Vullkani

Vullkani - Vullkanet janë forma të ngritura në Tokë, të cilat krijohen me shkarkimin e masës së zjarrtë-magmës, gazeve dhe avujve nga brendia e Tokës në sipërfaqe. Proceset e ndryshme të lidhura me to quhen vullkanizëm.

Vullkani:
1. Bredësia e madhe me llavë 2. Fundamenti 3. Kanali (pipe) 4. Baza 5. Ndërprerja 6. Kanali anësorë 7. Shtresat e hirit të krijuara nga erupsioni 8. Flank	9. Shtresat e llavës të krijuara nga erupsioni 10. Fyti i vullkanit 11. Koni parazitik 12. Zvarritja e llavës 13. Dalja 14. Krateri 15. Tym vullkanik

Vullkani paraqet një dukuri sipërfaqësore në formë kupe. Kupa me kanal ose ndonjë çarje është e lidhur me brendinë e Tokës, nëpër të cilën lëvizë masa e zjarrtë dhe e lëngët-magma (nëse magma del në sipërfaqen e Tokës atëherë quhet lavë), gazrat, avulli e produktet tjera dhe shkarkohen në sipërfaqe. Ky proces i shkarkimit quhet erupsion. Në majë të kupës gjendet krateri në formë hinke. Anash kupës vullkanike shpeshherë çfaqen kupa dhe kratere parazite. Vullkanet janë gryka, ku materiali i zjarrte shkembor del nga brendesia e Tokes. Magma duke u nisur nga vatra e vullkanit, e cila gjendet në trysni të madhe është e lëvizshme. Magma kur ngurtësohet në brendi të kores së Tokës formon shkëmbinj të brendshëm magmatik ose të shpërthejë e të derdhet në sipërfaqe- vullkanizmi ose magmatizmi efuziv.

Si produkt kryesor i erupsionit vullkanik është lava, me një temperaturë 1000-1300 gradë celsius, dendësinë zakonisht e ka si të magmës dhe varet nga përbërja kimike, e në rend të parë nga përbërja e silicit. Kështu, lava bazike ose e bazaltit përmban 40-52% silic, e cila është më e lëngshme, ka ngjyrë të errët dhe lëviz shpejt, deri 30 km/orë. Lava acide përmban 65 – 80% silic, është më e dendur, ka ngjyrë më të çelët dhe lëviz më ngadalë se ajo bazike.

Format vullkanike-Me derdhjen dhe ftohjen e lavës si dhe grumbullimin e materialit tjetër vullkanik formohen forma të veçanta të relievit. Këto janë forma vullkanike, ku më të rëndësishmet janë: kupat vullkanike dhe platot ose pllakat vullkanike. Lartësia e kupave vullkanike është e ndryshme,prej disa dhjetëra deri në disa mijëra metra. P.sh., kupa e vullkanit Çimboraso në Ande ka lartësinë 6310 m, etj. Derisa lava e dendur acidike formon kupa vullkanike, lava bazike formon pllaka vullkanike. Kurse në Dekan të Indisë lava mbulon një sipërfaqe rreth 650 000 km2, shpeshherë ndodh që lava e kushtëzuar nga relievi përgjatë ndonjë lugine të rrjedhë në formë të lumit, e të rrezikojë shumë vendbanime përreth.

Kufij të ndryshëm rrasorë

Tipet e vullkaneve

Skeda:Vulcao16.gif

Pamja skematike e tipeve të vullkaneve

Varësisht nga përbërja dhe mënyra e derdhjes së lavës, dallojmë shumë tipa të vullkaneve, por më kryesorë janë: tipi i Vezuvit, i Havajeve dhe Monpele.

Tipi i Vezuvit

Tipi i Vezuvit karakterizohet me erupcion të fuqishëm, që derdhet sasi e madhe e llavës së dendur acidike dhe me material të thërrmuar vullkanik - hirit dhe pluhurit etj. Këto vullkane me kupa të larta dhe me formë të rregullt konike, quhen edhe stratovullkane ose shtresorë, sepse kupa e tyre është e ndërtuar prej shtresave të llavës së ngurtësuar dhe e hirit vullkani. Këtij tipi, përveç vullkanit Vezuv, i përket edhe Etna, Fuxhijama, Kluçevskaja Sopka në Kamçatka etj.

Tipi i Havajeve

Tipin e Havajeve e sajojnë vullkanet me erupcion mjaft të qetë të lavës më të lëngshme pa praninë e hirit dhe "bombave" vullkanike.Lava shpërndahet dhe ftohet në formë pllakash, që shtrihen njëra mbi tjetrën dhe formojnë kupa me bazë të shtrirë dhe shumë të gjerë dhe pa majë të theksuar. Psh., vullkanet Mauna Loa dhe Mauna Kea në ujdhesat e Havajeve lartësohen mbi 4000 m mbi nivelin e detit, kurse diametrik i tyre në fundin e oqeanit arrin më se 400 km dhe shtrihen në thellësi më se 5000 m.

Tipi Mon pele

Tipi Mon pele ka marrë emrin sipas vullkanit me të njëjtin emër Mon pele në ujdhesën Maritnik në grupin e Antileve të vogla. Karakterizohet me erupsion shumë të fuqishëm, me re pluhuri tym e gaze. Pas mbarimit të erupsionit llava e dendur dhe gjysmë e ngurtësuar ngadalë del nga gryka dhe merr një formë të një “brir” gjigant. Vullkanet, përveç formimit të trajtave relievore të ndryshme vullkanike, kanë rëndësi të madhe në sajimin e pasurive mineralogjike të një rëndësie të madhe ekonomike. Mirëpo shkaktojnë edhe dëme të mëdha materiale dhe viktima në njerëz. Kështu p.sh. Vullkani "Krakatao" në një ujdhesë të vogël në mes të ujdhesave "Java" dhe "Sumatra" në "Indonezi", në vitin 1883, shkaktoi 36 500 viktima në njerëz, më tepër nga valët e detit të larta 15–30 m. Valëzimi është regjistruar në të gjitha oqeanet, kurse pluhuri i ngritur e ka përshkuar tërë rruzullin tokësor.

Materiali i eruptuar

Shperthimet më të medha vullkanike gjate historisë

Pasoja shkaterrimtare

• Vezuvi, Itali, 79 e.s.--Pompei rrafshohet, rreth 20 000 te vrare
• Tambora,Indonezi,1815–92 000 njerez vdiqen nga uria
• Krakatau, Indonezi, 1883–36 500 u mbyten nga tsunami qe u shkaktua
• Mali Pele, Martinike, 1902—Pothuaj 30 000 vete u varrosen nën hi
• Kelut, Indonezi, 1919—Mbi 5000 vete u mbyten nen balte
• Agung, Indonezi, 1963–1200 vete u asfiksuan nga hiri i nxehte
• Shen Helena, SHBA, 1980–61 te vdekur, u shkaterrua një zone e madhe
• Ruiz, Kolumbi, 1985–25 000 te vdekur nga permbytja me balte
• Mali Pinatubo, Filipine, 1991–800 te vdekur nen rrenoja dhe nga semundjet
• Ishulli I Monserratit, 1995—Shumica e ishullit u be e pabanueshme

Avachinsky-Koryaksky, Kamchatka, Rusia Colima, Meksika Etna, Sicilia, Italia Galeras, Kolumbia Mauna Loa, Hawaii, ShBA Merapi, Indonezia Nyiragongo, Kongo Mali Rainier, Washington, ShBA

Sakurajima, Japonia Santamaria/Santiaguito, Guatemala Santorini, Greqia Vullkani Taal, Filipinet Teide, Ishujt Kanarie, Spanja Ulawun, Papua Guinea e Re Mali Unzen, Japonia Vezuvi, Italia

Olympus Mons (Latin, "Mount Olympus") në Mars.

Lidhje të jashtme

• Smithsonian Institution - Global Volcanism Program Arkivuar 24 tetor 2012 tek Wayback Machine -
• Volcanic and Geologic Terms from Volcano World-
• Volcano Information from the Deep Ocean Exploration Institute Arkivuar 14 nëntor 2007 tek Wayback Machine, Woods Hole Oceanographic Institution-
• Glossary of Volcanic Terms from USGS Arkivuar 22 shtator 2007 tek Wayback Machine-
• How Volcanoes Work by Tom Harris-
• Volcano Live - John Seach-
• Volcanic Materials Identification-
• Google Video: Erupting Volcano Arkivuar 14 nëntor 2007 tek Wayback Machine
• Google Maps Plot of World Volcanoes-
• Volcanic Features of Hawaii and Other Worlds-
• National Geographic volcano videos-
• Book of Knowledge