspils]]. Ekzistojnë [[Rajonet kulturore të Letonisë|katër rajone historike dhe kulturore në Letoni]] - [[Courland]], [[Latgale]], [[Vidzeme]], [[Zemgale]], të cilat njihen në [[Kushtetuta e Letonisë|Kushtetutën e Letonisë]]. [[Selonia]], një pjesë e Zemgale, ndonjëherë konsiderohet një rajon i veçantë kulturor, por nuk është pjesë e ndonjë ndarjeje formale. Kufijtë e rajoneve historike dhe kulturore zakonisht nuk janë të përcaktuara qartë dhe në disa burime mund të ndryshojnë. Në ndarjet formale, rajoni i Rigës, i cili përfshin kryeqytetin dhe pjesë të rajoneve të tjera që kanë një marrëdhënie të fortë me kryeqytetin, përfshihet gjithashtu shpesh në ndarjet rajonale; p.sh., ekzistojnë pesë [[Rajonet planifikuese të Letonisë (para 2021)|rajone planifikuese të Letonisë]] (letonisht: ''plānošanas reģioni''), të cilat u krijuan në vitin 2009 për të promovuar zhvillimin e ekuilibruar të të gjitha rajoneve. Nën këtë ndarje, rajoni i Rigës përfshin pjesë të mëdha të asaj që tradicionalisht konsiderohet Vidzeme, Courland dhe Zemgale. [[Rajonet statistikore të Letonisë]], të krijuara në përputhje me Nomenklaturën e BE-së të Njësive Territoriale për Statistikat, e kopjojnë këtë ndarje, por e ndan rajonin e Rigës në dy pjesë me kryeqytetin vetëm si një rajon më vete. Qyteti më i madh në Letoni është Riga, qyteti i dytë më i madh është Daugavpils dhe qyteti i tretë më i madh është Liepaja.
 
=== Marrëdhëniet e jashtme ===
Line 181 ⟶ 255:
* Institucione të përbashkëta shkollimi ushtarak: [[Kolegji Baltik i Mbrojtjes]] në Tartu, Estoni; Qendra Stërvitore e Zhytjeve në Liepāja, Letoni dhe Qendra Baltike Stërvitore e Komunikimit Detar në Talin, Estoni.
 
Bashkëpunimet e ardhshme do të përfshijnë shfrytëzimin e përbashkët të infrastrukturës kombëtare për qëllime stërvitore (BALTTRAIN) dhe formimin kolektiv të kontigjenteve me madhësi të një batalioni për përdorim në Forcën e Reagimit të Shpejtë të NATO. Në janar 2011 vendet baltike u ftuan për tu anëtarësuar në NORDEFCO, kuadri i mbrojtjes i vendeve nordike. Në nentor 2012, të tre vendet u pajtuan për krijimin e një stafi ushtarak të përbashkët në 2013.{{Kryesor|Sistemi shtetror në Letoni}}
 
== Njësitë administrative (-2009) ==
{{Kryesor|Njësitë administrative të Letonisë}}
Letonia ndahet në 26 njësi të quajtura (org.: ''rajoni'') si dhe shtatë qytete që kanë një status të emërtuara si pilsetas (org.: ''Pilsētas'')
{| width="550" border="0" style=" font-size: 95%;"
|width="120"|
# [[Aizkraukles rajons|Aizkraukles r.]]
# [[Alūksnes rajons|Alūksnes r.]]
# [[Balvu rajons|Balvu r.]]
# [[Bauskas rajons|Bauskas r.]]
# [[Cēsu rajons|Cēsu r.]]
# [[Daugavpils]]
# [[Daugavpils rajons|Daugavpils r.]]
# [[Dobeles rajons|Dobeles r.]]
# [[Gulbenes rajons|Gulbenes r.]]
# [[Jēkabpils rajons|Jēkabpils r.]]
# [[Jelgava]]
# [[Jelgavas rajons|Jelgavas r.]]
# [[Jūrmala]]
# [[Krāslavas rajons|Krāslavas r.]]
# [[Kuldīgas rajons|Kuldīgas r.]]
# [[Liepāja]]
# [[Liepājas rajons|Liepājas r.]]
|width="120" style="vertical-align: top;"|
<ol start=18>
<li>[[Limbažu rajons|Limbažu r.]]
<li>[[Ludzas rajons|Ludzas r.]]
<li>[[Madonas rajons|Madonas r.]]
<li>[[Ogres rajons|Ogres r.]]
<li>[[Preiļu rajons|Preiļu r.]]
<li>[[Rēzekne]]
<li>[[Rēzeknes rajons|Rēzeknes r.]]
<li>[[Rīga]]
<li>[[Rīgas rajons|Rīgas r.]]
<li>[[Saldus rajons|Saldus r.]]
<li>[[Talsu rajons|Talsu r.]]
<li>[[Tukuma rajons|Tukuma r.]]
<li>[[Valkas rajons|Valkas r.]]
<li>[[Valmieras rajons|Valmieras r.]]
<li>[[Ventspils]]
<li>[[Ventspils rajons|Ventspils r.]]
</ol>
|width="300" style="vertical-align: middle;"|[[Skeda:Latvia districts numbered.png|right|300px|Njësitë administrative në Letoni]]
|}
 
== Gjeografia ==
Line 247 ⟶ 277:
== Kultura ==
{{Kryesor|Kultura e Letonisë}}
 
== Të tjera ==
* [[Telekomunikacioni i Letonisë|Telekomunikacioni]]
* [[Transporti i Letonisë|Transporti]]
* [[Ushtria e Letonisë|Ushtria]]
* [[Turizmi i Letonisë|Turizmi]]
 
== Referime ==
{{Reflist|30em}}
<references />
 
== Lidhje të jashtme ==
<!-- Lidhje me projektet tjera -->
{{Commonskat|Latvia|{{PAGENAME}}}}
*[https://www.president.lv/lv?lng=en Presidenti i Letonisë]
{{Commonsart|Latvia|{{PAGENAME}}}}
*[https://www.saeima.lv/en Parlamenti i Letonisë]
 
*[https://www.mk.gov.lv/en Qeveria e Letonisë]
<!--Lidhje me faqet zyrtare të shtetit-->
*[https://www.mfa.gov.lv/en Ministria e Punëve të Jashtme]
* [[Qeveritë e Letonisë|Qeveria]] : [https://web.archive.org/web/20050816141837/http://www.mk.gov.lv/index.php/en The Cabinet of Ministers]
*[https://stat.gov.lv/en Zyra e Statistikave të Letonisë]
* [[Kryetarët e Letonisë|Kryetari]] : [http://www.president.lv/index.php?pid=210 The Latvian President's Chancery]
* [[Parlamentet e Letonisë|Parlamenti]] : [https://web.archive.org/web/20060616210553/http://www.saeima.lv/index_eng.html The Latvian Parliament (Saeima)]
* [[Ministritë e Letonisë|Ministritë]] : [http://www.mfa.gov.lv/en/ Ministria e Punëve të Jashtme]
----
<!--Lidhje tjera-->
 
{{VendeEvropa}}{{BE}}
Line 276 ⟶ 295:
 
[[Kategoria:Letoni|*]]
[[Kategoria:Shtetet baltike|*]]
 
[[Kategoria:Shtete në Evropë]]
[[Kategoria:Shtetet anëtare të NATO-s]]
[[Kategoria:Shtetet anëtare të Bashkimit Evropian]]
[[Kategoria:Shtetet anëtare të Bashkimit për Mesdheun]]
[[Kategoria:Shtetet anëtare të Kombeve të Bashkuara]]
[[Kategoria:Shtetet anëtare të Nismës së Tre Deteve]]
[[Kategoria:Republika]]
[[Kategoria:Shtete dhe territore të themeluara më 1918]]
[[Kategoria:Shtete dhe territore të themeluara më 1991]]
 
{{LV-gjeo-cung}}
Marrë nga "https://sq.wikipedia.org/wiki/Letonia"