Detaria ilire

Detaria ilire ishte zhvilluar mbi bazën e një tradite shumë të lashtë e cila si veprimtari kishte nisur në brigjet e Detit Adriatik qysh në epokën neolitike. ^[1] Në dy shekujt e parë të mijëvjeçarit të parë, Liburnët sundonin Detin Adriatik. Ata kishin një fortesë në Korfuz dhe Epidamnus (Durrësi në Shqipëri ). Ata banuan edhe në zonën e Ankonës së sotme në bregdetin italian, derisa u shtypën nga Umbrianët. ^[2] Ardianët zhvilluan fuqinë e tyre detare gjatë kohës së Mbretërisë Ilire (Ardiane), në periudhën mes viteve 260-168 pes.

Paraqitja më e vjetër e një anijeje ilire nga Kultura e Glasinacit (Skalitje në bronz - Shek. VIII pes.)

Betejë mes Liburnëve dhe Picenëve (Pllaka nga Novilara - Shek. Vi - V pes.

Liburnët

Liburnët si një komunitet e bazuan ekonominë e tyre duke u mbështetur në aftësitë e tyre detare. Përmes përshkrimit të detarisë dhe ndërtimit të anijeve për të cilat flasin burime të lashta të shkruara, tregohet një përcaktues i rëndësishëm i konceptit detar "Liburnian", dhe që është përfundimisht epërsia detare mbi Detin Adriatik në ishullin e Korfuzit në jug, përpara përfshirjes më aktive të Helenëve dhe Romakëve. Liburnët gjithashtu kishin fortesën e tyre në Picenum, në bregdetin italian afër Ankonas. ^[1] Straboni shprehet se pas konfliktit me tiranin Corinthian Hersicratus në vitin 734 pes. ilirët u dëbuan nga Korfuzi, dhe vendasit e Dirahit dëbuan liburnët nga qyteti i tyre rreth vitit 627 pes ( Apiani ). Për 4 shekujt e ardhshëm, Liburnët dhe Grekët luftuan për epërsi në Adriatik. Vetëm kur Grekët zotëruan një nivel më të lartë të teknikave të ndërtimit të anijeve, dhe organizimin e ushtrisë së flotës dhe tokës, ata pushtuan ishujt në Adriatikun qendror: Hvar, Vis dhe Korcula dhe vendosën kolonitë e tyre atje, duke i shtyrë Liburnët në veri të Adriatikut. Në vitet 385 ose 386, Liburnët u përpoqën pa sukses për të rimarrë Hvarin. Komandanti grek nga Lisus (Lezha në Shqipëri) lundroi me një numër të madh të trirremshave kundër anijeve të lehta ilire dhe, pasi fundosi disa dhe kapi të tjerët, vrau më shumë se pesë mijë sulmues dhe mori rreth dy mijë si të burgosur.

Së bashku me anën detare, lidhen edhe zakonet e tyre piraterike: ilirët, liburnët dhe histrianët janë popuj të egër dhe kryesisht famëkeq për plaçkitjet në det (Livi). Kjo famëkeq gjithashtu shërbeu për të zëvendësuar mallrat nga deti, në të cilat tregtia e qelibarit luajti një rol të spikatur, siç dëshmohet nga mbetjet e objekteve të qelibarit në varret Liburniane.

Në periudhën romake ata ishin subjekte besnike. Para fushatës së tij në Ballkan në vitin 34 Oktaviani hoqi të gjitha anijet e tyre, për të mbrojtur veten nga befasia.

Ardianët

Në kohën e Mbretërve Pleurati dhe Agroni, ardianët zhvilluan fuqinë e tyre detare dhe qendra e shtetit për pak dekada, u zhvendos përgjithmonë nga brendësia në bregdetin e Adriatikut. Agroni përfitoi nga rënia e Epirit pas vdekjes së Pirros dhe pasardhësve të tij. Ai më vonë pushtoi një pjesë të Epirit, Korfuzit, Durrësit dhe Hvarit. Nga të gjithë të tjerët, ishte shteti ilir më i fuqishëm.

Ata lundruan, tregtuan dhe plaçkitën përgjatë gjithë bregdetit perëndimor të Greqisë, gjë e cila ishte e zakonshme më parë. Risia ishte përdorimi i ushtrisë tokësore, e cila erdhi më pas dhe përfitoi nga fitoret e arritura falë flotës detare. Baza kryesore për plaçkitjet ishte në brigjet e Elidës dhe Mesenisë. Me veprimet e tyre, ata tërhoqën vëmendjen e mbretit Demetri II të Maqedonisë, kështu që kishte një aleancë të Mbretërisë së Ardianëve me Agronin në krye dhe Maqedoninë. Ishte hera e parë që këta popuj kishin interesa të përbashkëta dhe u bënë më të afërt me njëri-tjetrin. ^[3]

Për aleancën e arritur, Agronit iu dha liria të lundronte përgjatë bregdetit të Adriatikut. Pasi ndërhyri në konfliktet e brendshme në Epir dhe filloi luftë me etolianët dhe akeasit, Demetriu solli Agronin dhe Ilirët e tij me një flotë detare. Në një betejë me Aetolianët afër qytetit të Medionit, ai i mundi ata, u shkaktoi dëme të mëdha dhe u kthye me fitore. Ndërsa Agroni ishte duke festuar fitoren e tij të parë kundër ushtrisë së rregullt greke, pas së cilës vdiq nga pirja, gruaja e tij e dytë Teuta dërgoi anije për plaçkitje nga deti nën udhëheqjen e vëllait të Agronit, Skerdilaidit, mbretit të ardhshëm. Ata pushtuan Foiniken, kryeqytetin e Epirit, e shkatërruan atë dhe morën kontrollin. Foenika ishte qendra kryesore e tregtisë me Gadishullin Apenin. Ndërhyrja ilire në këtë tregti, për herë të parë, do t'i sjellë romakët në territorin e Ballkanit. ^[4]

Senati Romak dërgoi një delegacion te Teuta, duke kërkuar fundin e piraterisë. Legjenda thotë se ajo u përgjigj: Mbreti ilir nuk lejohet me ligj (e drejta zakonore) të ndalojë subjektet e saj të përdorin prodhime deti (Polybie). Njëri nga të dërguarit iu përgjigj se atëherë romakët do të përmirësonin marrëdhëniet midis mbretëreshës ilire dhe nënshtetasve. Me urdhër të saj, një nga deputetët u vra gjatë kthimit. Ishte rasti i Luftës së Parë Ilire të cilën ilirët e humbën. ^[5]

Dhimitëri Hvari u emërua regjent me detyrimin për të mbrojtur interesat romake, por ai shpejt u rebelua. Së bashku me Skerdilaidin (vëllai i Agronit) në vitin 220 pes. lundroi me 90 anije ilire të tipit lemba, në një ekspeditë që kishte një karakter pirat dhe që sulmoi si pellgun e Peloponezit ashtu edhe Egjeun. Kjo shkeli marrëveshjen me Romën për piraterinë. Ilirët u sulmuan, kështu që ata humbën Luftën e Dytë Ilire. Flota e tyre, rreth 220 anije, iu dorëzua kolonive greke në Korfuz, Apolloni dhe Epidamna ( Durrës ).

Mbretëria Ilire u pushtua më në fund në vitin 168 pes. dhe pas 40 vjet luftimesh u bë pjesë e shtetit romak. Ardianët u tërhoqën në grykën e Neretvës, ku Romakët i mposhtën për herë të fundit, përsëri për pirateri.

Anijet

Disa lloje të anijeve të ndërtuara nga ilirët janë:

Serilia liburne ishin anije të ndërtuara vetëm me qepje, me litarë dhe kunja druri, pa përdorimin e pjesëve metalike.
Liburna ishin anije të shpejta dhe të shkathëta, së pari me një rend të vetëm të rremave, rreth shekullit I pes. por që edhe Romakët miratuan ndërtimin e këtyre anijeve dhe i emëruan ato saktësisht sipas fisit të Liburnëve. Ata modifikuan ndërtimin origjinal të këtyre anijeve, duke shtuar një rresht tjetër të rremave, duke i shndërruar kështu ato në një birem - "dyrremëshe". Ishte kjo një anije 15 tonëshe me pesëdhjetë rremtarë që ndoshta kishin edhe një lloj strehimi. Shpejtësia e vazhdueshme e anijes ishte një minimum prej rreth 5 nyje dhe një maksimum prej rreth 7.5 nyje në sulm ose ndjekje. Ato mund të kishin edhe vela katërkëndëshe ose trekëndore.
Lemba është një anije më e vogël dhe më e shpejtë, me manovrim të madh. Përveç rremtarëve, ajo mund të mbante 50 ushtarë, më vonë një anije e preferuar i ardianëve dhe maqedonasve, nga ku i morën edhe romakët.
Drakofora me kokën e një Dragoi në fillim dhe fund të saj ishin anije luftarake, siq ishin më vonë dragaret vikinge.
Galaia (Galera) është një anije më e madhe transportuese dhe tregtare, një prototip dhe emër i galerave të mëvonshme mesjetare.
Paros është një varkë më e vogël për transport dhe peshkim lokal, paraardhësi i varkës së sotme.

Pirateria

Disa nga dinakëritë dhe guximi i tyre përmenden në literaturë.

Ata do të ankoroheshin pranë qytetit dhe do të fillonin një bisedë në lidhje me tregtinë me banorët. Kur të gjitha dyshimet zhdukeshin, ilirët do të sillnin një numër burrash dhe grash në anijen e tyre dhe do të niseshin për në det.

Një tjetër mashtrim ishte ndalimi i anijes në portën e qytetit, kinse po kërkonte ujë. Në momentin e duhur, ata do të paaftësonin rojen dhe do të sulmonin qytetin.

Më së shpeshti në luftime, ata përdorën taktikën e futjes së anijeve të tyre të lehta në ato më të mëdha dhe më të shpejta të armikut, duke i paaftësuar, pas së cilës ata do të shpëtonin me një anije rezervë. ^[6]

Shih edhe

Referime

^ ^a ^b "Borivoj Čović: OD BUTMIRA DO ILIRA" (në boshnjakisht). Marrë më 9 shkurt 2016.
^ Petra Svetec: Liburni - identitet, političko i društveno uređenje, Hrvatski studiji Sveučilišta u Zagrebu, 2014
^ "Fanula Papazoglu - Poreklo i razvoj ilirske države" (në boshnjakisht). Arkivuar nga origjinali më 14 korrik 2020. Marrë më 9 shkurt 2018.
^ "John Wilkes - Iliri" (në kroatisht). Marrë më 9 shkurt 2019.
^ Zippel G. 1877. Die Römische Herrschaft in Illyrien
^ Henri A. Ormerod. "Piracy in the Ancient World" (në anglisht). Marrë më 9 shkurt 2018.

Literatura

Casson, Lionel (1971). Ships and Seamanship in the Ancient World (në anglisht). Princeton, NJ: Princeton University Press. ISBN 0783705646.
Ceka, Neritan. (2013)The Illyrians to the Albanians. Tirana: Migjeni. 2013. ISBN 9789928407467
Gabriel, Richard A. (2007). "The Roman Navy: Masters of the Mediterranean". Military History (në anglisht). 29 (9): 36–43.
Morrison, J. S.; Coates, J. F. (1996). Greek and Roman Warships 399–30 B.C. (në anglisht). Oxford: Oxford University Press.
Starr, Chester G. (1941). The Roman Imperial Navy 31 B.C. – A.D. 324 (në anglisht). Ithaca, NY: Cornell University Press.
Zaninović, M. (1988). "Liburnia Militaris". Opusc. Archeol. (në anglisht). 13: 43–67.
Liburna në Enciklopedija Britanika
Zavalani, Tajar. (2015) History of Albania. Ed. by Robert Elsie, Bejtullah Destani. London: Centre for Albanian Studies. 2015. = Albanian Studies, ISBN 9781507595671

[ČovićIliri-1] "Borivoj Čović: OD BUTMIRA DO ILIRA" (në boshnjakisht). Marrë më 9 shkurt 2016.

[Liburni-2] Petra Svetec: Liburni - identitet, političko i društveno uređenje, Hrvatski studiji Sveučilišta u Zagrebu, 2014

[PapazogluD-3] "Fanula Papazoglu - Poreklo i razvoj ilirske države" (në boshnjakisht). Arkivuar nga origjinali më 14 korrik 2020. Marrë më 9 shkurt 2018.

[Wilkes-4] "John Wilkes - Iliri" (në kroatisht). Marrë më 9 shkurt 2019.

[5] Zippel G. 1877. Die Römische Herrschaft in Illyrien

[Gusarstvo-6] Henri A. Ormerod. "Piracy in the Ancient World" (në anglisht). Marrë më 9 shkurt 2018.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]