Migrimet e mëdha të serbëve
Migrimet e mëdha të serbëve (Serbisht: Велике сеобе Срба, romanizuar: Velike seobe Srba) i njohur gjithashtu si Eksodet e mëdha të serbëve ishin dy migrime të serbëve nga territore të ndryshme nën sundimin e Perandorisë Osmane në Mbretërinë e Hungarisë nën monarkinë Habsburge.
Migrimi i Parë i Madh ndodhi gjatë Luftës Habsburgo-Osmane (1683–1699) nën patriarkun serb Arsenije III Crnojević si rezultat i tërheqjes së Habsburgëve dhe riokupimit osman të rajoneve jugore serbe, të cilat u mbajtën përkohësisht nga Habsburgët midis 1690 dhe 1698.[1]
Migrimi i Dytë i Madh ndodhi gjatë Luftës Habsburgo-Otomane (1737–1739), nën patriarkun serb Arsenije IV Jovanović, gjithashtu paralelisht me tërheqjen e Habsburgëve nga rajonet serbe; ndërmjet viteve 1718 dhe 1739, këto rajone njiheshin si Mbretëria e Serbisë.[2]
Masat e migrimeve të mëparshme nga Perandoria Osmane konsiderohen etnikisht serbë, dhe ato të migrimit të parë të madh në nivel kombëtar. Migrimi i Parë i Madh solli treguesin përfundimtar të serbizmit, të krishterimit ortodoks dhe të prijësit të tij, patriarkut.[3]
Prapavija Redakto
Në vitin 1683, Perandoria Osmane rrethoi Vjenën, por u mposht nga një ushtri aleate që përfshinte Perandorinë e Shenjtë Romake të udhëhequr nga Habsburgët. Forcat perandorake, mes të cilëve Princi Eugene i Savojës po bëhej me shpejtësi i shquar, e ndoqën fitoren me të tjerë, veçanërisht një pranë Mohács më 1687 dhe një tjetër në Zenta më 1697, dhe në janar 1699, sulltani nënshkroi traktatin e Karlowitz me të cilin ai pranoi të drejtat sovrane të shtëpisë së Habsburgëve mbi pothuajse të gjithë Hungarinë (përfshirë serbët në Vojvodinë). Ndërsa forcat Habsburge u tërhoqën, ata tërhoqën 37,000 familje serbe nën patriarkun Arsenije III Çarnojeviq të Patriarkanës Serbe të Pejës.[4] Në vitet 1690 dhe 1691 perandori Leopold I kishte konceptuar përmes një sërë dekretesh (Privilegjesh) autonominë e serbëve në Perandorinë e tij, e cila do të zgjaste dhe do të zhvillohej për më shumë se dy shekuj deri në shfuqizimin e saj në vitin 1912. Megjithatë, para përfundimit të luftës. Leopoldi kishte marrë masa për të forcuar kontrollin e tij mbi këtë vend. Në vitin 1687, dieta hungareze në Pressburg (tani Bratisllavë) ndryshoi kushtetutën, e drejta e Habsburgëve për të pasuar në fron pa zgjedhje u pranua dhe djali i madh i perandorit Jozef I u kurorëzua mbret trashëgues i Hungarisë.[5][6]
Disa historianë serbë, duke cituar një dokument të lëshuar nga perandori Leopold I më 1690, pohojnë se masat ishin "ftuar" të vinin në Hungari. Teksti origjinal në latinisht tregon se serbët në fakt ishin këshilluar të ngriheshin kundër osmanëve dhe "të mos braktisnin" tokat e tyre stërgjyshore.[7][8]
Migrimi i parë Redakto
Gjatë luftës austro-turke (1683–1699) marrëdhëniet midis muslimanëve dhe të krishterëve në provincat evropiane të Perandorisë Osmane u radikalizuan jashtëzakonisht. Pas fitores vendimtare osmane në betejën e Kaçanikut të vitit 1690 në Kosovën e sotme, popullsia vendase e krishterë ortodokse u ekspozua ndaj reprezaljeve brutale të tatarëve dhe muslimanëve boshnjakë në forcat osmane, të cilat dogjën pa dallim fshatra dhe vranë ose skllavëron njerëz rastësisht, pavarësisht nga mosha, klasa apo gjinia.[9] Si rezultat i rebelimit dhe shtypjes së humbur, të krishterët serbë dhe krerët e tyre të kishës, të kryesuar nga patriarku serb Arsenije III, ranë në anën e austriakëve në vitin 1689. Ata u vendosën kryesisht në pjesët jugore të Mbretërisë së Hungarisë. Qytetet dhe vendet më të rëndësishme që ata u vendosën janë Szentendre, Buda, Mohács, Pécs, Szeged, Baja, Tokaj, Oradea, Debrecen, Kecskemét, Szatmár.[10] Sipas Malcolm, numri më i madh i refugjatëve ishin nga rajoni i Nishit, Lugina e Moravës dhe zona e Beogradit. Pjesë e eksodit ishin edhe katolikët dhe muslimanët shqiptarë.[11]
Në vitin 1690, Perandori Leopold I lejoi refugjatët e mbledhur në brigjet e Savës dhe Danubit në Beograd të kalonin lumenjtë dhe të vendoseshin në Monarkinë Habsburge. Ai e njohu Patriarkun Arsenije III Çarnojeviq si udhëheqësin e tyre shpirtëror.[12] Perandori e kishte njohur Patriarkun si zëvendës-vojvodë (udhëheqës civil i mërgimtarëve), i cili me kalimin e kohës u zhvillua në etimologjinë e provincës veriore serbe të Vojvodinës[12] (kjo prejardhje e emrit të Vojvodinës lidhet me faktin se patriarku Arsenije III dhe udhëheqësit pasues fetarë të serbëve në monarkinë e Habsburgëve kishin juridiksion mbi të gjithë serbët në monarkinë e Habsburgëve, duke përfshirë serbët e Vojvodinës, dhe se serbët e Vojvodinës pranuan idenë e një vojvode të veçantë serbe në këtë zonë, të cilën ata arritën ta krijonin më 1848).
Në vitin 1694, Leopold I, Perandori i Shenjtë Romak emëroi Arsenije III Çarnojeviq si kreun e Kishës Ortodokse të sapokrijuar në Monarki.[13] E drejta patriarkale e trashëgimisë u sigurua nga Kuvendi i Majit i popullit serb në Karlovci më 1848, pas shpalljes së Vojvodinës serbe gjatë revolucionit serb në tokat Habsburge 1848–1849.[13] Serbët morën privilegje nga Perandori, gjë që u garantonte singularitetin kombëtar dhe fetar, si dhe një korpus të drejtash dhe lirish në monarkinë Habsburge.[13]
Migrimi i dytë Redakto
Shpërthimi i Luftës Habsburgo-Otomane (1737-1739) shkaktoi migrimin e dytë të madh të serbëve. Në vitin 1737, në fillim të luftës, patriarku serb Arsenije IV Jovanoviq ra në anën e Habsburgëve dhe mbështeti rebelimin e serbëve në rajonin e Rashkës kundër osmanëve. Gjatë luftës, ushtritë habsburge dhe milicia serbe nuk arritën sukses të konsiderueshëm dhe më pas u detyruan të tërhiqen. Deri në vitin 1739, i gjithë territori i Mbretërisë Habsburge të Serbisë u humb për osmanët. Gjatë luftës, një pjesë e madhe e popullsisë së krishterë nga rajoni i Rashkës dhe trojeve të tjera serbe migruan drejt veriut, pas tërheqjes së ushtrive habsburge dhe të milicisë serbe. Ata u vendosën kryesisht në Syrmia dhe rajonet fqinje, brenda kufijve të monarkisë Habsburge. Në mesin e tyre ishte edhe fisi katolik shqiptar Kelmendi, i cili u vendos në tre fshatra të Syrmias.[2]
Pasojat Redakto
Serbët nga këto migrime u vendosën në pjesët jugore të Hungarisë (edhe pse në veri deri në qytetin Szentendre, në të cilin ata përbënin shumicën e popullsisë në shekullin e 18-të, por në një masë më të vogël edhe në qytetin e Komárom) dhe Kroacisë.
Shpërnguljet e mëdha serbe nga Ballkani në Fushën e Panonisë filluan në shekullin e 14-të dhe zgjatën deri në fund të shekullit të 18-të. Shpërnguljet e mëdha nga 1690 dhe 1737–1739 ishin më të mëdhatë dhe ishin arsye e rëndësishme për dhënien e privilegjeve që rregullonin statusin e serbëve brenda Monarkisë Habsburge. Serbët që në këto shpërngulje u vendosën në Vojvodinë, Sllavoni dhe pjesët që i përkisnin kufirit ushtarak[14] rritën (pjesërisht) popullsinë ekzistuese serbe në këto rajone dhe i bënë serbët një faktor të rëndësishëm politik në monarkinë Habsburge me kalimin e kohës.
Masat e shpërnguljeve të mëparshme nga Perandoria Osmane konsiderohen etnikisht serbe, ndërsa ato të migrimit të parë të madh kombëtarisht serb. Migrimi i Parë i Madh solli treguesin përfundimtar të serbizmit, të krishterimit ortodoks dhe të prijësit të tij, patriarkut.[15]
Referime Redakto
- ^ Ćirković 2004, f. 143-148.
- ^ a b Ćirković 2004, f. 153-154.
- ^ Nicholas J. Miller (15 shkurt 1998). Between Nation and State: Serbian Politics in Croatia Before the First World War (në anglisht). University of Pittsburgh Pre. fq. 13. ISBN 978-0-8229-7722-3.
- ^ Frazee, Charles A. (1969). The Orthodox Church and Independent Greece 1821-1852 (në anglisht). Cambridge University Press. fq. 6.
- ^ Charles W. Ingrao (29 qershor 2000). The Habsburg Monarchy, 1618–1815 page 1656 (në anglisht). Cambridge University Press. ISBN 978-1-107-26869-2.
- ^ Andrew Wheatcroft (10 nëntor 2009). The Enemy at the Gate: Habsburgs, Ottomans and the Battle for Europe (në anglisht). Random House. ISBN 978-1-4090-8682-6.
- ^ Ramet 2005, f. 206.
- ^ Noel Malkolm (2004). Kosovo: a chain of causes 1225 B.C. – 1991 and consequences 1991–1999 (në anglisht). Helsinki Committee for Human Rights in Serbia. fq. 1–27.
- ^ Dejan Djokić 2023, f. 181-182.
- ^ Melichárek 2017, f. 88.
- ^ Malcolm, Noel. A Short History of Kosovo. pp. 161–162.
- ^ a b Pavlowitch 2002, f. 20.
- ^ a b c "Archived copy" (PDF) (në anglisht). Arkivuar nga origjinali (PDF) më 2015-09-24. Marrë më 2010-01-09.
{{cite web}}: Mirëmbajtja CS1: Archived copy si titull (lidhja) - ^ Mutschlechner, Martin. "The Serbs in the Habsburg Monarchy". Der Erste Weltkrieg (në anglisht).
- ^ Miller 1997, f. 13.
Referime Redakto
- Ćirković, Sima (2004). The Serbs (në anglisht). Malden: Blackwell Publishing. ISBN 9781405142915.
- Dejan Djokiq (2023). A Concise History of Serbia (në anglisht). Cambridge University Press. ISBN 978-1-107-02838-8.
- Melichárek, Maroš (2017). "Great Migration of the Serbs (1690) and its Reflections in Modern Historiography". Serbian Studies Research (në anglisht). 8 (1): 87–102.
- Miller, Nicholas J. (1997). Between Nation and State: Serbian Politics in Croatia Before the First World War (në anglisht). Pittsburgh: University of Pittsburgh Press. ISBN 9780822939894.
- Pavlowitch, Stevan K. (2002). Serbia: The History behind the Name (në anglisht). London: Hurst & Company. ISBN 9781850654773.
- Ramet, Sabrina P. (2005). Thinking about Yugoslavia: Scholarly Debates about the Yugoslav Breakup and the Wars in Bosnia and Kosovo (në anglisht). Cambridge, UK: Cambridge University Press. ISBN 9780521616904.
Lidhje të jashtme Redakto
- Ćorović, Vladimir (2001) [1997]. "Velika seoba Srba u Austriju". Istorija srpskog naroda (në serbisht). Projekat Rastko.