Kostandini i Madh

Kostandini i Madh (latinisht: Flavius ​​Valerius Constantinus; greqisht: Κωνσταντῖνος Konstantinos; 27 shkurt c. 272 – 22 maj 337), i njohur gjithashtu si Kostandini i Madh, ishte një perandor romak që mbretëroi nga viti 306 deri në vitin 337 pas Krishtit dhe ishte i pari që konvertohet në krishterim. I lindur në Naissus, Dardani (tani Nish, Serbi), ai ishte djali i Flavius ​​Constancius, një oficer i ushtrisë romake që kishte qenë një nga katër sundimtarët e Tetrarkisë. Nëna e tij, Helena, ishte greke dhe me lindje të ulët. Kostandini shërbeu me dallim nën perandorët romakë Diokleciani dhe Galeri. Ai e filloi karrierën e tij duke bërë fushatë në provincat lindore (kundër barbarëve dhe persëve) përpara se të thirrej në perëndim (në vitin 305 pas Krishtit) për të luftuar përkrah të atit në Britani. Pas vdekjes së babait të tij në vitin 306, Konstandini u bë perandor. Ai u vlerësua nga ushtria e tij në Eboracum (Jork, Angli) dhe përfundimisht doli fitues në luftërat civile kundër perandorëve Maxentius dhe Licinius për t'u bërë sundimtari i vetëm i Perandorisë Romake deri në vitin 324.

Konstantini i Madh
Lindi	Flavio Konstandin 19 Maj 272 Nish, Dardani
Vdiq	23 Maj 337 Nikomedia, Perandoria Romake (sot Turqia)
Kombësia	Ilir
Emrat e tjerë	Flavio Valeri Konstandini
Profesioni	Politikan, Ushtarak
Titulli	Perandor i Perandorisë Romake
Parardhësi	Kostant Klori
Pasardhësi	Konstantini i II
Bashkëshorti/ja	Minervina Fausta
Fëmijë	Konstandina Helena Crispus Konstantini II Kostanti II Constans
Prind/ër	Kostant Klori Helena

Pas ngjitjes së tij në perandor, Kostandini miratoi reforma të shumta për të forcuar perandorinë. Ai ristrukturoi qeverinë, duke ndarë autoritetet civile dhe ushtarake. Për të luftuar inflacionin, ai prezantoi solidus, një monedhë të re ari që u bë standardi për monedhat bizantine dhe evropiane për më shumë se një mijë vjet. Ushtria romake u riorganizua në njësi të lëvizshme (comitatenses) dhe trupa garnizoni (limitanei), të cilat ishin të afta të kundërshtonin kërcënimet e brendshme dhe pushtimet barbare. Kostandini ndoqi fushata të suksesshme kundër fiseve në kufijtë romakë - si Frankët, Alamanët, Gotët dhe Sarmatët - dhe rivendosi territoret e braktisura nga paraardhësit e tij gjatë krizës së shekullit të tretë me qytetarë të kulturës romake.

Kostandini ishte perandori i parë romak që u konvertua në krishterim. Edhe pse ai jetoi pjesën më të madhe të jetës së tij si pagan dhe më vonë si katekumen, ai filloi të favorizonte krishterimin duke filluar nga viti 312, më në fund u bë i krishterë dhe u pagëzua nga Eusebi. i Nikomedias, një peshkop Arian, siç dëshmohet nga shumë figura të shquara historike ariane, ose Papa Silvester I, i cili mbahet nga Kisha Katolike dhe Kisha Ortodokse Kopte. Ai luajti një rol me ndikim në shpalljen e Ediktit të Milanos në vitin 313, i cili shpallte tolerancën për krishterimin në Perandorinë Romake. Ai thirri Këshillin e Parë të Nikesë në vitin 325, i cili prodhoi deklaratën e besimit të krishterë të njohur si Kredoja e Nicesë.[10] Kisha e Varrit të Shenjtë u ndërtua me urdhër të tij në vendin e supozuar të varrit të Jezusit në Jerusalem dhe u konsiderua si vendi më i shenjtë në të gjithë të ashtuquajturin krishterim. Pretendimi papal për pushtet të përkohshëm në Mesjetën e Lartë bazohej në Donacionin e sajuar të Kostandinit. Ai është përmendur historikisht si "Perandori i parë i krishterë" dhe ai favorizoi Kishën e Krishterë. Ndërsa disa studiues modernë debatojnë besimet e tij dhe madje edhe kuptimin e tij të krishterimit, ai nderohet si një shenjt në krishterimin lindor dhe bëri shumë për ta shtyrë krishterimin drejt rrjedhës kryesore të kulturës romake.

Epoka e Kostandinit shënoi një epokë të veçantë në historinë e Perandorisë Romake dhe një moment kyç në kalimin nga antikiteti klasik në mesjetë. Ai ndërtoi një rezidencë të re perandorake në qytetin e Bizantit dhe e quajti atë Konstandinopojë (tani Stamboll) me emrin e tij. Më pas u bë kryeqyteti i perandorisë për më shumë se një mijë vjet, Perandoria Romake Lindore e mëvonshme u referua si Perandoria Bizantine nga historianët modernë. Trashëgimia e tij politike më e menjëhershme ishte se ai zëvendësoi Tetrarkinë e Dioklecianit me parimin de fakto të trashëgimisë dinastike, duke ia lënë perandorinë bijve të tij dhe anëtarëve të tjerë të dinastisë Konstantiniane. Reputacioni i tij lulëzoi gjatë jetës së fëmijëve të tij dhe për shekuj pas mbretërimit të tij. Kisha mesjetare e mbajti atë si një shembull virtyti, ndërsa sundimtarët laikë e thirrën atë si një prototip, një pikë referimi dhe simbol të legjitimitetit dhe identitetit perandorak. Duke filluar me Rilindjen, pati më shumë vlerësime kritike të mbretërimit të tij, për shkak të rizbulimit të burimeve antikonstantiniane. Tendencat në bursat moderne dhe të fundit janë përpjekur të balancojnë ekstremet e bursave të mëparshme.

Jeta e hershme

Kostandini lindi në qytetin e Naissus (sot Nish, Serbi), pjesë e provincës Dardania të Moezisë më 27 shkurt, ndoshta shek. 272 pas Krishtit. Babai i tij ishte Flavius ​​Constancius, i cili lindi në të njëjtin rajon (që atëherë quhej Dacia Ripensis) dhe një vendas në provincën e Moesia. Emri i tij origjinal i plotë, si dhe ai i babait të tij, nuk dihet. Praenomeni i tij jepet në mënyra të ndryshme si Lucius, Marcus dhe Gaius. Sido që të ishte rasti, praenomina ishte zhdukur tashmë nga shumica e të dhënave publike në këtë kohë. Ai gjithashtu miratoi emrin "Valerius", emri i perandorit Dioklecian, pas ngjitjes së babait të tij si Cezar.

Kostandini ndoshta kaloi pak kohë me të atin, i cili ishte oficer në ushtrinë romake, pjesë e truprojës perandorake të perandorit Aurelian. Duke u përshkruar si një burrë tolerant dhe i aftë politikisht, Konstanti përparoi në gradat, duke fituar guvernatorin e Dalmacisë nga perandori Dioklecian, një tjetër nga shokët e Aurelianit nga Iliriku, në vitin 284 ose 285. Nëna e Konstandinit ishte Helena, një grua greke me pozitë të ulët shoqërore. Helenopolis i Bitinisë. Është e paqartë nëse ajo ishte e martuar ligjërisht me Konstantin apo thjesht konkubinën e tij. Gjuha e tij kryesore ishte latinishtja dhe gjatë fjalimeve të tij publike kishte nevojë për përkthyes greqisht.

Në korrik të vitit 285 pas Krishtit, Diokleciani shpalli Maximianin, një koleg tjetër nga Iliriku, bashkëperandor të tij. Secili perandor do të kishte oborrin e tij, fakultetet e tij ushtarake dhe administrative dhe secili do të qeveriste me një prefekt të veçantë pretorian si kryetoger. Maksimiani sundoi në Perëndim, nga kryeqytetet e tij në Mediolanum (Milano, Itali) ose Augusta Treverorum (Trier, Gjermani), ndërsa Diokleciani sundoi në Lindje, nga Nikomedia (İzmit, Turqi). Ndarja ishte thjesht pragmatike: perandoria quhej "e pandashme" në panegjirikën zyrtare dhe të dy perandorët mund të lëviznin lirshëm në të gjithë perandorinë. Në vitin 288, Maksimiani caktoi Konstantin për të shërbyer si prefekt i tij pretorian në Gali. Konstanci e la Helenën për t'u martuar me njerkën e Maksimianit, Teodorën, në vitin 288 ose 289.

Diokleciani e ndau përsëri Perandorinë në vitin 293 pas Krishtit, duke emëruar dy cezarë për të sunduar mbi nënndarjet e mëtejshme të Lindjes dhe Perëndimit. Secili do të ishte në vartësi të augustus-it të tyre përkatës, por do të vepronte me autoritetin suprem në tokat e caktuara që i kishte caktuar. Ky sistem më vonë do të quhej Tetrarkia. I emëruari i parë i Dioklecianit për detyrën e Cezarit ishte Konstanci; i dyti i tij ishte Galerius, një vendas i Felix Romuliana. Sipas Lactantius, Galerius ishte një njeri brutal, kafshëror. Edhe pse ndante paganizmin e aristokracisë së Romës, ai u dukej atyre një figurë e huaj, një gjysmë barbar. Më 1 mars, Konstanci u gradua në detyrën e Cezarit dhe u dërgua në Gali për të luftuar rebelët Carausius dhe Allectus. Megjithë nuancat meritokratike, Tetrarkia ruajti gjurmët e privilegjit të trashëguar dhe Konstandini u bë kandidati kryesor për emërimin e ardhshëm si Cezar, sapo babai i tij mori postin. Kostandini shkoi në oborrin e Dioklecianit, ku jetoi si trashëgimtari i supozuar i të atit.

Në lindje

Konstandini mori një arsim formal në oborrin e Dioklecianit, ku mësoi letërsinë latine, greqishten dhe filozofinë. Mjedisi kulturor në Nikomedia ishte i hapur, i rrjedhshëm dhe i lëvizshëm nga ana sociale; në të, Kostandini mund të përzihej me intelektualë paganë dhe të krishterë. Ai mund të ketë marrë pjesë në leksionet e Lactantius, një studiues i krishterë i latinishtes në qytet. Për shkak se Diokleciani nuk i besonte plotësisht Konstancit - asnjë nga tetrarkët nuk u besonte plotësisht kolegëve të tyre - Kostandini u mbajt si peng, një mjet për të siguruar sjelljen më të mirë të Konstancit. Konstandini ishte megjithatë një anëtar i shquar i oborrit: ai luftoi për Dioklecianin dhe Galeriun në Azi dhe shërbeu në një sërë tribunatesh; ai bëri fushatë kundër barbarëve në Danub në vitin 296 pas Krishtit dhe luftoi persët nën Dioklecianin në Siri (297 pas Krishtit), si dhe nën Galeriun në Mesopotami (298-299 pas Krishtit). Nga fundi i vitit 305 pas Krishtit, ai ishte bërë një tribunë e rendit të parë, një tribunus ordinis primi.

Kostandini ishte kthyer në Nikomedia nga fronti lindor në pranverën e vitit 303 pas Krishtit, me kohë për të dëshmuar fillimet e "Persekutimit të Madh" të Dioklecianit, persekutimit më të ashpër të të krishterëve në historinë romake. Në fund të vitit 302, Diokleciani dhe Galerius dërguan një lajmëtar në orakullin e Apollonit në Didyma me një hetim për të krishterët. Konstandinit i kujtohej prania e tij në pallat kur lajmëtari u kthye, kur Diokleciani pranoi kërkesat e oborrit të tij për persekutim universal. Më 23 shkurt 303 pas Krishtit, Diokleciani urdhëroi shkatërrimin e kishës së re të Nikomedias, i dënoi shkrimet e saj të shenjta në flakë dhe iu sekuestruan thesaret e saj. Në muajt që pasuan, kishat dhe shkrimet e shenjta u shkatërruan, të krishterët u privuan nga grada zyrtare dhe priftërinjtë u burgosën.

Nuk ka gjasa që Kostandini të ketë luajtur ndonjë rol në persekutim. Në shkrimet e tij të mëvonshme, ai do të përpiqej të paraqiste veten si kundërshtar i "dekreteve sanguinare" të Dioklecianit kundër "Adhuruesve të Zotit", por asgjë nuk tregon se ai e kundërshtoi atë në mënyrë efektive në atë kohë. Megjithëse asnjë i krishterë bashkëkohor nuk e sfidoi Kostandinin për mosveprimin e tij gjatë persekutimeve, ai mbeti një përgjegjësi politike gjatë gjithë jetës së tij.

Më 1 maj 305 pas Krishtit, Diokleciani, si rezultat i një sëmundjeje dobësuese të marrë në dimrin e 304–305 pas Krishtit, njoftoi dorëheqjen e tij. Në një ceremoni paralele në Milano, Maximian bëri të njëjtën gjë. Lactantius deklaron se Galerius manipuloi Dioklecianin e dobësuar për të dhënë dorëheqjen dhe e detyroi atë të pranonte aleatët e Galeriusit në pasardhjen perandorake. Sipas Laktantit, turma që dëgjonte fjalimin e dorëheqjes së Dioklecianit besonte, deri në momentin e fundit, se Diokleciani do të zgjidhte Konstandinin dhe Maksentin (djalin e Maksiminit) si pasardhës të tij. Nuk duhej të ishte: Konstanci dhe Galeriu u graduan në augusti, ndërsa Severus dhe Maksiminus, nipi i Galeriut, u emëruan përkatësisht cezarët e tyre. Kostandini dhe Maxentius u shpërfillën.

Disa nga burimet e lashta detajojnë komplotet që Galerius bëri mbi jetën e Konstandinit në muajt pas abdikimit të Dioklecianit. Ata pohojnë se Galerius caktoi Konstandinin të drejtonte një njësi të avancuar në një sulm kalorësie përmes një kënete në Danubin e mesëm, e bëri atë të hynte në një betejë të vetme me një luan dhe u përpoq ta vriste atë në gjueti dhe luftëra. Kostandini doli gjithmonë fitues: luani doli nga gara në një gjendje më të keqe se Kostandini; Kostandini u kthye në Nikomedia nga Danubi me një rob sarmat për t'u hedhur në këmbët e Galeriut. Është e pasigurt se sa mund t'u besohet këtyre përrallave.

Në perëndim

Konstandini e kuptoi rrezikun e nënkuptuar për të mbetur në oborrin e Galerius, ku ai mbahej si një peng virtual. Karriera e tij varej nga shpëtimi nga babai i tij në perëndim. Konstanci ndërhyri shpejt. Në fund të pranverës ose në fillim të verës të vitit 305 pas Krishtit, Konstanci kërkoi leje për djalin e tij për ta ndihmuar në fushatën e tij në Britani. Pas një mbrëmjeje të gjatë me pije, Galerius e pranoi kërkesën. Propaganda e mëvonshme e Konstandinit përshkruan se si ai iku nga gjykata natën, përpara se Galerius të ndryshonte mendje. Ai hipi nga posta në postë me shpejtësi të madhe, duke shtrënguar çdo kalë në prag të tij. Në kohën kur Galerius u zgjua mëngjesin tjetër, Kostandini kishte ikur shumë larg për t'u kapur. Konstandini u bashkua me babain e tij në Gali, në Bononia (Boulogne) përpara verës së vitit 305 pas Krishtit.

Nga Bononia, ata kaluan Kanalin për në Britani dhe morën rrugën për në Eboracum (Jork), kryeqyteti i provincës së Britannia Secunda dhe shtëpia e një baze të madhe ushtarake. Konstandini ishte në gjendje të kalonte një vit në Britaninë veriore në krah të babait të tij, duke bërë fushatë kundër Piktëve përtej Murit të Hadrianit në verë dhe në vjeshtë. Fushata e Constancius, si ajo e Septimius Severus para saj, ndoshta përparoi shumë në veri pa arritur sukses të madh. Konstanci ishte sëmurë rëndë gjatë mbretërimit të tij dhe vdiq më 25 korrik 306 në Eboracum. Para se të vdiste, ai deklaroi mbështetjen e tij për ngritjen e Kostandinit në gradën e Augustit të plotë. Mbreti Alamanik Chrocus, një barbar i marrë në shërbim nën Konstantin, më pas e shpalli Kostandinin si August. Trupat besnike të kujtimit të Konstancit e ndoqën atë me brohoritje. Galia dhe Britania e pranuan shpejt sundimin e tij; Hispania, e cila kishte qenë në domenin e babait të tij për më pak se një vit, e refuzoi atë.

Kostandini i dërgoi Galeriut një njoftim zyrtar për vdekjen e Konstantit dhe lavdërimin e tij. Së bashku me njoftimin, ai përfshiu një portret të tij në rrobat e një Augusti. Portreti u kurorëzua në gji. Ai kërkoi njohjen si trashëgimtar i fronit të babait të tij dhe hoqi përgjegjësinë për ngritjen e tij të paligjshme në ushtrinë e tij, duke pretenduar se ata "ia kishin detyruar atë". Galerius u tërbua nga mesazhi; gati sa nuk i vuri flakën portretit dhe lajmëtarit. Këshilltarët e tij e qetësuan dhe argumentuan se mohimi i plotë i pretendimeve të Konstandinit do të nënkuptonte luftë të sigurt. Galerius u detyrua të bënte kompromis: ai i dha Konstandinit titullin "Cezar" në vend të "Augustus" (zyra e fundit shkoi në vend të Severus). Duke dashur të bënte të qartë se vetëm ai i dha Konstandinit legjitimitet, Galerius personalisht i dërgoi Kostandinit rrobat tradicionale të purpurta të perandorit. Konstandini e pranoi vendimin, duke e ditur se ai do të hiqte dyshimet për legjitimitetin e tij.

Qeverisja e hershme

Pjesa e Perandorisë së Konstandinit përbëhej nga Britania, Galia dhe Spanja dhe ai komandonte një nga ushtritë më të mëdha romake e cila ishte vendosur përgjatë kufirit të rëndësishëm të Rinit. Ai mbeti në Britani pas promovimit të tij në perandor, duke përzënë fiset e Piktëve dhe duke siguruar kontrollin e tij në dioqezat veriperëndimore. Ai përfundoi rindërtimin e bazave ushtarake të filluara nën sundimin e babait të tij dhe urdhëroi riparimin e rrugëve të rajonit. Më pas ai u nis për në Augusta Treverorum (Trier) në Gali, kryeqyteti tetrarkik i Perandorisë Romake veriperëndimore. Frankët mësuan për brohoritjen e Konstandinit dhe pushtuan Galinë përtej Rhine-it të poshtëm gjatë dimrit të 306–307 pas Krishtit. Ai i përzuri ata përtej Rinit dhe kapi mbretërit Ascaric dhe Merogais; mbretërit dhe ushtarët e tyre u ushqyen me kafshët e amfiteatrit të Trierit në festimet e adventus (mbërritjes) që pasuan.

Banja publike (thermae) të ndërtuara në Trier nga Konstandini, më shumë se 100 metra (328 ft) të gjera dhe 200 metra (656 ft) të gjata dhe të afta për të shërbyer disa mijëra në një kohë, të ndërtuara për të rivalizuar ato të Romës

Konstandini filloi një zgjerim të madh të Trierit. Ai forcoi murin rrethues rreth qytetit me kulla ushtarake dhe porta të fortifikuara dhe filloi të ndërtonte një kompleks pallatesh në pjesën verilindore të qytetit. Në jug të pallatit të tij, ai urdhëroi ndërtimin e një salle të madhe zyrtare të audiencës dhe një banjë masive perandorake. Ai sponsorizoi shumë projekte ndërtimi në të gjithë Galinë gjatë mandatit të tij si perandor i Perëndimit, veçanërisht në Augustodunum (Autun) dhe Arelate (Arles). Sipas Laktantit, Kostandini ndoqi një politikë tolerante ndaj krishterimit, megjithëse ai vetë nuk ishte ende i krishterë. Ai ndoshta e gjykoi atë një politikë më të arsyeshme se persekutimi i hapur dhe një mënyrë për t'u dalluar nga "persekutuesi i madh" Galerius. Ai dekretoi një përfundim zyrtar të persekutimit dhe u ktheu të krishterëve gjithçka që kishin humbur gjatë tyre.

Kostandini ishte kryesisht i pagjykuar dhe kishte një aluzion të paligjshmërisë për të; ai u mbështet në reputacionin e të atit në propagandën e tij të hershme, e cila i jepte po aq mbulim veprave të të atit sa edhe të tij. Megjithatë, aftësitë e tij ushtarake dhe projektet e ndërtimit, shpejt i dhanë panegjiristit mundësinë për të komentuar në mënyrë të favorshme mbi ngjashmëritë midis babait dhe djalit, dhe Eusebius vuri në dukje se Kostandini ishte një "përtëritje, si të thuash, në personin e tij, e jetës së babait të tij dhe mbretërojnë". Monedha, skulptura dhe oratoria konstantiniane tregojnë gjithashtu një tendencë të re për përbuzje ndaj "barbarëve" përtej kufijve. Ai preu një emetim monedhe pas fitores së tij ndaj alemannive, e cila përshkruan fisninë alemanë duke qarë dhe lypur, "alemanët pushtuan" nën frazën "Gëzimi i Romakëve". Kishte pak simpati për këta armiq; siç deklaroi panelisti i tij, "Është një mëshirë e trashë që kursen armikun e pushtuar".

Rebelimi i Maksentit

Pas njohjes nga Galerii të Kostandinit si Cezar, portreti i Kostandinit u soll në Romë, siç ishte zakon. Maxentius u tall me subjektin e portretit si bir i një prostitute dhe ankohej për pafuqinë e tij. Maxentius, ziliqar për autoritetin e Kostandinit, mori titullin e perandorit më 28 tetor 306 pas Krishtit. Galerius refuzoi ta njihte, por nuk arriti ta rrëzonte. Galerius dërgoi Severusin kundër Maksentit, por gjatë fushatës, ushtritë e Severus, më parë nën komandën e babait të Maksentit, Maksimianit, dezertuan dhe Severus u kap dhe u burgos. Maksimiani, i nxjerrë nga pensioni nga rebelimi i djalit të tij, u nis për në Gali për t'u biseduar me Kostandinin në fund të vitit 307 pas Krishtit. Ai i ofroi të martonte të bijën Fausta me Konstandinin dhe ta ngrinte atë në gradën augustan. Në këmbim, Kostandini do të rikonfirmonte aleancën e vjetër familjare midis Maksimianit dhe Konstancit dhe do të ofronte mbështetje për kauzën e Maksentit në Itali. Konstandini pranoi dhe u martua me Faustën në Trier në fund të verës 307 pas Krishtit. Konstandini tani i dha Maxentius mbështetjen e tij të pakët, duke i ofruar Maxentius njohje politike.

Megjithatë, Kostandini mbeti i përmbajtur nga konflikti italian. Gjatë pranverës dhe verës së 307 pas Krishtit, ai ishte larguar nga Galia për në Britani për të shmangur çdo përfshirje në trazirat italiane; tani, në vend që t'i jepte ndihmë ushtarake Maxentius, ai dërgoi trupat e tij kundër fiseve gjermane përgjatë Rhein. Në vitin 308 pas Krishtit, ai sulmoi territorin e Bructeri-ve dhe bëri një urë përtej Rhine në Colonia Agrippinensium (Këln). Në vitin 310 pas Krishtit, ai marshoi në Rhein verior dhe luftoi frankët. Kur nuk bënte fushatë, ai vizitonte tokat e tij duke reklamuar dashamirësinë e tij dhe duke mbështetur ekonominë dhe artin. Refuzimi i tij për të marrë pjesë në luftë rriti popullaritetin e tij në mesin e popullit të tij dhe forcoi bazën e tij të pushtetit në Perëndim. Maksimiani u kthye në Romë në dimrin e 307–308 pas Krishtit, por shpejt ra në konflikt me djalin e tij. Në fillim të vitit 308 pas Krishtit, pas një përpjekjeje të dështuar për të uzurpuar titullin e Maksentit, Maksimiani u kthye në oborrin e Konstandinit.

Më 11 nëntor 308 pas Krishtit, Galerius thirri një këshill të përgjithshëm në qytetin ushtarak të Carnuntum (Petronell-Carnuntum, Austri) për të zgjidhur paqëndrueshmërinë në provincat perëndimore. Të pranishëm ishin Diokleciani, i kthyer për pak kohë nga pensioni, Galerius dhe Maksimian. Maksimiani u detyrua të abdikonte përsëri dhe Kostandini u degradua përsëri në Cezar. Licinius, një nga shokët e vjetër ushtarakë të Galerius, u emërua augustus në rajonet perëndimore. Sistemi i ri nuk zgjati shumë: Konstandini refuzoi të pranonte uljen në detyrë dhe vazhdoi ta vetëquajtur veten si augustus në monedhën e tij, edhe pse anëtarët e tjerë të Tetrarkisë e quanin atë si një cezar të tyren. Maksiminus ishte i frustruar që ai ishte lënë për t'u promovuar, ndërsa Licinius i sapoardhur ishte ngritur në zyrën e augustus dhe kërkoi që Galerius ta promovonte atë. Galerius ofroi t'i quante Maksiminin dhe Kostandinin "bijtë e augustit", por asnjëri nuk e pranoi titullin e ri. Në pranverën e vitit 310 pas Krishtit, Galerius u referohej të dy burrave si augusti.

Rebelimi i Maksimianit

Në vitin 310 pas Krishtit, një Maksimian i shpronësuar u rebelua kundër Konstandinit ndërsa Kostandini ishte larg duke bërë fushatë kundër Frankëve. Maksimiani ishte dërguar në jug në Arles me një kontigjent të ushtrisë së Konstandinit, në përgatitje për çdo sulm nga Maxentius në Galinë jugore. Ai njoftoi se Kostandini kishte vdekur dhe mori ngjyrën e purpurt perandorake. Megjithë një zotim të madh dhurues për cilindo që do ta mbështeste atë si perandor, shumica e ushtrisë së Konstandinit mbeti besnike ndaj perandorit të tyre dhe Maximiani u detyrua shpejt të largohej. Konstandini shpejt dëgjoi për rebelimin, braktisi fushatën e tij kundër Frankëve dhe marshoi ushtrinë e tij deri në Rhine. Në Cabillunum (Chalon-sur-Saône), ai i zhvendosi trupat e tij në varkat e pritjes për të vozitur poshtë ujërave të ngadalta të Saône në ujërat më të shpejta të Rhone. Ai zbriti në Lugdunum (Lyon). Maximian iku në Massilia (Marsejë), një qytet më i aftë për t'i bërë ballë një rrethimi të gjatë se Arles. Megjithatë, kjo bëri pak ndryshim, pasi qytetarët besnikë hapën portat e pasme për Konstandinin. Maksimiani u kap dhe u qortua për krimet e tij. Kostandini i dha pak mëshirë, por e inkurajoi fuqishëm vetëvrasjen e tij. Në korrik të vitit 310 pas Krishtit, Maksimiani vari veten.

Megjithë prishjen e mëparshme në marrëdhëniet e tyre, Maxentius ishte i etur për ta paraqitur veten si djali i përkushtuar i babait të tij pas vdekjes së tij. Ai filloi të prerë monedha me imazhin e hyjnizuar të babait të tij, duke shpallur dëshirën e tij për t'u hakmarrë për vdekjen e Maksimianit. Konstandini fillimisht e paraqiti vetëvrasjen si një tragjedi të pafat familjare. Nga viti 311 pas Krishtit, megjithatë, ai po përhapte një version tjetër. Sipas kësaj, pasi Kostandini e kishte falur, Maksimiani planifikoi të vriste Kostandinin në gjumë. Fausta mësoi për komplotin dhe paralajmëroi Kostandinin, i cili vendosi një eunuk në vendin e tij në shtrat. Maksimiani u kap kur vrau eunukun dhe iu ofrua vetëvrasje, të cilën ai e pranoi. Së bashku me përdorimin e propagandës, Konstandini krijoi një damnatio memoriae mbi Maksimianin, duke shkatërruar të gjitha mbishkrimet që i referoheshin atij dhe duke eliminuar çdo vepër publike që mbante imazhin e tij.

Vdekja e Maksimianit kërkoi një ndryshim në imazhin publik të Konstandinit. Ai nuk mund të mbështetej më në lidhjen e tij me perandorin e vjetër Maksimian dhe kishte nevojë për një burim të ri legjitimiteti. Në një fjalim të mbajtur në Gali më 25 korrik 310 pas Krishtit, oratori anonim zbulon një lidhje dinastike të panjohur më parë me Klaudi II, një perandor i shekullit të 3-të i famshëm për mposhtjen e gotëve dhe rivendosjen e rendit në perandori. Duke u shkëputur nga modelet tetrarkike, fjalimi thekson prerogativën stërgjyshore të Konstandinit për të sunduar, dhe jo parimet e barazisë perandorake. Ideologjia e re e shprehur në fjalim i bëri Galerius dhe Maksimian të parëndësishëm për të drejtën e Konstandinit për të sunduar. Në të vërtetë, oratori thekson prejardhjen duke përjashtuar të gjithë faktorët e tjerë: "Asnjë marrëveshje e rastësishme e njerëzve, as ndonjë pasojë e papritur favori, nuk të bëri perandor", i deklaron oratori Konstandinit.

Fjalia gjithashtu largohet nga ideologjia fetare e Tetrarkisë, me fokusin e saj në dinastitë binjake të Jupiterit dhe Herkulit. Në vend të kësaj, oratori shpall se Konstandini përjetoi një vizion hyjnor të Apollonit dhe Fitores, duke i dhënë atij kurora dafine shëndeti dhe një mbretërimi të gjatë. Në ngjashmërinë e Apollonit, Kostandini e njohu veten si figurë shpëtimtare të cilit do t'i jepej "sundimi i gjithë botës", siç kishte parathënë dikur poeti Virgjili. Zhvendosja fetare e fjalimit është paralele me një ndryshim të ngjashëm në prerjen e monedhave të Konstandinit. Në mbretërimin e tij të hershëm, monedha e Konstandinit e shpalli Marsin si mbrojtësin e tij. Nga viti 310 pas Krishtit, Marsi u zëvendësua nga Sol Invictus, një zot i identifikuar në mënyrë konvencionale me Apollonin. Ka pak arsye për të besuar se lidhja dinastike ose vizioni hyjnor nuk janë diçka tjetër përveç trillimit, por shpallja e tyre forcoi pretendimet e Konstandinit për legjitimitetin dhe rriti popullaritetin e tij midis qytetarëve të Galisë.

Luftërat civile

Lufta kundër Maxentius

Nga mesi i vitit 310 pas Krishtit, Galerius ishte bërë shumë i sëmurë për t'u përfshirë në politikën perandorake. Akti i tij përfundimtar mbijeton: një letër drejtuar provincialëve të postuar në Nikomedia më 30 prill 311 pas Krishtit, duke shpallur fundin e persekutimeve dhe rifillimin e tolerancës fetare.

Eusebius thotë se "providenca hyjnore […] ndërmori veprime kundër autorit të këtyre krimeve" dhe jep një përshkrim grafik të vdekjes së Galerius:

“Pa paralajmërim, inflamacioni qelbësor shpërtheu në mes të organeve gjenitale, pastaj një ulçerë e thellë e fistulës; këta hëngrën rrugën e tyre në mënyrë të pashërueshme në zorrët e tij më të brendshme. Prej tyre doli një masë e mbushur me krimba të papërshkrueshëm dhe u lëshua një erë e pështirë, sepse i gjithë trupi i tij gjigant, falë të ngrënit të tepërt, ishte shndërruar edhe para sëmundjes së tij në një gungë të madhe yndyre të dobët, e cila më pas u dekompozua dhe u paraqiti atyre që iu afruan me një pamje të revoltuar dhe të tmerrshme.”

Ai vdiq menjëherë pas shpalljes së dekretit, duke shkatërruar atë pak që kishte mbetur nga tetrarkia.

Maximinus u mobilizua kundër Licinius dhe pushtoi Azinë e Vogël. Një paqe e nxituar u nënshkrua në një varkë në mes të Bosforit. Ndërsa Kostandini udhëtoi në Britani dhe Gali, Maxentius u përgatit për luftë. Ai forcoi Italinë veriore dhe forcoi mbështetjen e tij në komunitetin e krishterë duke e lejuar atë të zgjidhte një peshkop të ri të Romës, Eusebius.

Sundimi i Maxentius ishte megjithatë i pasigurt. Mbështetja e tij e hershme u shpërbë në vazhdën e normave të larta të taksave dhe tregtisë në depresion; shpërthyen trazirat në Romë dhe Kartagjenë; dhe Domitius Alexander ishte në gjendje të uzurponte shkurtimisht autoritetin e tij në Afrikë. Në vitin 312 pas Krishtit, ai ishte një njeri që mezi tolerohej, nuk mbështetej aktivisht, madje edhe në mesin e italianëve të krishterë. Në verën e vitit 311 pas Krishtit, Maxentius u mobilizua kundër Kostandinit, ndërsa Licinius ishte i zënë me punët në Lindje. Ai i shpalli luftë Konstandinit, duke u zotuar se do të hakmerrej për “vrasjen” e të atit. Për të parandaluar Maxentius nga formimi i një aleance kundër tij me Licinius, Konstandini lidhi aleancën e tij me Licinius gjatë dimrit të 311-312 pas Krishtit dhe i ofroi atij motrën e tij Constantia për martesë. Maksiminus e konsideroi marrëveshjen e Konstandinit me Licinius një fyerje ndaj autoritetit të tij. Si përgjigje, ai dërgoi ambasadorë në Romë, duke i ofruar njohje politike Maxentius-it në këmbim të një mbështetjeje ushtarake. Maxentius pranoi. Sipas Eusebius, udhëtimi ndër-rajonal u bë i pamundur dhe kudo kishte ngritje ushtarake. Nuk kishte "një vend ku njerëzit të mos prisnin çdo ditë fillimin e armiqësive".

Këshilltarët dhe gjeneralët e Konstandinit paralajmëruan kundër sulmit parandalues ​​ndaj Maksentit; madje edhe falltarët e tij rekomanduan kundër tij, duke deklaruar se sakrificat kishin sjellë shenja të pafavorshme. Kostandini, me një frymë që la mbresa të thella te ndjekësit e tij, duke i frymëzuar disa të besonin se ai kishte një formë të udhëheqjes së mbinatyrshme, i shpërfilli të gjitha këto paralajmërime. Në fillim të pranverës së vitit 312 pas Krishtit, Konstandini kaloi Alpet Kotiane me një të katërtën e ushtrisë së tij, një forcë që numëronte rreth 40,000. Qyteti i parë me të cilin u ndesh ushtria e tij ishte Segusium (Susa, Itali), një qytet shumë i fortifikuar që mbylli portat e tij për të. Kostandini urdhëroi njerëzit e tij t'i vinin zjarrin portave të tij dhe të ngjiteshin në muret e tij. Ai e mori qytetin shpejt. Kostandini urdhëroi trupat e tij të mos plaçkisnin qytetin dhe përparuan me ta në veri të Italisë.

Në afrimin në perëndim të qytetit të rëndësishëm të Augusta Taurinorum (Torino, Itali), Kostandini u takua me një forcë të madhe kalorësie të armatosur rëndë Maxentian. Në betejën që pasoi, ushtria e Konstandinit rrethoi kalorësinë e Maksentit, i rrethoi me kalorësinë e tij dhe i zbriti me goditje nga shkopinjtë me majë hekuri të ushtarëve të tij. Ushtritë e Konstandinit dolën fitimtare. Torino refuzoi t'u jepte strehë forcave që tërhiqeshin të Maxentius-it, duke i hapur portat e tij Konstandinit në vend të kësaj. Qytetet e tjera të fushës veriore të Italisë i dërguan Konstandinit ambasada urimesh për fitoren e tij. Ai shkoi në Milano, ku u prit me porta të hapura dhe gëzime ngazëllyese. Konstandini e pushoi ushtrinë e tij në Milano deri në mes të verës 312 pas Krishtit, kur u zhvendos në Brixia (Brescia).

Ushtria e Breshias u shpërnda me lehtësi, dhe Kostandini përparoi shpejt në Verona, ku u vendos një forcë e madhe Maxentiane. Ruricius Pompeianus, gjenerali i forcave veroneze dhe prefekti pretorian i Maxentius, ishte në një pozicion të fortë mbrojtës, pasi qyteti ishte i rrethuar nga tre anët nga Adige. Kostandini dërgoi një forcë të vogël në veri të qytetit në një përpjekje për të kaluar lumin pa u vënë re. Ruricius dërgoi një detashment të madh për t'iu kundërvënë forcave ekspeditëse të Kostandinit, por u mund. Forcat e Konstandinit rrethuan me sukses qytetin dhe rrethuan.[159] Ruricius i dha Konstandinit lapsusin dhe u kthye me një forcë më të madhe për t'iu kundërvënë Kostandinit. Kostandini nuk pranoi të hiqte dorë nga rrethimi dhe dërgoi vetëm një forcë të vogël për ta kundërshtuar. Në takimin e dëshpëruar që pasoi, Ruricius u vra dhe ushtria e tij u shkatërrua. Verona u dorëzua shpejt më pas, e ndjekur nga Aquileia, Mutina (Modena), dhe Ravenna. Rruga për në Romë ishte tashmë e hapur për Kostandinin.

Ura Milvian (Ponte Milvio) mbi lumin Tiber, në veri të Romës, ku Konstandini dhe Maxentius luftuan në Betejën e Urës Milvian

Maxentius u përgatit për të njëjtin lloj lufte që kishte zhvilluar kundër Severus dhe Galerius: ai u ul në Romë dhe u përgatit për një rrethim. Ai ende kontrollonte rojet pretoriane të Romës, ishte i pajisur mirë me grurë afrikanë dhe ishte i rrethuar nga të gjitha anët nga muret Aureliane në dukje të pathyeshme. Ai urdhëroi prerjen e të gjitha urave përgjatë Tiberit, siç thuhet me këshillën e perëndive, dhe la të pambrojtur pjesën tjetër të Italisë qendrore; Konstandini siguroi mbështetjen e atij rajoni pa sfida. Konstandini përparoi ngadalë përgjatë Via Flaminia, duke lejuar dobësinë e Maxentius-it të tërheqë regjimin e tij më tej në trazira. Mbështetja e Maksentit vazhdoi të dobësohej: në garat e karrocave më 27 tetor, turma e tallte hapur Maksentin, duke bërtitur se Kostandini ishte i pathyeshëm. Maxentius, i pasigurt se do të dilte fitimtar nga një rrethim, ndërtoi një urë të përkohshme me varkë përtej Tiberit në përgatitje për një betejë fushore kundër Konstandinit. Më 28 tetor 312 pas Krishtit, në përvjetorin e gjashtë të mbretërimit të tij, ai iu drejtua mbajtësve të Librave Sibilinë për udhëzim. Rojtarët profetizuan se, pikërisht atë ditë, "armiku i romakëve" do të vdiste. Maxentius përparoi në veri për të takuar Kostandinin në betejë.

Në Romë

Konstandini hyri në Romë më 29 tetor 312 pas Krishtit dhe organizoi një aventurë madhështore në qytet, e cila u prit me gëzim. Trupi i Maxentius-it u peshkua nga Tiberi dhe iu pre koka, dhe koka e tij u hodh nëpër rrugë për ta parë të gjithë. Pas ceremonive, koka e pa trup u dërgua në Kartagjenë dhe Kartagjena nuk bëri rezistencë të mëtejshme. Ndryshe nga paraardhësit e tij, Kostandini neglizhoi të bënte udhëtimin në Kodrën e Kapitolinës dhe të kryente sakrifica të zakonshme në Tempullin e Jupiterit. Megjithatë, ai vizitoi senatorialin Curia Julia dhe premtoi të rivendoste privilegjet e saj stërgjyshore dhe t'i jepte një rol të sigurt në qeverinë e tij të reformuar; nuk do të kishte hakmarrje ndaj mbështetësve të Maksentit. Si përgjigje, Senati e dekretoi atë "titullin e emrit të parë", që do të thoshte se emri i tij do të renditej i pari në të gjitha dokumentet zyrtare dhe ata e vlerësuan atë si "Augusti më i madh". Ai nxori dekrete për kthimin e pronave të humbura nën Maxentius, duke kujtuar të mërguarit politikë dhe duke liruar kundërshtarët e burgosur të Maxentius.

Pasoi një fushatë e gjerë propagandistike, gjatë së cilës imazhi i Maxentius u spastrua nga të gjitha vendet publike. Ai u shkrua si një "tiran" dhe u vu kundër një imazhi të idealizuar të Kostandinit "çlirimtar". Eusebius është përfaqësuesi më i mirë i kësaj dege të propagandës konstantiniane. Shkrimet e Maxentius u shpallën të pavlefshme dhe nderimet që ai u kishte dhënë drejtuesve të Senatit u shfuqizuan gjithashtu. Konstandini u përpoq gjithashtu të hiqte ndikimin e Maxentius-it në peizazhin urban të Romës. Të gjitha strukturat e ndërtuara prej tij iu ripërkushtuan Kostandinit, duke përfshirë Tempullin e Romulit dhe Bazilikën e Maxentius. Në pikën qendrore të bazilikës, u ngrit një statujë guri e Kostandinit që mbante labarumin e krishterë në dorë. Mbishkrimi i saj mbante mesazhin që statuja ilustronte: Me këtë shenjë, Kostandini e kishte çliruar Romën nga zgjedha e tiranit.

Konstandini gjithashtu u përpoq të ngjitte në skenë arritjet e Maxentius. Për shembull, Circus Maximus u rizhvillua në mënyrë që kapaciteti i tij i ulëseve ishte 25 herë më i madh se ai i kompleksit të garave të Maxentius në Via Appia. Mbështetësit më të fortë ushtarakë të Maxentius u neutralizuan kur ai shpërndau Gardën Pretoriane dhe Gardën Perandorake të Kuajve. Gurët e varreve të Gardës Imperial Horse u grindën dhe u përdorën në një bazilikë në Via Labicana dhe baza e tyre e mëparshme u rizhvillua në Bazilikën Laterane më 9. Nëntor 312 pas Krishtit - mezi dy javë pasi Kostandini pushtoi qytetin. Legio II Parthica u hoq nga Albano Laziale dhe pjesa e mbetur e ushtrive të Maxentius u dërgua për të kryer detyrën kufitare në Rhine.

Luftërat kundër Licinius

Në vitet në vijim, Kostandini gradualisht konsolidoi epërsinë e tij ushtarake ndaj rivalëve të tij në Tetrarkinë e shkatërruar. Në vitin 313, ai u takua me Licinius në Milano për të siguruar aleancën e tyre me martesën e Licinius dhe gjysmëmotrës së Konstandinit, Constantia. Gjatë këtij takimi, perandorët ranë dakord për të ashtuquajturin Edikt të Milanos, duke i dhënë zyrtarisht tolerancën e plotë krishterimit dhe të gjitha feve në Perandori. Dokumenti kishte përfitime të veçanta për të krishterët, duke legalizuar fenë e tyre dhe duke u dhënë atyre restaurim për të gjitha pronat e sekuestruara gjatë persekutimit të Dioklecianit. Ajo hedh poshtë metodat e kaluara të detyrimit fetar dhe përdori vetëm terma të përgjithshëm për t'iu referuar sferës hyjnore - "Hyjnia" dhe "Hyjnia Supreme", summa divinitas. Konferenca u ndërpre, megjithatë, kur lajmi arriti në Licinius se rivali i tij Maximinus kishte kaluar Bosforin dhe kishte pushtuar territorin evropian. Licinius u largua dhe përfundimisht mundi Maximinus, duke fituar kontrollin mbi të gjithë gjysmën lindore të Perandorisë Romake. Marrëdhëniet midis dy perandorëve të mbetur u përkeqësuan, pasi Kostandini pësoi një atentat nga duart e një personazhi që Licinius donte të ngrihej në gradën e Cezarit; Licinius, nga ana e tij, kishte shkatërruar statujat e Konstandinit në Emona. Në vitin 314 ose 316 pas Krishtit, dy Augusti luftuan kundër njëri-tjetrit në Betejën e Cibalae, me Konstandinin fitues. Ata u përleshën përsëri në Betejën e Mardias në 317 dhe ranë dakord për një zgjidhje në të cilën djemtë e Konstandinit, Krispus dhe Kostandini II, dhe djali i Licinius, Licinianus, u bënë cezar. Pas kësaj marrëveshjeje, Kostandini sundoi dioqezat e Panonisë dhe Maqedonisë dhe u banua në Sirmium, nga ku mundi të luftonte gotët dhe sarmatët në vitin 322, dhe gotët në 323, duke mundur dhe vrarë udhëheqësin e tyre Rausimod.

Në vitin 320, Licinius supozohet se refuzoi lirinë fetare të premtuar nga Edikti i Milanos në 313 dhe filloi t'i shtypte përsëri të krishterët, përgjithësisht pa gjakderdhje, por duke iu drejtuar konfiskimeve dhe shkarkimit të zyrtarëve të krishterë. Megjithëse ky karakterizim i Licinius si antikristian është disi i dyshimtë, fakti është se ai duket se ka qenë shumë më pak i hapur në mbështetjen e tij ndaj krishterimit sesa Kostandini. Prandaj, Licinius ishte i prirur ta shihte Kishën si një forcë më besnike ndaj Konstandinit sesa ndaj sistemit Perandorak në përgjithësi, si shpjegimi i ofruar nga historiani i kishës Sozomen.

Kjo marrëveshje e dyshimtë përfundimisht u bë një sfidë për Kostandinin në Perëndim, duke arritur kulmin në luftën e madhe civile të vitit 324. Eulogistët e krishterë të Konstandinit e paraqesin luftën si një betejë midis krishterimit dhe paganizmit; Licinius, i ndihmuar nga mercenarët gotikë, përfaqësonte të kaluarën dhe paganizmin e lashtë, ndërsa Kostandini dhe frankët e tij marshuan nën standardin e labarumit. E tejkaluar në numër, por e pushkatuar nga zelli i tyre, ushtria e Konstandinit doli fitimtare në Betejën e Adrianopojës. Licinius iku përtej Bosforit dhe emëroi Martinianin, magjistarin e tij, si Augustin nominal në Perëndim, por më pas Konstandini fitoi Betejën e Hellespontit dhe më në fund Betejën e Krizopolit më 18 shtator 324. Licinius dhe Martinian iu dorëzuan Konstandinit në Nikomedia më premtimi do t'u kursehej jeta: ata u dërguan të jetonin si qytetarë privatë përkatësisht në Selanik dhe Kapadoki, por në vitin 325 Konstandini akuzoi Licinius-in për komplot kundër tij dhe i arrestoi dhe varur të dy; Djali i Licinius (djali i gjysmëmotrës së Konstandinit) u vra në vitin 326. Kështu Kostandini u bë perandori i vetëm i Perandorisë Romake.

Jetëshkrimet – kureshti nga jeta

• Kostandini ishte i motivuar, pa dyshim, nga arsye sa politike, aq edhe fetare. Nëna e tij, Helena, u kanonizua pasi kishte zbuluar "kryqin e vërtetë". Jeta e Kostandinit u bë një temë klasike e artit të krishterë. Madje, emri i tij është lidhur me një pikturë false të Mesjetës ("Dhurata e Kostandinit"), për të justifikuar pushtetin e përkohshëm të papatit. Kostandini shpalli si të paligjshme shumë praktika tradicionale pagane dhe mori pjesë në kryerjen e riteve dhe të festave kristiane, por ai nuk pranoi ta shpallte krishterimin fe zyrtare të perandorisë. Ai ruajti titullin e vet pagan, Pontifex Maximus dhe praktikonte ndonjëherë ritet hyjnore romake.
• Me gjithë politikën e tij në favor të krishterimit, Kostandini nuk ishte i krishterë në kuptimin e plotë të fjalës. Ai u pagëzua vetëm në shtratin e vdekjes nga një prift arian.
• Kostandini i madh është një nga perandorët më ndriçues të Romës. Ngaqe nuk ishte as romak apo grek, nuk duan ta cilësojnë si me të madhin, por në fakt ai ishte me i madhi ndër perandorët e Romës, shetin e të cilës e riorganizoi dhe ndërtoi fitoren përfundimtare të krishterimit në fundin e shekullit të katërt.
• Fillimisht i kishte ndëshkuar rrepte, egër me brutalitetin tipik te një iliri, pa asnjë lloj mëshire, por me vonë dalëngadalë kishte nisur t’i donte dhe t’i mbronte me pasionin tipik të një iliri fisnik. Kësisoj ishte figura qendrore që themeloi Evropën e krishterë të mesjetës. U ngritën buste edhe për injorant, por asnjë shtatore nuk u ndërtua për këtë kalorës gjigant të Ilirisë, që luftoi nën dhe për flamurin e Romës, por sipas shumë shkencëtarëve aso kohe ajo perandori cilësohej si perandoria Iliro-Romake.

Shih edhe

• Iliriku
• Perandorët ilirë
• Prefektura e Ilirikut
• Lista e personaliteteve ilire

Literatura

• Loka, Nikollë (2003). Genivs Illvrici: Dyzet e dy perandorë ilirë të Romës. Tiranë: Mirdita.
• Ceka, Neritan (2014). Ilirët deri te shqiptarët. Tiranë: Migjeni. ISBN 978-9928-4074-7-4.

Dinastia Ilire në Romë

Kostant Klori  · Klaudi  · Klaudi II  · Aureliani  · Probi  · Diokliciani  · Kostandini i Madh