Argjentina

Stampa:KUTIAArgjentina Argentina, zyrtarisht Republika Argjentine (Spanjisht: República Argentina), është një republikë federale që ndodhet në juglindje të Amerikës së Jugut. Ajo kufizohet nga Bolivia dhe Paraguai në veri, Brazili në verilindje, Uruguai dhe Oqeani Atlantik në lindje, Kili në perëndim dhe Ngushtica e Drakes në jug.

Me një sipërfaqe prej 2.780.400 km², Argjentina është vendi i tetë më i madh në botë, i dyti i madh në Amerikën Latine, dhe më i madhi shtet spanjisht-folës. Argjentina pretendon sovranitetin mbi pjesë të Antarktidës, Ishujt Falkland (spanjisht: Islas Malvinas), Ishujt Gjeorgjia Jugore dhe Sanduiçi jugor. Vendi është i ndarë në njëzet e tre provinca dhe një qytet autonom, Buenos Aires, i cili është kryeqyteti federal i vendit, siç u vendos nga Kongresi. Provincat dhe kryeqyteti kanë kushtetutat e tyre, por ekzistojnë nën një sistem federal.

Prania e hershme e regjistruar e njerëzimit në zonën e sotme të Argjentinës daton që në periudhën paleolitike. Vendi i ka rrënjët e tij në kolonizimin spanjoll të rajonit gjatë shekullit të 16-të. Argentina rrit si shtet pasardhës i nënmbretërisë Rio de la Plata, një nënmbretëri spanjolle e përtej detit themeluar në vitin 1776. Deklarata dhe lufa për pavarësi (1810-1818), u pasua nga një luftë civile e gjatë që zgjati deri në vitin 1861, duke arritur kulmin në riorganizimin e vendit si një federatë e krahinave me Buenos Aires si kryeqytetin e tij. Vendi gëzoi pas kësaj një paqe dhe stabilitet relativ, me valë masive të emigracionit evropian duke riformësuar radikalisht pamjen e saj kulturore dhe demografike. Rritja pothuajse-pashembullt në prosperitet e bëri Argjentinën vendin e shtatë më të pasur, e të zhvilluar në botë në fillim të shekullit të 20-të.

Pas vitit 1930 Argentina ra në paqëndrueshmëri politike dhe kriza periodike ekonomike që e cuan atë në moszhvillim, edhe pse ajo mbeti ndër pesëmbëdhjetë vendet më të pasura deri në mesin e shekullit të 20-të. Argentina ruan statusin e saj historik si një fuqi e mesme në çështjet ndërkombëtare, dhe është një fuqi rajonale shquar në Amerikën Latine.

Argjentina ka ekonominë e dytë më të madhe në Amerikën e Jugut, të tretën më të madhe në Amerikën Latine dhe është anëtare e Grupi-15 (G-15) dhe Grupit-20 (G-20) të ekonomive më të mëdha. Ajo është gjithashtu anëtare themeluese e Kombeve të Bashkuara, Bankës Botërore, Organizatës Botërore të Tregtisë, Mercosur-it, Unionit të Kombeve të Amerikës së Jugut, Komunitetit të Shteteve të Amerikës Latine dhe të Karaibeve dhe të Organizatës së Shteteve Ibero-Amerikane. Ajo është vendi me Indeksin e lartë Zhvillimit Njerëzor në Amerikën Latine me një vlerësim të "shumë i lartë". Për shkak të stabilitetit, madhësinë e saj të tregut dhe rritjes së sektorit të teknologjisë së lartë, Argentina klasifikohet si ekonomi me të ardhura të larta.

Emri dhe Etimologjia

Emri "Argentina" rrjedh nga latinishtja argentum( "argjend", sanjisht "plata"), një emër i lidhur me legjendën e maleve të argjendta, e përhapur gjerësisht ndër eksploruesit e parë europiane të Ultësirës La Plata.

Përdorimi i parë i shkruar i emrit mund të gjurmohent në La Argentina, një poemë e vitit 1602 nga Martín del Barco Centenera që përshkruan rajonin dhe themelimin e Buenos Airesit. Edhe pse "Argjentina" ishte tashmë në përdorim të zakomshëm, deri në shekullin e 18-të, vendi quhej zyrtarisht "Nënmbretëria e Rio de la Platës" nga Perandoria spanjolle, dhe "Provincat e Bashkuara të Rio de la Platës" pas pavarësisë.

Kushtetuta e vitit 1826 përfshiu përdorimin e parë të emrit "Republika Argentine" në dokumente ligjore. Emri "Konfederata Argjentine" përdorej gjithashtu zakonisht dhe u formalizua në Kushtetutën e Argjentinës të vitit 1853. Në vitin 1860 një dekret presidencial përcaktoi emrin e vendit si "Republika Argjentine", dhe amendamenti kushtetues i atij viti vendosi të gjithë emrat që nga viti 1810 si të ligjshëm.

Historia

Artikulli kryesor: Historia e Argjentinës

Argjentina e sotme ka qenë pjesë e administruar nga Nën-Mbretëria Peruane, e cila administronte territorin e Amerikës jugore me përjashtim të tokave nën sundimin e portugezëve. Në vitin 1776 krijohet Nën-Mbretëria e Rio de la Platës me kryeqendrën në Buenos Aires, e cila administronte përveç Argjentinës së sotme edhe Bolivinë, Paraguajin dhe Uruguajin.

Revolucioni i majit filloi Luftën e Argjentinës për Pavarësi midis patriotëve dhe monarkistëve. Junta e Parë, qeveria e re në Buenos Aires, i dërgoi fushata ushtarake në Kordova, Perunë e Sipërme dhe Paraguaj, dhe mbështeti kryengritjet në Banda Orientale. Fushatat ushtarake u thyen dhe Brazili kolonial mbështeti monarkistët në Montevideo, duke e detyruar Buenos Airesin të nënshkruajë një armëpushim. Paraguaji qëndroi neutral gjatë pjesës së mbetur të konfliktit, Peruja e Sipërme mposhti fushatat e mëtejshme ushtarake, dhe Banda Orientale u pushtua nga William Brown gjatë ripërtëritjes së armiqësive. Organizimi kombëtar, si nën një qeveri të centralizuar të vendosur në Buenos Aires, ose si një federatë, filloi gjithashtu Luftën Civile të Argjentinës, me konfliktet e Buenos Aires dhe José Gervasio Artigas.

Disa Gauço (spanjisht Gauchos), të fotografuar nga 1890 deri 1923

Deklarata e Pavarësisë Argjentinase është lëshuar nga Kongresi i Tucumán-it në 1816. Martín Miguel de Guemes i mbajti monarkistët në gji në veri, ndërsa José de San Martín bëri Kalimin e Andeve, duke siguruar pavarësinë e Kilisë. Me Marinën kiliane në dispozicion të tij ai pastaj filloi luftën në fortesën mbretërore të Limës.

Beteja e Cepedës e 1820-ës, e zhvilluar midis Centralistëve dhe Federalistëve, rezultoi në fundin e autoritetit të centralizuar kombëtar dhe ka krijoi një vakuum të pushtetit. Një kushtetutë e re u miratua në 1826, gjatë Luftës me Brazilin, dhe Bernardino Rivadavia u emërua President i parë i Argjentinës. Kjo kushtetutë u refuzua shpejt nga provincat, për shkak të paragjykimeve të saj centraliste, dhe Rivadavia dha dorëheqjen menjëherë pas kësaj. Guvernatori i ri Manuel Dorrego u rrëzua dhe u ekzekutua nga Juan Lavalle, gjë që keqësoi luftën civile. Juan Manuel de Rosas, i cili ishte deri më tani një kauboj i thjeshtë, organizoi rezistencën kundër Lavalle dhe restauroi autoritetet e rrëzuara. Krahinat u riorganizuan pastaj vetë si Konfederata e Argjentinës, një konfederatë të lirshme e krahinave që u mungonte një kryetar të përbashkët të shtetit. Në vend të kësaj ata deleguan disa kompetenca të rëndësishme për guvernatorin e Provincës Buenos Aires, të tilla si pagesa e borxhit ose menaxhimin e marrëdhënieve ndërkombëtare.

Juan Manuel de Rosas sundoi nga 1829 deri në 1832, dhe nga 1835 deri në 1852. Gjatë mandatit të tij të parë ai thirri paktin Federal dhe mundi Ligën Unitariane. Ai u përball me disa sulme unitariane dhe një gjendje të vazhdueshme lufte, duke përfshirë një bllokadë franceze 1838-1840, Luftën e Konfederatës në veri, një bllokadë anglo-franceze (1845-1850), dhe revoltën e krahinës Corrientes. Rosas mbeti i pamposhtur në këtë seri të konflikteve dhe parandaloi humbje të mëtejshme të territorit kombëtar. Refuzimin e tij për miratimin e një kushtetute kombëtare, në bazë të paktit Federal, bëri që guvernatori i Entre Rios, Justo José de Urquiza të kthehet kundër Rosas. Ai e mundi atë në betejën e Caseros, duke e detyruar atë të shkojë në mërgim. Marrëveshja e San Nicolás pasoi, dhe më pas u shpall Kushtetuta e Argjentinës më 1853. Duke e refuzuar atë, Buenos Aires u shkëput nga Konfederata dhe u bë shteti i Buenos Aires. Lufta midis tyre zgjati gati një dekadë, dhe përfundoi me fitoren e Buenos Aires në betejën e Pavonit.

Buenos Aires iu bashkua Konfederatës, dhe Bartolomé Mitre u zgjodh presidenti i parë i vendit të bashkuar në 1862. Mitre filloi fushatat ushtarake kundër dy federalëve të mbetur në Argjentinë, të bardhët nga Uruguaji, dhe Paraguaji. Lufta e Aleancës së Trefishtë, në aleancë me Uruguajin dhe Brazilin, la mbi 300,000 të vdekur dhe shkatërroi Paraguajin. Në pamundësi për të ndikuar zgjedhjet e presidentëve të mëvonshme, Domingo Faustino Sarmiento dhe Nicolás Avellaneda u zgjodhën pas tij. Megjithëse ishin unitarianë, ata nuk ishin nga Buenos Aires dhe kishin konflikte me të. Mitre u përpoq dy herë të shkëpuste Buenos Aires nga vendi përsëri, por dështoi. Avellaneda propozoi federalizimin e Buenos Aires, dhe selia e qeverisë kombëtare u zhvendos përkohësisht në Belgrano (e cila nuk ishte pjesë e Buenos Aires deri atëherë). Konflikti ushtarak përfundoi me fitoren e ushtrisë kombëtare dhe federalizimin e qytetit.

Pas 1875 një valë e investimeve të huaja dhe emigracioni nga Evropa çoi në forcimin e një shteti koheziv, zhvillimin e bujqësisë moderne dhe në një rizhvillim të shoqërisë dhe ekonomisë argjentinase. Sundimi i ligjit u konsolidua, në masë të madhe, nga Dalmacio Vélez Sársfield, Kodi Tregëtar i 1860-ës i të cilit dhe Kodit Civil i 1869-ës hodhi themelet për ligjet statutore Argjentinës. Fushata ushtarake e gjeneral Julio Argentino Roca në 1870 krijoi dominimin e Argjentinës mbi Pampas jugore dhe Patagoninë, nënshtruar popujt e mbetur vendas, dhe e la 1,300 indigjenë të vdekur.

Koha gjatë viteve 1880-1912 përshkruhet nga migrimi i emigrantëve të dominuar nga spanjollët dhe italianët të cilët vendoseshin në qytete dhe në të ashtuquajturat "koloni".

Në vitin 1893 filloi konflikti me Kilin, pasi rajoni në Bolivi, i quajtur Puna de Atacama, iu bashkëngjit Argjentinës.

Brenda viteve 1912 dhe 1946 bëhet disa herë ndërrimi në mes të qeverive demokratike dhe diktatorëve. Para së gjithash vitet e ’30 të këtij shekullit mbahen mend si vitet e mëdha (spanjisht: década infame).

Gjatë Luftës së Dytë Botërore zyrtarisht Argjentina ishte neutrale. Gjatë luftës Argjentina ishte caku i emigrantëve evropianë.

Në vitin 1978 krijohet gjendja kritike e konfliktit të armatosur në mes të Argjentinës dhe Kilisë. Shkak i këtij acarimi ishin ishujt Lemox, Picton dhe Nueva në kanalin Beagle në të cilat mendohej se kanë rezerva të naftës. Konflikti përfundonë me një marrëveshje mbi kufinjët të propozuar nga Vatikani më 16 dhjetor 1988.

Në prill të 1982-së shefi i "jutes", Leopoldo Galtieri e shtinë Argjentinën në konflikt të armatosur me Britaninë e Madhe. Lufta filloi për shkak të ishujve në lindje të Argjentinës (Islas Malvinas) të cilat sipas kushtetutës së Argjentinës ishin pjesë e federatës por që administroheshin nga Britanikët. Zbarkimit të trupave argjentinase britanikët ju kundërpërgjigjën me një sulm në ajër, det dhe tokë. Pas sulmit të britanikëve më datën 14 korrik 1982, forcat argjentinase në ishuj kapitullojnë.

Gjatë viteve 1998 dhe 2002 vendin e përshkruan një krizë e rrëndë ekonomike me një rënje prej 20 % të zhvillimit ekonomik.

Gjeografia

Salta

Argjentina është shtet i Amerikës Latine. Ajo në lindje ka kufi ujor, ndërsa në verilindje, në veri dhe perëndim, ka kufi tokësor. Ajo ka shtrirje meridionale. Gjatësia veri-jug e saj është 3,700 kilometra. Argjentina zë pjësën më të madhe të rajonit të Pampës. Vendi është shteti i dytë me sipërfaqe më të madhe në Amerikën Latine.

Relievi i Argjentinës cilësohet me disa tërësi të mëdha natyrore:

• Grand Çako
• Pampa
• Rrafshnalta e Patagonisë
• Andet

Ekonomia

Artikulli kryesor: Ekonomia e Argjentinës

Minerale të çmuara në Argjentinë ndodhen vetëm në sasi të vogla si ar, argjend, zink, hekur, bakër, plumb etj. Gjithashtu të rrëndësishme për ekonominë argjentinase janë edhe lëndet djegëse dhe gazët nëntokësore.

Prodhimet kryesore të bujqësisë janë drithërat, soja, luledjelli dhe frutat.

Eksporti është kryesisht i dominuar nga produktet bujqësore. 31 % e eksportit përbëhet nga prodhimet e përpunuara bujqësore, 25 % janë lëndet e para, 25 % janë prodhime industriale dhe 18 % janë lënde djegëse.

Infrastruktura

Në krahasim me shtetet e tjera të Amerikës Latine, Argjentina ka transport shumë të zhvilluar. Shquhet me transportin hekurudhor, automobilistik, lumor, detar dhe ajror.

Në kryeqytetin argjentinas Buenos Aires

Liqeni Puelo në jug të Argjentinës

Në Parkun Kombëtar Talampaya në veri-perëndim të Argjentinës

Kuaj në Pampa

Peizazhi i Patagonisë

Një familje në veriun e Argjentinës

Ndërtesa e Kongresit në Buenos Aires

Një tango në rrugët e Buenos Aires-it

Teatro Colón, teatri më i rrëndësishëm argjentinas

Lidhjet e jashtme

• La Nación, "Nacioni", gazetë konservative.(Spanjisht)
• InfoBae, gazetë liberale.(Spanjisht)
• Buenos Aires Herald, gazetë.
• Argentinisches Tageblatt, gazetë. Stampa:De
• Ministritë e Argjentinës (Spanjisht)