Gjuha sintetike

Një gjuhë sintetike përdor lakimin ose aglutinimin për të shprehur marrëdhëniet sintaksore brenda një fjalie. Lakimi është shtimi i morfemave në një fjalë rrënjë që i jep asaj gramatike vetinë gramatikore, ndërsa aglutinimi është kombinimi i dy ose më shumë morfemave në një fjalë. Informacioni i shtuar nga morfemat mund të përfshijë tregues të kategorisë gramatikore të një fjale, të tilla si nëse një fjalë është temë ose objekt në fjali.^[1] Morfologjia mund të jetë relacionale ose derivative.^[2]

Përderisa morfema fjalëformuese ndryshon kategoritë leksikore të fjalëve, morfema trajtëformuese nuk e ndryshon. Në shembullin e parë më poshtë, faster mbetet një mbiemër kur ndiqet nga prapashtesa; megjithatë, teacher bëhet një emër pasi shtohet prapashtesa. Prandaj, rasti i parë është një shembull i lakimit dhe i fundit është shembull i derivimit.

Në gjuhët sintetike, ekziston një raport më i lartë morfema-për-fjalë sesa në gjuhët analitike. Gjuhët analitike kanë një raport më të ulët morfemë-për-fjalë dhe përdorim më të lartë të foljeve ndihmëse dhe rendit të fjalëve. Dy nëntipet e gjuhëve sintetike janë gjuhët aglutinative dhe gjuhët flektive. Këto mund të ndahen më tej në gjuhë polisintetike (shumica e gjuhëve polisintetike janë aglutinative, edhe pse Navajo dhe gjuhë të tjera Athabaskan shpesh klasifikohen si flektive) dhe gjuhë oligosintetike.

Format e sintezës Redakto

Gjuha shfaq sintezën në dy mënyra: morfologjia derivacionale dhe relacionale. Këto metoda të sintezës u referohen mënyrave në të cilat morfemat, njësia më e vogël gramatikore në një gjuhë, lidhen së bashku. Morfologjia derivative dhe relacionale përfaqësojnë skajet e kundërta të një spektri; domethënë, një fjalë e vetme në një gjuhë të caktuar mund të shfaqë shkallë të ndryshme të të dyve njëkohësisht. Në mënyrë të ngjashme, disa fjalë mund të kenë morfologji derivacionale ndërsa të tjerat kanë morfologji relacionale. Sidoqoftë, disa gjuhëtarë e konsiderojnë morfologjinë relacionale si një lloj morfologjie derivacionale, e cila mund të komplikojë klasifikimin.^[3]

Sinteza derivacionale Redakto

Në sintezën derivacionale, morfemat e llojeve të ndryshme (emrat, foljet, ndajshtesat, etj.) bashkohen për të krijuar fjalë të reja. Kjo është, në përgjithësi, morfemat që kombinohen janë njësi më konkrete të kuptimit. Morfemat që po sintetizohen në shembujt e mëposhtëm ose i përkasin një klase të veçantë gramatikore - të tilla si mbiemra, emra ose parafjalë - ose janë prapashtesa që zakonisht kanë një formë dhe kuptim të vetëm:

Gjermanisht
- Aufsichtsratsmitgliederversammlung
  - Aufsicht + -s- + Rat + -s- + Mitglieder + Versammlung
  - "mbikëqyrje + këshill + anëtarë + asamble"
  - "Takimi i anëtarëve të bordit mbikëqyrës"
  - Kjo fjalë demonstron ndërtimin hierarkik të fjalëve të prejardhura sintetikisht:
    1. Aufsichtsratsmitglieder "anëtarët e bordit mbikëqyrës" + Versammlung "takim"
      1. Aufsichtsrat "bordi mbikëqyrës" + s (Fugen-s) + Mitglieder "anëtarët"
        Aufsicht "mbikëqyrje" + s + Rat "këshilli, bordi"
        auf- "në, lart" + Sicht "pamje"
        
        Mitglied "anëtar" + -er shumës
        mit- "bashkë-" + Glied "element, pjesë përbërëse"
      2. ver- (një parashtesë foljore me kuptim të ndryshueshëm) + sammeln "për të mbledhur" + -ung pjesore e tashme
  - auf-, mit-, -er, ver-, dhe -ung janë të gjitha morfema të lidhura.
Greqisht
- προπαροξυτόνησις (proparoxutónesis)
  - προ + παρ- + οξύ + τόν + -ησις (pro + par + oxý + tón + -esis)
  - "para" + "pranë" + "të mprehtë" + "lartësi/ton" + "tendencë"
  - "Tendenca për theksim në pozicionin proparoksiton [i treti për nga fundi]"
Anglisht
- antidisestablishmentarianism
  - anti- + dis- + establish + -ment + -arian + -ism
  - "kundër + mbarimit + të institutit + [prapashtesa emërore] + avokati + ideologjia"
  - "lëvizja për të parandaluar revokimin e statusit të Kishës së Anglisë si kishë zyrtare [e Anglisë, Irlandës dhe Uellsit] ".
- Zinxhirët e fjalëve në anglisht si ligji i punës së fëmijëve mund të llogariten gjithashtu, sepse është thjesht një konvencion ortografik që t'i shkruash ato si fjalë të izoluara. Nga ana gramatikore dhe fonetike ato sillen si një fjalë (theksi në rrokjen e parë, morfema e shumësit në fund).
Rusisht
- достопримечательность (dostoprimečátelʹnostʹ)
  - досто + примечательн + -ость (dosto + primečátelʹn + -ostʹ)
  - "Meriton + i shquar + [prapashtesa emërore]"
  - "Vend interesi"
Ukrainisht
- навздогін (navzdohin)
  - нав + здогін
  - "në ndjekje" + "largim"
  - pas atij që po largohet

Sinteza relacionale Redakto

Në sintezën relacionale, fjalët rrënjësore bashkohen në morfema të lidhura për të treguar funksionin gramatikor. Me fjalë të tjera, ai përfshin kombinimin e njësive më abstrakte të kuptimit sesa sintezën derivative. Në shembujt e mëposhtëm vini re se shumë prej morfemave kanë të bëjnë me diatezën (p.sh. diateza pësore), pavarësisht nëse një fjalë është në kryefjalë ose në kundrinor të fjalisë, posedimit, shumësisë ose dallimeve të tjera abstrakte në një gjuhë:

Italisht
- comunicandovele
  - comunic + ando + ve + le
  - "komunikoj + [prapashtesë gerund] + shumës ju + shumës femëror ato"
  - 'Komunikimi i atyre [shumësi femëror] tek ju [shumësi] '
Spanjisht
- escribiéndomelo
  - escrib + iéndo + me + lo
  - "shkruaj + [prapashtesë gerund] + mua + atë"
  - 'Duke e shkruar për mua'
Latinisht
- comprimuntur
  - com + prim + unt + ur
  - "së bashku + shtypim + ata + [diateza joveprore]"
  - 'Ata janë grimcuar së bashku'
Shqip
- jepmani
  - "më jep + mua + atë [njëjës] + ju + [mënyra urdhërore] "
  - 'Ju, ma jepni mua'
Japonisht
- 見させられがたい (misaseraregatai)
  - 見 + させ + られ + がたい (mi - sase - rare - gatai)
  - "shih + [koha shkakore] + [koha pasive] + e vështirë"
  - 'Është e vështirë të tregohet [kjo]'
Finlandisht
- juoksentelisinkohan
  - " juoksentelisin + -ko + -han "
  - (juosta + -ella + -isin) + -ko + -han "
  - "(ekzekuto + frekuentues + I [ kushtor ] ) + [ prapashtesë pyetëse ] + [ prapashtesë rastësore ] "
  - 'Pyes veten nëse duhet të vrapoj [ pa qëllim ] "
Turqisht
- Afyonkarahisarlılaştıramayabileceklerimizden misiniz?
  - Afyonkarahisar + -lı + laş + tıra + -ma + ya + bil + -ecek + -ler + -imiz + -den + misiniz?
  - "Afyonkarahisar + qytetar i + shndërroj + [pësore] + nuk + mund të + [koha e ardhshme] + [shumësi] + ne + midis + [ju-shumësi-pyetja e ardhshme]?"
  - "A jeni ndër ata që ne mund të mos jemi në gjendje t'i bëjmë qytetarë të Afyonkarahisar?"

Llojet e gjuhëve sintetike Redakto

Gjuhët aglutinative Redakto

Gjuhët aglutinative kanë një shkallë të lartë të aglutinimit (grumbullimit) në fjalët dhe fjalitë e tyre, që do të thotë se ndërtimi morfologjik i fjalëve përbëhet nga morfema të dallueshme që zakonisht mbajnë një kuptim të vetëm unik.^[4] Këto morfema kanë tendencën të duken njësoj pa marrë parasysh në cilën fjalë janë, kështu që është e lehtë të ndash një fjalë në morfemat e saj individuale. Vini re se morfemat mund të jenë të lidhura (domethënë, ato duhet t'i bashkëngjiten një fjale për të pasur kuptim, si prapashtesa) ose të lira (ato mund të qëndrojnë vetëm dhe të kenë ende kuptim).

Suahilishtja është një gjuhë aglutinative. Për shembull, morfemat e dallueshme përdoren në bashkimin e foljeve:
- Ni-na-soma: Unë-e tashme-lexoj ose po lexoj
- U-na-soma: ju-e tashme-lexoni ose po lexon
- A-na-soma: ai/ajo-e tashme-lexon ose ai/ajo po lexon

Gjuhët flektive Redakto

Gjuhët flektive janë të ngjashme me gjuhët aglutinative në atë që përfshijnë kombinimin e shumë morfemave të dallueshme. Sidoqoftë, morfemave në gjuhët flektive u caktohen shpesh disa kuptime të ndryshme leksikore dhe ato priren të shkrihen së bashku në mënyrë që të jetë e vështirë të ndahen morfema individuale nga njëra-tjetra.^[5]

Gjuhët polisintetike Redakto

Gjuhët polisintetike konsiderohen më sintetike nga të tre llojet, sepse ato kombinojnë shumë steme, si dhe morfema të tjera në një fjalë të vetme të vazhdueshme. Këto gjuhë shpesh i shndërrojnë emrat në folje. Shumë gjuhë amtare alaske dhe gjuhë të tjera amerikane vendase janë polisintetike.

Gjuhët oligosintetike Redakto

Gjuhët oligosintetike janë një nocion teorik i krijuar nga Benjamin Whorf. Gjuhët e tilla do të ishin sintetike funksionalisht, por përdorin një varg morfemash shumë të kufizuara (ndoshta vetëm disa qindra). Koncepti i një lloji gjuhe oligosintetike u propozua nga Whorf për të përshkruar gjuhën amtare amerikane Nahuatl, megjithëse ai nuk e ndoqi më tej këtë ide.^[6] Megjithëse asnjë gjuhë natyrore nuk e përdor këtë proces, ajo ka gjetur përdorimin e saj në botën e gjuhëve artificiale, në auxlangs të tilla si aUI.

Shiko edhe Redakto

Referime Redakto

^ Dawson, Hope C.; Phelan, Michael, red. (2016). Language Files (në anglisht) (bot. 12). Ohio State University. fq. 172–175.
^ Dawson, Hope C.; Phelan, Michael, red. (2016). Language Files (në anglisht) (bot. 12). Ohio State University. fq. 156.
^ Sapir, Edward. "Language: An Introduction to the Study of Speech" (në anglisht). Marrë më 9 dhjetor 2018.{{cite web}}: Mirëmbajtja CS1: Gjendja e adresës (lidhja)
^ "Agglutinating language". Glottopedia (në anglisht). Marrë më 9 dhjetor 2018.{{cite web}}: Mirëmbajtja CS1: Gjendja e adresës (lidhja)
^ "Fusional Language". Glossary of Linguistic Terms (në anglisht). 2015-12-04. Marrë më 9 dhjetor 2018.{{cite web}}: Mirëmbajtja CS1: Gjendja e adresës (lidhja)
^ Ellos, William J (1982). "Benjamin Lee Whorf and Ultimate Reality and Meaning". Ultimate Reality and Meaning (në anglisht). 5 (2): 140–150. doi:10.3138/uram.5.2.140.

Lidhje të jashtme Redakto

SIL : Çfarë është një proces morfologjik ?
SIL: Çfarë është derivimi ?
SIL: Krahasimi i trajtëformimit dhe fjalëformimit
Lexicon i Gjuhësisë: modulim, Derivimi
Leksikoni i Gjuhësisë: Baza, Rrjedha, Rrënja
"Linguistic typology" (PDF) (në anglisht).{{cite web}}: Mirëmbajtja CS1: Gjendja e adresës (lidhja) (275 KiB ), kapitulli 4 i Halvor Eifring & Rolf Theil: Gjuhësia për studentët e gjuhëve aziatike dhe afrikane

[:2-1] Dawson, Hope C.; Phelan, Michael, red. (2016). Language Files (në anglisht) (bot. 12). Ohio State University. fq. 172–175.

[2] Dawson, Hope C.; Phelan, Michael, red. (2016). Language Files (në anglisht) (bot. 12). Ohio State University. fq. 156.

[:1-3] Sapir, Edward. "Language: An Introduction to the Study of Speech" (në anglisht). Marrë më 9 dhjetor 2018.{{cite web}}: Mirëmbajtja CS1: Gjendja e adresës (lidhja)

[4] "Agglutinating language". Glottopedia (në anglisht). Marrë më 9 dhjetor 2018.{{cite web}}: Mirëmbajtja CS1: Gjendja e adresës (lidhja)

[5] "Fusional Language". Glossary of Linguistic Terms (në anglisht). 2015-12-04. Marrë më 9 dhjetor 2018.{{cite web}}: Mirëmbajtja CS1: Gjendja e adresës (lidhja)

[6] Ellos, William J (1982). "Benjamin Lee Whorf and Ultimate Reality and Meaning". Ultimate Reality and Meaning (në anglisht). 5 (2): 140–150. doi:10.3138/uram.5.2.140.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]