Akili

Akili (greqisht të lashtë: Ἀχιλλεύς, Akhilleus, latinisht: Ăchillēs, -is) ishte një hero ake i Luftës së Trojës, personazhi qendror dhe luftëtari më i madh në Iliadën e Homerit. Nëna e tij ishte nereida e pavdekshëme Tetis, dhe ati i tij, Peleu i vdekshëm, ishte mbreti i Mirmidonës.

Akili dhe nereida Kimothi, figura të kuqe të Kantharos nga Vulçi (Kabineti i Melaidëve, Bibliothèque Nationale, Paris).

Veprimi më i shquar i Akilit gjatë Luftës së Trojës ishte vrasja e heroit të Trojës Hektor jashtë portës së Trojës.

Ndonëse vdekja e Akilit nuk është paraqitur në Iliadën, burime të tjera saktësojn se ai u vra afër fundit të Luftës së Trojës nga Paridi, i cili e gjuajti në thembër me një shigjetë. Më vonë legjendat (duke filluar me një poezi nga Statiusi në shekullin I) pohojnë se Akili ishte i paprekshëm në të gjithë trupin e tij përveç thembrës, sepse kur nëna e tij Tetis e zhyti atë në lumin Stiks kur ishte i vogël, e mbajti atë nga një thembër. Duke folur për këto legjenda, termi "thembra e Akilit" ka ardhur të thotë një pikë dobësie.

Prejardhja e emrit

Pllakat lineare B dëshmojnë emrin e Akilit në format a-ki-re-u dhe a-ki-re-we, i fundit që është rasa dhanore i të parit. Emri u bë më popullor, madje u bë i zakonshëm shumë shpejt pas shekullit VII p.e.s. dhe gjithashtu u shndërrua në formën femërore Ἀχιλλεία (Achilleía), e dëshmuar në Atikë në shekullin IV p.e.s., dhe në formën Achillia në një stele në Halikarnas si emri i një gladiator femër që luftoj një amazon.

Emri i Akilit mund të analizohet si një kombinim i ἄχος (ákhos) "shqetësim, dhimbje, vuajtje", dhe λαός (laós) "njerëz, ushtarë, komb", duke rezultuar në një protoformë *Akhí-lāu̯os "ai që ka bër vuajtje njerëzve" ose "ai që ka njerëzit që vuajnë". Vuajtja e njerëzve është një temë e ngritur shumë herë në Iliadën (dhe shpesh nga vetë Akili). Roli i Akilit, si hero i pikëllimit apo i vuajtjeve, formon një kundërvënie ironike me pikëpamjen tradicionale të tij si hero i κλέος kléos ("lavdia", zakonisht në luftë). Për më tepër, laós është ndërtuar nga studiuesi Gregory Nagy, pas Leonard Palmerit, që do të thotë "një trup ushtarësh"..

Një etimologji tjetër lidh emrin me një përbërje proto-indo-evropiane *h₂eḱ-pṓds "këmbë të mprehtë" i cili së pari dha fjalën ilire *āk̂pediós, duke u zhvilluar me kalimin e kohës në *ākhpdeós dhe pastaj në *akhiddeús. Më vonë, nëpërmjet një burimi para-grek, -dd- u zhvendos në -ll-. Kuptimi "këmbë e dhimbshme" do t'i referohej cenueshmërisë së tij, por mund të jetë përkthyer gabimisht si "këmbë e shpejtë" për shkak të ngjashmërisë me rrënjën *h₂eḱ-u- nga e cila rrjedh latinishtja acupedius.

Robert S. P. Beekes ka propozuar një origjinë para-greke të emrit, bazuar ndër të tjera në bashkëekzistencën e -λλ- dhe -λ- në gjuhën epike, e cila mund të përbëjë një fonemë të palatalizuar /l^y/ në gjuhën origjinale.

Vitet e hershme

Kironi mëson Akilin se si të luajë lirën, afresk romake nga Herculaneum, shekulli I.

Akili ishte biri i nereidës Theti dhe i Peleut, mbreti i Mirmidonës. Zeusi dhe Poseidoni kishin qenë rivalë për dorën e Thetit derisa Prometeu, mendimtari i parathënë, paralajmëroi Zeusin për një profeci (të shqiptuar fillimisht nga Themi, perëndeshë e ligjit hyjnor) që Theti do të mbajë një djalë më madhështor se babai i tij. Për këtë arsye, dy perënditë e tërhoqën vëzhgimin e tyre dhe e lidhën atë me Peleun.

Peter Paul Rubens: Peter Paul Rubens: Theti zhyt Akilin në lumin Stiks (1625, Muzeu Boijmans Van Beuningen, Rotterdam).

Ka një përrallë që dorëzon një version alternativ të këtyre ngjarjeve: në Argonautikën (4.760) motra e Zeusit dhe gruaja Hera aludon në rezistencën e dëlirë të Thetit ndaj përparimeve të Zeusit, duke vënë në dukje se Theti ishte aq besnike ndaj lidhjes së martesës së Herës që ajo refuzoi ftohtësisht babanë e perëndive. Theti, megjithëse një bijë e perëndisë së detit Nereu, u rrit gjithashtu nga Hera, duke shpjeguar më tej rezistencën e saj ndaj përparimeve të Zeusit. Zeusi u zemërua dhe dekretoi që ajo kurrë nuk do të martohej me një të pavdekshëm.

Akili në Skiro, ku – sipas Akileidës – Odiseu zbulon atë të veshur si një grua dhe fshehur në mesin e princesave të gjykatës mbretërore, mozaik i vonë romak nga La Olmeda, Spanjë, shekujt IV-V.

Detaj e Akilit.

Sipas Akileidës, e shkruar nga Statiusi në shekullin I, dhe burimet e mëparshme që nuk mbijetonin, kur Akili lindi, Theti u përpoq ta bënte të pavdekshëm, duke e zhytur atë në lumin Stiks. Megjithatë, ai ishte lënë i prekshëm në pjesën e trupit me anë të së cilës ajo e mbajti atë, thembra e tij (shih thembra e Akilit, tendini i Akilit). Nuk është e qartë nëse ky version i ngjarjeve ishte i njohur më parë. Në një version tjetër të kësaj historie, Theti e vajosi djalin në ambrosia dhe e vuri në majë të zjarrit, për të djegur pjesët mortore të trupit të tij. Ajo u ndërpre nga Peleu dhe braktisi të dy babanë dhe djalin në zemërim.

Megjithatë, asnjë nga burimet para Statiusit nuk bën ndonjë referencë për këtë pacenueshmëri të përgjithshme. Në të kundërtën, në Iliadën e Homerit përmendet plagosja e Akilit: në librin 21 heroi peonian Asteropeu, biri i Pelagonit, sfidoi Akilit nga lumi Skamandër. Ai hodhi dy shtiza në të njëjtën kohë, njëri fshiku bërrylin e Akilit, "duke nxjerrë një vrull gjaku".

Gjithashtu, në poezitë fragmentare të Ciklit Epik, në të cilin mund të gjejmë përshkrimin e vdekjes së heroit (dmth. Kipria, Iliada e vogël nga Lesku i Pirrës, Atiopi dhe Iliu persi nga Arktinu i Miletit), nuk ka gjurmë të ndonjë referencë ndaj pacenueshmërisë së tij të përgjithshme ose dobësisë së tij të famshme në thembër; në pikturat në vazo të mëvonshme që paraqitnin vdekjen e Akilit, shtiza (ose në shumë raste, shtizat) goditi trupin e tij. Peleu la Akilin në duart e kentaurit Kironi, në malin Pelion, për t'u rritur. Theti paralajmëroj se fati i djalit të saj ishte ose për të fituar lavdi dhe për të vdekur i ri, ose për të jetuar një jetë të gjatë, por pa probleme dhe në errësirë. Akili zgjodhi të parin, dhe vendosi të merrte pjesë në luftën e Trojës. Sipas Homerit, Akili u rrit në Ftia së bashku me shokun e tij, Patrokli.

Sipas Fotit, libri i gjashtë i Historisë së Re nga Ptolemeu Hefestioni raportoi se Theti po digjte në një vend të fshehtë fëmijën që kishte nga Peleu; por kur ajo mori Akilin, Peleu i vuri re, dhe e shqeu atë nga flakët me vetëm një këmbë të djegur dhe dorëzoj birin kentaurit Kiron. Më vonë, Kironi zhvarrosi trupin e Damisit, i cili ishte më i shpejti i të gjithë gjigantëve, hoqi kyçin e këmbës dhe inkorporoi atë në këmbën e djegur të Akilit.

I fshehur në Skiro

Disa burime pas Homerike pohojnë se, për ta mbajtur Akilin të sigurt nga lufta, Theti (ose, në disa versione, Peleu) e fshehu djalin e ri në oborrin e Likomedit, mbreti i Skiros. Aty, Akili është maskuar si një vajzë dhe jeton në mesin e vajzave të Likomedit, ndoshta nën emrin "Pirra" (vajza me flokë të kuqe). Me vajzën e Likomedit, Deidamia, të cilën sipas Statiusit e përdhunon, Akili ka një djalë, Neoptolemi (i quajtur edhe Pirro, pas pseudonimin i mundshëm i babait të tij). Sipas kësaj historie, Odiseu mëson nga profeti Kalka se Akejtë nuk do të ishin në gjendje të kapnin Trojën pa ndihmën e Akilit. Odiseu shkon në Skiro në maskën e një shitës rrobave dhe bizhuterive të grave dhe vendos një mburojë dhe shtizë në mesin e mallrave të tij. Kur Akili menjëherë merr shtizën, Odiseu shikon me maskimin e tij dhe e bind atë për t'u bashkuar me fushatën akeje. Në një version tjetër të tregimit, Odiseu organizon një alarm me bori, duke qenë me gratë e Likomedit; ndërsa gratë ikin në panik, Akili përgatitet të mbrojë oborrin mbretëror, duke zbuluar identitetin e tij.

Në Luftën e Trojës

Sipas Iliadës, Akili mbërriti në Trojë me 50 anije, secila me 50 myrmidonë. Ai caktoi pesë udhëheqës (çdo udhëheqës komandonte 500 myrmidonë): Menesthi, Eudori, Peisandëri, Feniksi dhe Alkimedoni.

Akili dhe Agamemnoni, Gottlieb Schick (1801).

Telefi

Kur akejtë u nisën për Luftën e Trojës, ata u ndalën aksidentalisht në Mysia, të sunduar nga Mbreti Telefi. Në betejën që doli, Akili i dha Telefit një plagë që nuk do të shërohej; Telefi konsultoi një orakull, i cili deklaroi se "ai që të ka plagosur do të shëroj". Udhëhequr nga orakulli, ai arriti në Argo, ku Akili e shëroi atë në mënyrë që ai të mund të bëhej udhërrëfyesi i tyre për udhëtimin në Trojë.

Sipas raporteve të tjera në Veprën e humbur të Euripidit rreth Telefit, ai shkoi në Aulis duke pretenduar të ishte një lypës dhe i kërkoi Akilit të shërojë plagën e tij. Akili refuzoi, duke pretenduar se nuk kishte njohuri mjekësore. Përndryshe, Telefi mbajti Orestin për shpërblesë, shpërblimi ishte ndihma e Akilit në shërimin e plagës. Odiseu arsyetoi se shtiza kishte shkaktuar plagën; pra, shtiza duhet të ishte në gjendje ta shëronte atë. Pjesët e shtizës u hoqën nga plaga dhe Telefi u shërua.

Troili

Akili vret Troilin, figurë e kuqe nënshkruar nga Eufroni.

Sipas Kyprias (pjesë e Ciklit Epik që tregon ngjarjet e Luftës së Trojës para zemërimit të Akilit), kur Akejtë dëshiruan të ktheheshin në shtëpi, ata u përmbajtën nga Akili, që më pas sulmoi bagëtinë e Enesë, shkarkoi qytetet fqinje (si Pedasi dhe Lyrnesi, ku Akejtë kapën mbretëreshën Briseia) dhe vranë Tenesin, djalin e Apollonit, si dhe djalin e Priamit Troilin në shenjtëroren e Apollonit, Thymbra. Megjithatë, romani mes Troilus dhe Kryseia përshkruar në Troilus and Criseyde i Geoffrey Chaucer dhe në Troilus and Cressida i William Shakespeare është një shpikje mesjetare.

Në Iliadën e Homerit

Mëria e Akilit, François-Léon Benouville (1847; Musée Fabre).

Iliada e Homerit është tregimi më i famshëm i veprave të Akilit në Luftën e Trojës. Mëria (geg:Mënia) e Akilit (μῆνις Ἀχιλλέως, mênis Achilléòs) është tema qendrore e poemës. Dy linjat e para të Iliadës lexojnë:

Μῆνιν ἄειδε θεὰ Πηληϊάδεω Ἀχιλῆος οὐλομένην, ἣ μυρί' Ἀχαιοῖς ἄλγε' ἔθηκεν, [...]

Këndo, hyjneshë, mërinë e Akil Pelidit, që shumë hidhrime e kobe akejve u solli, [...]

Epika homerike mbulon vetëm disa javë të luftës së gjatë dhjetëvjeçare dhe nuk transmeton vdekjen e Akilit. Fillon me tërheqjen e Akilit nga beteja pasi u çnderua nga Agamemnoni, komandanti i forcave akeje. Agamemnoni ka marrë një grua të quajtur Kryseia si skllave e tij. Babai i saj Krysi, një prift i Apollonit, i kërkon Agamemnonit ta kthejë tek ai. Agamemnoni refuzon, dhe Apoloni dërgon një plagë në mesin e akejve. Profeti Kalku saktësisht përcakton burimin e problemeve, por nuk do të flasë nëse Akili nuk zotohet për ta mbrojtur atë. Akili bën kështu, dhe Kalku deklaron se Kryseia duhet t'i kthehet babait të saj. Agamemnoni e pranon, por më pas urdhëron që Briseia, bija e Briseut, të sillet për të zëvendësuar Kryseian, çmimin e betejës së Akilit. Me zemërim në çnderimin e marrjes së ryshfetit dhe të lavdisë së tij (dhe, siç thotë më vonë, sepse ai e do Brisejën), me nxitjen e nënës së tij Theti, Akili refuzon të luftojë ose të udhëheqë trupat e tij së bashku me forcat e tjera akeje. Në të njëjtën kohë, duke djegur me tërbim mbi vjedhjen e Agamemnonit, Akili i lutet Thetit që ta bindë Zeusin që të ndihmojë trojanët që të fitojnë terren në luftë, në mënyrë që ai të mund ta fitojë nderin e tij.

Akili duke u kujdesur për Patroklin i plagosur nga një shigjetë. Vazo me figura të kuqe, rreth 500 p.e.s. Nga Vulci.

Ndërsa beteja kthehet kundër akejve, falë ndikimit të Zeusit, Nestori deklaron se Trojanët po fitojnë sepse Agamemnoni e ka inatos Akilin dhe i kërkon mbretit të qetësojë luftëtarin. Agamemnoni pajtohet dhe dërgon Odiseun dhe dy prijës të tjerë, Ajaksin dhe Feniksin, te Akili me ofertën e kthimit të Briseiës dhe dhurata të tjera. Akili refuzon të gjithë atë që i ofron Agamemnoni, dhe thjesht i kërkon akejve të lundrojnë në shtëpi sipas planit që kishte bërë paraprakisht.

Trojanët, të udhëhequr nga Hektori, më pas e shtyjnë ushtrinë akeje drejt bregtetit dhe sulmojnë anijet e tyre. Me forcat akeje në prag të shkatërrimit absolut, Patrokli udhëheq mirmidonët në betejë, duke mbajtur armaturën e Akilit, megjithëse Akili qëndron në kampin e tij. Patrokli ka sukses në shtyrjen e trojanëve nga bregjet, por vritet nga Hektori para se të mund të shkaktojë sulmin e duhur në qytetin e Trojës.

Pas marrjes së lajmit për vdekjen e Patroklit nga Antiloki, biri i Nestorit, Akili hidhërohet mbi vdekjen e shokut të tij të dashur. Nëna e tij Tetis vjen për të ngushëlluar Akilin të shqetësuar. Ajo bind Hefestin për të bërë një armaturë të re per birin e saj, në vend te armaturës që Patrokli kishte veshur, e cila ishte marre nga Hektori. Armatura e re përfshin mburojën e Akilit, e përshkruar hollësisht në poemën.

Vdekja e Hektorit, pikturë me vaj, e papërfunduar, Peter Paul Rubens.

I tërbuar për vdekjen e Patroklit, Akili kthen refuzimin e tij për të luftuar dhe për të marrë këtë fushë, duke vrarë shumë njerëz në mërinë e tij, por gjithmonë duke kërkuar Hektorin. Akili madje angazhohet në betejë me hyjninë e lumit Skamandri, i cili është zemëruar me Akilin që po i përmban ujërat e tij me të gjithë njerëzit që ka vrarë. Perëndia përpiqet ta mbysi Akilin, por është ndalur nga Hera dhe Hefesti. Vetë Zeusi vëren mërinë e Akilit dhe i dërgon hyjnitë për ta mbajtur atë në mënyrë që mos të sulmoj Trojën përpara kohës së caktuar nga fati për shkatërrimin e saj, duke treguar se mëria i papenguar i Akilit mund të sfidojë vetë fatin. Së fundi, Akili e gjen prenë e tij. Akili ndjek Hektorin rreth murit të Trojës tri herë para Athenës, e cila, në formën e vëllait të preferuar dhe më të dashur të Hektorit, Deifobit, e bind Hektorin të ndalojë drejtimin dhe të luftojë pranë Akilit. Pasi Hektori e kupton këtë mashtrim, ai e di se beteja është e pashmangshme.

Akili triumfues, Franz Matsch, 1892.

Duke dashur të shkojë poshtë duke luftuar, ai sulmon Akilin vetëm me një armë, shpatën e tij, por mundet nga akeu. Duke pranuar fatin e tij, Hektori i kërkon Akilit të mos e kursejë jetën e tij, por ta trajtojë me respekt trupin e tij pasi ta vriste. Akili i thotë Hektorit se është e pashpresë një gjë e till, duke deklaruar se "mëria ime, tërbimi im do të më çoj tani që të hapë mishin tënd dhe të haj gjallë – nga të gjitha dhimbjet që më ke dhënë". Akili pastaj vret Hektorin, lidh trupin e tij nga këmbët dhe e tërheq prapa qerres së tij.

Pas një ëndrre ku Patrokli i kërkon Akilit të mbajë funeralin e tij, Akili mban një seri lojrave funerale për ta nderuar atë. Me ndihmën e hyjnisë Hermes, ati i Hektorit, Priami, shkon në tendën e Akilit për t'ju lutur Akilit që t'i kthej trupin e Hektorit, në mënyrë që ai të mund të varroset. Akili pendohet dhe premton një armëpushim për kohëzgjatjen e funeralit. Poema përfundon me një përshkrim të funeralit të Hektorit, me fatkeqësin e pashmangshëme së Trojës dhe Akilin ende për të ardhur.

Bibliografia

Burime parësore (greke dhe romake)

• Homeri, Iliada.
• Homeri, Odiseja XI, 467–540.
• Pseudo-Apolodori, Biblioteca III, xiii, 5–8.
• Apolodori, Epitomi III, 14-V, 7.
• Ovidi, Metamorfoza XI, 217–265; XII, 580-XIII, 398.
• Ovidi, Heroida III.
• Apoloni Rodi, Argonautika IV, 783–879.
• Dante Aligieri, Komedia Hyjnore, Ferri, V.

Burime dytësore

• Ileana Chirassi Colombo (1977), "Heroes Achilleus – Theos Apollon." In Il Mito Greco, edd. Bruno Gentili and Giuseppe Paione. Rome: Edizione dell'Ateneo e Bizzarri.
• Anthony Edwards (1985a), "Achilles in the Underworld: Iliad, Odyssey, and Æthiopis". Greek, Roman, and Byzantine Studies. 26: pp. 215–227.
• Anthony Edwards (1985b), "Achilles in the Odyssey: Ideologies of Heroism in the Homeric Epic". Beiträge zur klassischen Philologie. 171.
• Anthony Edwards (1988), "Kleos Aphthiton and Oral Theory," Classical Quarterly. 38: pp. 25–30.
• Stampa:PWRE
• Guy Hedreen (1991). "The Cult of Achilles in the Euxine". Hesperia (në anglisht). American School of Classical Studies at Athens. 60 (3): 313–330. doi:10.2307/148068. JSTOR 148068.
• Karl Kerényi (1959). The Heroes of the Greeks (në anglisht). New York/London: Thames and Hudson.
• Joachim Latacz (2010). "Achilles". përmbledhur nga Anthony Grafton; Glenn Most; Salvatore Settis (red.). The Classical Tradition (në anglisht). Cambridge, MA: Harvard University Press. fq. 3–5. ISBN 978-0-674-03572-0.
• Hélène Monsacré (1984), Les larmes d'Achille. Le héros, la femme et la souffrance dans la poésie d'Homère, Paris: Albin Michel.
• Gregory Nagy (1984), The Name of Achilles: Questions of Etymology and 'Folk Etymology', Illinois Classical Studies. 19.
• Gregory Nagy (1999), The Best of The Acheans: Concepts of the Hero in Archaic Greek Poetry. Johns Hopkins University Press (revised edition, online).
• Dorothea Sigel; Anne Ley; Bruno Bleckmann. "Achilles". përmbledhur nga Hubert Cancik (red.). Brill’s New Pauly (në anglisht). Brill Reference Online. doi:10.1163/1574-9347_bnp_e102220.
• Dale S. Sinos (1991), The Entry of Achilles into Greek Epic, Ph. D. thesis, Johns Hopkins University. Ann Arbor, Michigan: University Microfilms International.
• Jonathan S. Burgess (2009), The Death and Afterlife of Achilles. Baltimore: Johns Hopkins University Press.