Paganizmi ilir

Paganizmi ilir paraqet sistemin e besimit popullor të ilirëve para ardhjes së feve abrahamike (krishterimi dhe islami) në këtë rajon. Ilirët kanë praktikuar një formë të teizmit politeist, duke adhuruar hyjni të ndryshme të lidhura me natyrën dhe jetën e përditshme. Një pjesë e rëndësishme e këtij paganizmi përfshinte kultin e diellit, hënës, gjarpërit dhe yjeve. Hyjneshat që përfaqësojnë natyrën dhe fertilitetin, si dhe hyjnë të lidhur me luftën dhe mbrojtjen, janë gjithashtu pjesë e kësaj tradite. Me ardhjen e krishterimit, shumë nga besimet pagane u zëvendësuan gradualisht me doktrinat e reja fetare.^[1] Paganizmi ilir vazhdoi të zhvillohet edhe pas depërtimit të elementeve kristiane në shoqërinë mesjetare arbërore. Me kalimin e kohës ai u zëvendësua nga krishterimi dhe u harrua gjatë kristianizimit të trojeve arbërore.^[2] Gjendje e njëjtë vazhdoi edhe pas islamizimit të shqiptarëve. Studiuesit bashkëkohorë kanë arritur të rindërtojnë disa aspekte të paganizmit ilir me të dhëna nga folkloristika, gjuhësia historike, arkeologjia, toponimia dhe të dhënat e mbledhura nga popujt e tjerë ballkanikë.^[3] ^[4] ^[5]

Përmbledhje

Paganizmi ilir dhe më vonë paganizmi arbëror është transmetuar përmes kulturës gojore dhe jo përmes teksteve të kodifikuara. Feja e vjetër ilire ishte e përqendruar më shumë në praktikën rituale, me mbretërit dhe krerët që luanin një rol qendror në kryerjen e akteve publike të sakrificës. Asokohe përdoreshin hapësira dhe lokacione të ndryshme të kultit; fillimisht, u përzgjodhën në mënyrë tipike hapësirat e jashtme si korijet, lumenjtë dhe liqenet.

Paganizmi arbëror ka trashëguar zhanrin e narrativës epike indo-evropiane për luftëtarët e lashtë^[6] (Kângët Kreshnike), një traditë e përbashkët me Greqinë e hershme, Indinë klasike, Anglinë mesjetare të hershme, Gjermaninë mesjetare dhe sllavët e jugut.^[7] Besimet popullore shqiptare ruajtën gjithashtu traditën tipike indo-evropiane të hyjnive të vendosura në malet më të larta dhe më të paarritshme (Mali i Tomorit),^[8] hyjnitë e qiellit, rrufesë, motit dhe zjarrit. Zojzi, Perëndi, Shurdhi, Verbti, Enji,^[9] Votra, Nëna e Votrës),^[10]^[11] legjenda "Vajza e Diellit dhe e Hënës" (E Bija e Hënës dhe e Diellit),^[12] "mitet e vrasjes së gjarpërit" dhe "zjarri në ujë" (Drangoi dhe Kulshedra), perëndeshat e Fateve dhe Fatit (Zana, Ora, Fati, Mira) Binjakët hyjnorë (Muji dhe Halili),^[13]^[14] dhe rojtari i portave të nëntokës (qeni me tre koka që nuk fle kurrë).^[15] ^[16]

Shih edhe

Literatura

Çabej, Eqrem (1966). "Albanische Volkskunde". Südost-Forschungen (në gjermanisht) (25): 33–87.
Demiraj, Bardhyl (1997). Albanische Etymologien: Untersuchungen zum albanischen Erbwortschatz. Leiden Studies in Indo-European (në gjermanisht). Vëll. 7. Amsterdam, Atlanta: Rodopi.
Demiraj, Bardhyl (2002). "Einheitlichkeit und Spaltung im Laufe des Christianisierungsprozesses der Albaner. Eine ethno-linguistische Fallstudie" (PDF). Studime (në gjermanisht). Academy of Albanological Studies: 23–41.
Demiraj, Bardhyl (2011). "Rrënjë dhe degë të krishterimit ndër shqiptarë" (PDF). Hylli i Dritës. Shkodër. 2: 58–78.
Doja, Albert (2000). Naître et Grandir chez les Albanais: La Construction Culturelle de la Personne (pdf) (në frëngjisht). L'Harmattan. ISBN 273848879X.
Doja, Albert (2005). "Mythology and Destiny" (PDF). Anthropos (në anglisht). 100 (2): 449–462. doi:10.5771/0257-9774-2005-2-449. JSTOR 40466549. S2CID 115147696.
Doli, Flamur (2009). "Decoration from the house snake cult belief system, as evidenced in Kosovan vernacular architecture". Thesis Kosova (në anglisht) (1): 127–144.
Durham, Edith (1928a). High Albania (në anglisht). LO Beacon Press. ISBN 978-0-8070-7035-2.
Durham, Edith (1928b). Some tribal origins, laws and customs of the Balkans (në anglisht).^{[lidhje e vdekur]}
Elsie, Robert (1994). Albanian Folktales and Legends (në anglisht). Naim Frashëri Publishing Company. Arkivuar nga origjinali (pdf) më 2009-07-28.
Elsie, Robert (2001b). Albanian Folktales and Legends (në anglisht). Dukagjini Publishing House.
Elsie, Robert (2001). A Dictionary of Albanian Religion, Mythology and Folk Culture (në anglisht). London: Hurst & Company. ISBN 1-85065-570-7.
Elsie, Robert (2003). Early Albania: A reader of Historical texts, 11th–17th centuries (në anglisht). Wiesbaden: Otto Harrassowitz Verlag. ISBN 9783447047838.
Elsie, Robert; Mathie-Heck, Janice (janar 2004). Songs of the Frontier Warriors (në anglisht). Bolchazy-Carducci Publishers. ISBN 978-0-86516-412-3.
Elsie, Robert (2007). "The Rediscovery of folk literature in Albania" (PDF). përmbledhur nga Marcel Cornis-Pope; John Neubauer (red.). History of the literary cultures of East-Central Europe: junctures and disjunctures in the 19th and 20th centuries (në anglisht). Vëll. III. Amsterdam & Philadelphia: John Benjamins. fq. 335–338. ISBN 978-90-272-3455-1.
Elsie, Robert (2010). Historical Dictionary of Albania (PDF). Historical Dictionaries of Europe (në anglisht). Vëll. 75 (bot. 2). Scarecrow Press. fq. 255. ISBN 978-0810861886. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 6 tetor 2014.
Elsie, Robert (2019). The Albanian Bektashi: History and Culture of a Dervish Order in the Balkans (në anglisht). Bloomsbury Publishing. ISBN 9781788315715.
Feizi, Abidin (1929). Grammatica della lingua albanese. Pubblicazione del R. Istituto orientale di Napoli (në italisht). Napoli: Achille Cimmaruta.
Gjoni, Irena (2012). Marrëdhënie të miteve dhe kulteve të bregdetit të Jonit me areale të tjera mitike (PhD). Tirana: University of Tirana, Faculty of History and Philology.
Hysi, Shyqyri (2006). "Kulte tradicionale shqiptare" [Albanian Traditional Cults]. Gjurmime Albanologjike - Folklor Dhe Etnologji. Instituti Albanologjik i Prishtinës (36): 349–361.
Juka, S. S. (1984), Kosova: The Albanians in Yugoslavia in Light of Historical Documents: An Essay (në anglisht), Waldon Press, ISBN 9780961360108
Kondi, Bledar (2017). "Un regard critique sur l'ethnographie de la mort en Albanie". Ethnologie française (në frëngjisht). 166 (2): 277–288. doi:10.3917/ethn.172.0277.
Krasniqi, Shensi (2014). "Pilgrimages in mountains in Kosovo". Revista Santuários, Cultura, Arte, Romarias, Peregrinações, Paisagens e Pessoas (në anglisht). ISSN 2183-3184.
Neziri, Zymer U. (2008). Institute of Albanology of Prishtina (red.). Studime për folklorin: Epika gojore dhe etnokultura [The Study of Folklore: The Oral Epic and Ethnoculture]. Vëll. II. Grafobeni.
Tirta, Mark (2004). Petrit Bezhani (red.). Mitologjia ndër shqiptarë. Tirana: Mësonjëtorja. ISBN 99927-938-9-9.

Referime

^ Bonnefoy 1993, f. 253
^ Kopani, Gezim (2012-12-16). "Gëzim Kopani: Besimi pagan në Pukë". Gëzim Kopani. Marrë më 2024-07-25. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ Pipa, Arshi (1978). Albanian Folk Verse: Structure and Genre (në anglisht). O. Harrassowitz. ISBN 3878281196.
^ Sako, Zihni; etj. (Komisjoni i folklorit) (1954). Pralla popullore shqiptare. N.SH.B. Stabilimenti "Mihal Duri", Tiranë: Instituti i Shkencave.
^ Dobruna-Salihu, Exhlale (2005). "Cult symbols and images on funerary monuments of the Roman Period in the central section in Dardania". përmbledhur nga M. Sanadaer, A. Rendić-Miočević (red.). Religija i mit kao poticaj rimskoj provincijalnoj plastici. Akti VIII. međunarodnog kolokvija o problemima rimskog provincijalnog umjetničkog stvaralaštva / Religion and myth as an impetus for the Roman provincial sculpture. The Proceedings of the 8th International Colloquium on Problems of Roman Provincial Art (në anglisht). Golden marketing-Tehnicka knjiga. Odsjek za arheologiju Filozofskog fakulteta u Zagrebu. fq. 343–350. ISBN 953-212-242-7.
^ Kopani, Gezim (2022-05-27). "Gëzim Kopani: Paganizmi dhe mitet". Gëzim Kopani. Marrë më 2024-07-25. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ West 2007, f. 68
^ West 2007, fq. 151
^ Gjoni 2012, f. 81
^ West 2007, fq. 243, 266
^ Treimer 1971, fq. 31–33
^ West 2007, f. 233
^ Juka 1984, f. 64
^ Neziri 2008, fq. 80–82
^ West 2007, fq. 392
^ Tirta 2004, fq. 40-391

Lidhje të jashtme

[1] Bonnefoy 1993, f. 253

[2] Kopani, Gezim (2012-12-16). "Gëzim Kopani: Besimi pagan në Pukë". Gëzim Kopani. Marrë më 2024-07-25. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[3] Pipa, Arshi (1978). Albanian Folk Verse: Structure and Genre (në anglisht). O. Harrassowitz. ISBN 3878281196.

[4] Sako, Zihni; etj. (Komisjoni i folklorit) (1954). Pralla popullore shqiptare. N.SH.B. Stabilimenti "Mihal Duri", Tiranë: Instituti i Shkencave.

[5] Dobruna-Salihu, Exhlale (2005). "Cult symbols and images on funerary monuments of the Roman Period in the central section in Dardania". përmbledhur nga M. Sanadaer, A. Rendić-Miočević (red.). Religija i mit kao poticaj rimskoj provincijalnoj plastici. Akti VIII. međunarodnog kolokvija o problemima rimskog provincijalnog umjetničkog stvaralaštva / Religion and myth as an impetus for the Roman provincial sculpture. The Proceedings of the 8th International Colloquium on Problems of Roman Provincial Art (në anglisht). Golden marketing-Tehnicka knjiga. Odsjek za arheologiju Filozofskog fakulteta u Zagrebu. fq. 343–350. ISBN 953-212-242-7.

[6] Kopani, Gezim (2022-05-27). "Gëzim Kopani: Paganizmi dhe mitet". Gëzim Kopani. Marrë më 2024-07-25. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[7] West 2007, f. 68

[8] West 2007, fq. 151

[9] Gjoni 2012, f. 81

[10] West 2007, fq. 243, 266

[11] Treimer 1971, fq. 31–33

[12] West 2007, f. 233

[13] Juka 1984, f. 64

[14] Neziri 2008, fq. 80–82

[15] West 2007, fq. 392

[16] Tirta 2004, fq. 40-391

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]