Laicizmi në Shqipëri
Laicizmi në Shqipëri kanë histori të gjatë.
Shqipëria ka qenë shtet laik që prej themelimit në 1912 edhe pse ka pasur shumë ndryshime sistemesh politike. Përgjatë shekullit të 20-të pas pavarësisë (1912), qeveritë demokratike, monarkike dhe më vonë totalitare komuniste ndoqën politika për shekullarizimin sistematik të kombit dhe kulturës kombëtare. Koncepti shqiptar i laicizmit ka ndikime të forta nga koncepti francez.[1]
Aktualisht Shqipëria është një republikë parlamentare laike, ku shteti garanaton lirinë e besimit. Kushtetua njeh barazinë e komuniteve fetare dhe shteti është neutral në çështjet fetare.[2]
Historia Redakto
Periudha Osmane Redakto
Përgjatë periudhës Osmane, shqiptarët ishin të ndarë në fe sipas sistemit osman të "miletit", ku myslimanët përdornin sheriatin ndërsa të krishterët përdornin ligjin kanonik. Nacionalizmi shqiptar që prej pikënisjes kërkonte që të kapërcente ndarjet fetare të myslimanëve suni, të krishterëve ortodoksë, bektashinjëve dhe të katolikëve pasi feja përdorej nga osmanët për t'i përçarë. Sipas ultranacionalistëve shqiptarë përçarjet sektare dhe fanatizmi fetar ishin të huaja për kulturën shqiptare, ndaj dhe promovuan atë që disa historianë e quajnë "'fenë civile' të shqiptarisë".[3] Poezia e famshme e Pashko Vasës iu drejtohej shqiptarëve o "E mos shikoni kisha e xhamia: Feja e shqyptarit asht shqyptaria! "[3]
Sami Frashëri te libri i tij i 1899-ës, "Shqipëria ç'ka qenë, ç'është dhe ç'do të bëhet" ideoi një Shqipëri që nuk do kishte fe zyrtare dhe me arsim laik. [4]
Pavarësia dhe periudha zogiste Redakto
Pasi Shqipëria u bë e pavarur në 1912, qeveria vendosi që sistemi i vjetër osman i ligjeve do vazhdonte të ishte në fuqi deri sa qeveria të kalonte ligje të reja. Por u vendos që kadiu fetar do trajtonte vetëm çështje të lidhura me fenë, ndërkohë që çështjet civile do procedoheshin nga gjykatat shtetërore. [5] Kushtetuta shqiptare e 1920 nuk kishte një fe zyrtare dhe kishte një ndarje midis shtetit dhe komuniteteve fetare brenda konceptit të lirisë fetare.
Në 1924 qeveria e udhëhequr nga Ahmet Zogu (më vonë mbreti Zog) kaloi një dekret përmes të cilit komuniteve fetare u jepej një status i veçantë që i jepte të drejtën shtetit që të vëzhgonte ndalimin e aktiviteteve fetare politike. Po ashtu komunitetet fetare nuk do kishin asnjë juridikson brenda shtetit shqiptar, asnjë mbështetje financiare apo dhe marrëdhënie me organizata dhe persona të jashtëm. Zogu gjatë regjimit të tij përqafoi vlerat e bashkimit, afetarisë dhe modernitetit evropian, duke i kthyer këto ideale në vetë idelogjinë e shtetit. [6]
Në 1928 erdhi në fuqi kushtetuta e re që e shpalli Zogun mbret dhe e shfuqizoi tërësisht sheriatin (ligjin islam), ligjin kanonik dhe Kanunin. Në vend të tyre u vendos një kod civil i bazuar në atë zviceranin, siç bëri Mustafa Qemal Ataturku më para në të njejtën dekadë. Kushtetuta e re shpalli:[7]
"Shteti shqiptar nuk ka fe zyrtare. Të gjitha fetë dhe të gjithë besimet respektohen dhe garantohet ushtrimi i lirë i tyre. Feja në asnjë mënyrë nuk mund të shërbejë si ndalesë ose pengesë juridike e çdo lloji. Feja dhe besimet nuk mund të përdoren në asnjë mënyrë për realizimin e synimeve politike."
Rrjedhimisht parimet e politikës fetare të shtetit shqiptar do ishin: laiciteti i shtetit, liri fetare, barazi e feve dhe nënshtrimin e tyre ndaj shtetit.
Në një kongres të vitit 1929, Komuniteti Mysliman nën trysninë e qeverisë dekretoi se vetëm gjuha shqiptare do ishte gjuha e fesë dhe që shumica e xhamive do mbylleshin. [8]
Në 1930 Ministria Shqiptare e Arsimit kaloi një ligj që i detyronte komunitet fetare që të financonin mësimet dhe shkollat fetare të tyre. Ligji goditi më së shumti komunitetin mysliman, për shkak se ata s'mund t'i financonin dhe rrjedhimisht në 1938 mbetën vetëm 2-3 medrese në të gjithë Shqipërinë.[9]
Nga viti 1933 deri në 1936 të gjitha shkollat private u ndaluan, diçka që praktikisht do të thoshte se shkollat katolike s'mund të vepronin në Shqipëri. Qeveria e Zogut u detyrua të tërhiqej pas presionit italian dhe ndërkombëtar.[7]
Pushtimi Italian dhe Gjerman Redakto
Marrëdhëniet midis shtetit dhe komunitet fetare u përmirësuam pas pushtimit të 1939, pasi si italianët dhe gjermanët donin të kishin marrëdhënie të mira me komunitetet fetare në Shqipëri. Përgjatë pushtimit një sasi e kufizuar e mësim-besimit u mbarëvajt edhe pse të reduktuara.[10]
Periudha komuniste Redakto
Përgjatë periudhës komuniste, Shqipëria kaloi nga një shtet laik në një shtet që në 1967 ndaloi tërësisht çdo praktikë publike të fesë edhe pse një sasi e praktikës private mbijetoi. [11] Enver Hoxha shfrytëzoi poezinë e Pashko Vasës "O moj Shqypni" dhe e zbatoi vargun "feja e shqiptarit është shqiptaria!" tekstualisht si politikë shtetërore.[12][13] Regjimi komunist shpalli se e vetmja fe e shqiptarëve do ishte shqiptaria. [14]
1946-1967 Redakto
Reforma agrare e gushtit të 1946 shtetëzoi shumicën e pronave të institucioneve fetare duke përfshirë dhe pronat e manastireve si dhe të urdhërave fetarë. Shumë klerikë dhe besimtarë u dënuan, torturuan dhe u ekzekutuan. Të gjithë klerikët katolikë të huaj u dënuan nga Shqiëria. [15] Komunitetet fetare apo degët e tyre që e kishin qendrën jashtë shtetit (si Jezuitët apo Franceskanët) u urdhëruan që të ndalonin aktivitetet e tyre në Shqipëri.
Institucionet feare ishin të ndaluara që të kishin të bënin me arsimin e të rinjëve sepse arsimi u bë e drejtë ekskluzive e shtetit. Të gjitha komunitetet fetare e kishin të ndaluar që të kishin prona dhe që të mbanin institucione bamirëse dhe spitale. Gjatë periudhës komuniste taktikat e shtetit në lidhje me fenë kishin varacione taktike, por qëllimi i përgjithshëm ishte që të zhdukej e gjithë feja e organizuar në Shqipëri. Përgjatë 1945 dhe 1953 numri i priftërinjëve u reduktua drastikisht ndërkohë që numri i kisha re nga 253 në 100 dhe besimtarët katolikë u stigmatizuan si fashistë. [15]
Ndalimi i plotë i fesë duke filluar në 1967 Redakto
Duke filluar në 1967 autoritetet shqiptare filluan një fushatë që për të zhdukur jetën fetare në Shqipëri. Pavarësisht se pati ankesa, madje dhe nga anëtarë të Partisë së Punës, deri në fund të 1967-ës të gjitha xhamitë, teqetë, kishat, manastiret dhe institucionet e tjera fetare u mbyllën ose u konvertuan në magazina, palestra, qendra kulturore për të rinjtë apo punishte. [16] Deri maj të 1967 institucionet fetare ishin detyruar të dorëzonin 2,169 objekte fetare. Revista kulturore "Nëndori" e raportoi ngjarjen duke thënë se rinia kishte krijuar "shtetin e parë ateist në botë."[15] Një nga qendrat kryesore për propagandën anti-fetare ishte Muzeu Kombëtar i Ateizmit në Shkodër, një qytet që shihej nga qeveria si më fetari. [11][17]
Lejimi i fesë Redakto
Pas vdekjes së Enver Hoxhës në 1985, pasuesi i tij Ramiz Alia mbajti një qëndrim relativisht tolerant në lidhje me fenë, duke e quajtur si "çështje personale dhe familjare." Klerikë emigrantë u lejuan që të rihynin në Shqipëri dhe dhe të mbanin shërbesa fetare në 1988. Nënë Tereza, vizitoi Shqipërinë 1989 ku u prit nga Nexhmije Hoxha, e veja e Enver Hoxhës. Në dhjetor të 1990, ndalimi i fesë u hoq zyrtarisht dhe besimtarët mund të ndiqnin shërbesat fetare. [18]
Parimet kushtetuese Redakto
Kushtetuta garanton lirinë fetare dhe në tërësi qeveria e respekton këtë të drejtë. Shteti shqiptar nuk ka një fe zyrtare dhe të gjitha fetë njihen si të barabarta, por fetë tradicionale (Islami sunit, Bektashizmi, Kisha Ortodokse dhe Katolike) kanë më shumë njohje zyrtare (festa të njohura zyrtarisht për shembull) për shkak të historisë së tyre. [19]
Kushtetuta aktuale shqiptare (e 1998) përcakton se:
- Republika e Shqipërisë nuk ka fe zyrtare
- Shteti është neutral në çështjet e besimit dhe të ndërgjegjes dhe garanton shprhjen e lirshme të tyre në jetën publike.
- Shteti njeh barazinë e komuniteteve fetare.
- Shteti dhe komunitetet fetare respektojnë pavarësinë e ndërsjelltë nga njeri tjetri dhe punojnë për të mirën e përgjithshme.
- Marrëdhëniet midis shtetit dhe komunitet fetare janë të rregulluara përmes marrëveshjeve midis përfaqësuesve të komuniteteve fetare dhe të Këshillit të Ministrave. Këto marrëveshje ratifikohen nga Kuvendi.
- Komunitetet fetare janë persona juridikë. Ato kanë pavarësi në administrin e pronave të tyre sipas parimeve dhe rregullave që kanë për sa kohë interesat e palëve të treta nuk dëmtohen.[20]
Debate mbi laicizmin Redakto
Në përgjithësi në shoqërinë shqiptare laicizmi konsiderohet si shumë i rëndësishëm dhe garantues i bashkëjetesës dhe tolerancës fetare. Por ka pasur debate publike për raportet e fesë dhe hapsirës publike. .[21]
Simbolet fetare në shkollë Redakto
Qeveria shqiptare në 2011 donte të kalonte një ligj të ri arsimi që do ndalonte simbolet fetare në shkollë. Kjo solli debate të reja mbi laicitetin e arsimit si dhe të mundësisë për diskriminim fetar pasi ligji do mund të ndalonte hixhabin.[22] Qeveria e hoqi atë pjesë të ligjit që do ndalonte simbolet fetare pas kundërshtimit të komuniteteve fetare.[23]
Në një sondazh të 2011 në Shqipëri, 53,6% e të anketuarve u përgjigjën se ata e mbështesnin tërësisht ndalimin e simboleve fetare në shkollat publike, ndërkohë që 20.7% e mbështesnin "deri në një farë pike" dhe 21.5% ishin kundra.[24]
Shih edhe Redakto
Referime Redakto
- ^ "Aleksandër Xhuvani: Laiciteti dhe shekullarizimi i shkollave dhe morali laik – Tirana Observer". www.tiranaobserver.al. Arkivuar nga origjinali më 31 korrik 2017. Marrë më 2017-07-30.
{{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ "Constitution of Albania, Article 10: State and Religion". berkleycenter.georgetown.edu. Arkivuar nga origjinali më 31 korrik 2017. Marrë më 2017-07-30.
{{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ a b Duijzings, Ger. "Religion and the Politics of 'Albanianism'". In Schwandler-Stevens and Jurgen, Albanian Identities: Myth and History. Pages 61-62. Page 62: "nationalist rhetoric declared it [religion/millet] to be unimportant (and that religious fanaticism to be alien to the Albanian soul)", page 61:"From the beginning, national ideologists propagated a kind of 'civil religion' of Albanianism, which was epitomized in Pashko Vasa's famous and influential nationalist poem O moj Shqipni ("O poor Albania"): "Awaken, Albanians, wake from your slumber. Let us all be brothers, swear an oath not to mind church or mosque. The faith of the Albanian is Albanianism!'"
- ^ "Tirana Review of Books | Shqipëria ç'ka qenë, ç'është e ç'do të bëhetë Nga Sami Frashëri". www.valbonanathanaili.com. Marrë më 30 korrik 2017.
{{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!)[lidhje e vdekur] - ^ Historia e Shtetit dhe e se Drejtes ne Shqiperi; Luarasi. Tirane: University Press. 2007. ISBN 99927-856-8-3.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ "Albanian-Style Laïcité: A Model for a Multi-Religious European Home?" (PDF). fq. 7–8.
{{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ a b "Politika e Mbretit Zog I per laicizimin dhe modernizimin e shtetit | Peshku pa ujë". arkivi.peshkupauje.com. Arkivuar nga origjinali më 6 gusht 2017. Marrë më 2017-07-30.
- ^ "Politika e Mbretit Zog I per laicizimin dhe modernizimin e shtetit | Peshku pa ujë". arkivi.peshkupauje.com. Arkivuar nga origjinali më 6 gusht 2017. Marrë më 2018-01-29.
- ^ "Medresetë në Shqipëri gjatë viteve 1924-1947". www.dritaislame.al. Arkivuar nga origjinali më 4 dhjetor 2017. Marrë më 2017-07-30.
{{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ "Medresetë në Shqipëri gjatë viteve 1924-1947 - Edmond Sharka". Edmond Sharka. 2013-11-12. Arkivuar nga origjinali më 3 shkurt 2019. Marrë më 2017-07-31.
{{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ a b Vickers, Miranda; Pettifer, James (2000), Albania: From Anarchy to a Balkan Identity, NYU Press, fq. 99, 109, ISBN 081478805X
{{citation}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Trix, Frances (1994). "The Resurfacing of Islam in Albania". East European Quarterly. 28 (4): 536. Arkivuar nga origjinali më 25 korrik 2020. Marrë më 26 qershor 2018.
{{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Crawshaw, Robert (2006). "The file on H. Metahitory, Literature, Ethnography, Cultural Heritage and the Balkan Borders". përmbledhur nga Byron, Reginald; Kockel, Ullrich (red.). Negotiating Culture: Moving, Mixing and Memory in Contemporary Europe. Münster: LIT Verlag. fq. 63. ISBN 9783825884109.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Reynolds, David (2001). One world divisible: A global history since 1945. New York: WW Norton & Company. fq. 233. ISBN 9780141982724.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ a b c "Albania – Hoxha's Antireligious Campaign". Marrë më 14 maj 2015.
{{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ "Albania – The Cultural and Ideological Revolution". Marrë më 14 maj 2015.
{{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Mustafa, Mentor (2008). "What Remained of Religion in an "Atheist" State and the Return of Religion in Post-Communist Albania". përmbledhur nga Repič, Jaka; Bartulović, Alenka; Sajovec Altshul, Katarina (red.). MESS and RAMSES II. Vol. 7, Mediterranean Ethnological Summer School. Univerza v Ljubljani, Filozofska fakulteta. fq. 67. ISBN 978-961-237-279-8. Marrë më 10 korrik 2015.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ "Albania – The Revival of Religion". Country Data. Marrë më 14 maj 2015.
{{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ "ALBANIA 2015 INTERNATIONAL RELIGIOUS FREEDOM REPORT" (PDF). United States Department of State • Bureau of Democracy, Human Rights, and Labor.
{{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ "Constitution of Albania, Article 10: State and Religion". berkleycenter.georgetown.edu. Arkivuar nga origjinali më 31 korrik 2017. Marrë më 2017-07-31.
{{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ "Feja, laiciteti dhe hapësira publike" (PDF). Friedrich Ebert Stiftung. shtator 2011 – June 2012. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 12 shtator 2014.
{{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!); Shiko vlerat e datave në:|date=(Ndihmë!) - ^ (www.dw.com), Deutsche Welle. "Projektligj diskriminues? Debati për simbolet fetare në shkollat shqiptare | Shkenca & Edukimi | DW | 18.01.2011". DW.COM. Marrë më 2017-07-31.
{{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ "Tafaj Sdo miratojme nenin per simbolet fetare - Arkiva Shqiptare e Lajmeve". www.arkivalajmeve.com. Arkivuar nga origjinali më 9 gusht 2017. Marrë më 2017-07-31.
{{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ "Nation building - Albania" (PDF). Ipsos: 50.
{{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!)