Wikipedia

Ndotja

(Përcjellë nga Ndotja e mjedisit)
This is the stable version, checked on 2 prill 2022. 8 pending changes await review.

Ndotja është futja e ndotësve në mjedisin natyror që shkaktojnë ndryshime të pafavorshme. [1] Ndotja mund të marrë formën e substancave kimike ose energjisë, të tilla si zhurma, nxehtësia ose drita. Ndotësit ose përbërësit e ndotjes, mund të jenë ose substanca / energji të huaja ose ndotës natyralë. Ndotja shpesh klasifikohet si ndotje burimore ose joburimore. Në vitin 2015, ndotja vrau 9 milion njerëz në botë. [2] [3]

Ndotja e bregdetit në Guajana, 2010

Format kryesore të ndotjes përfshijnë: Ndotjen e ajrit, ndotjen e ujit, ndotjen e tokës, ndotjen plastike, ndotjen akustike, mbeturinat, ndotjen radioaktive, ndotjen termike, ndotjen vizuale.

Historia

Redakto

Ndotja e ajrit i ka shoqëruar gjithmonë civilizimet. Ndotja filloi nga kohërat parahistorike, kur njeriu krijoi zjarret e para. Sipas një artikulli të vitit 1983 në revistën Science, "bloza" e gjetur në tavanet e shpellave parahistorike jep dëshmi të bollshme të niveleve të larta të ndotjes që shoqërohej me ventilim jo adekuat të zjarreve të hapura." [4] Falsifikimi i metaleve duket se është një pikë kthese kryesore në krijimin e niveleve domethënëse të ndotjes së ajrit jashtë shtëpisë. Mostrat kryesore të akullnajave në Groenlandë tregojnë rritje të ndotjes të lidhur me prodhimin grek, romak dhe kinez. [5]

Format e ndotjes

Redakto
 
Ndotja e ujit në Kanalin Lachine në Montreal, Quebec, Kanada.

Format kryesore të ndotjes janë të shënuara më poshtë së bashku me papastërtitë përkatëse për secilin prej tyre:

  • Ndotja e ajrit: lëshimi i kimikateve dhe grimcave në atmosferë. Ndotësit e gaztë të zakonshëm përfshijnë monoksidin e karbonit, dioksidin e squfurit, chlorofluorocarbonat (CFC) dhe oksidet e azotit të prodhuara nga industria dhe automjetet motorike. Ozoni dhe smogu fotokimik krijohen ndërsa oksidet e azotit dhe hidrokarburet reagojnë ndaj dritës së diellit. Lënda e grimcave, ose pluhuri i imët karakterizohet nga madhësia e tyre e mikrometrit PM 10 deri PM 2.5 .
  • Ndotja e ujit, nga shkarkimi i ujërave të zeza nga mbeturinat tregtare dhe industriale (me qëllim ose përmes derdhjeve) në ujërat sipërfaqësorë ; shkarkime të ujërave të zeza shtëpiake të patrajtuara dhe ndotësve kimike, të tilla si klori, nga ujërat e zeza të trajtuara; lëshimi i mbeturinave dhe ndotësve në rrjedhjet ujore sipërfaqësore (përfshirë rrjedhjet urbane dhe rrjedhjet bujqësore, të cilat mund të përmbajnë plehra kimike dhe pesticide ; gjithashtu duke përfshirë fecesin e njeriut nga defeksioni i hapur - ende një problem i madh në shumë vende në zhvillim ); ndotja e ujërave nëntokësorë nga depozitimi i mbeturinave dhe derdhja në tokë, përfshirë këtu edhe grilat e gropave dhe depozitat septike ; eutrofikimi dhe hedhja e mbeturinave.
  • Ndotja e tokës ndodh kur kimikatet lëshohen nga derdhja ose rrjedhjet nëntokësore. Ndër ndotësit më të rëndësishëm të tokës janë hidrokarburet, metalet e rënda, MTBE, [6] herbicidet, pesticidet dhe hidrokarburet e kloruara.
  • Ndotja plastike: përfshin akumulimin e produkteve plastike dhe mikroplastikës në mjedis që ndikon negativisht në jetën e egër, habitatin e jetës së egër ose njerëzit.
  • Ndotja akustike: e cila përfshin zhurmën e rrugës automobilistike, zhurmën e aeroplanit, zhurmën industriale si dhe me zhurmën me intensitet të lartë hidrolokator.
  • Mbeturinat : hedhja kriminale e sendeve të papërshtatshme të bëra nga njeriu, në pronat publike dhe private.
  • Ndotja elektromagnetike: mbingarkesa e rrezatimit elektromagnetik në formën e tyre jo-jonizuese, si valët e radios, etj., Në të cilat njerëzit ekspozohen vazhdimisht, veçanërisht në qytetet e mëdha. Megjithëse ende nuk dihet nëse ato lloje rrezatimesh kanë apo jo efekte në shëndetin e njeriut.
  • Ndotja e dritës: përfshin shkelje të lehta, ndriçim të tepërt dhe ndërhyrje astronomike.
  • Ndotja radioaktive, që vjen nga aktivitetet e shekullit XX në fizikën atomike, të tilla si prodhimi i energjisë bërthamore dhe hulumtimi, prodhimi dhe vendosja e armëve bërthamore.
  • Ndotja termike, është një ndryshim i temperaturës në trupat natyrorë të ujit të shkaktuar nga ndikimi njerëzor, siç është përdorimi i ujit si ftohës në termocentralin.
  • Ndotja vizuale, e cila mund të referohet në praninë e linjave të energjisë elektrike, tabelave të autostradës, formave të pakta (si nga minierat e shiritave ), deponimin e hapur të plehrave, mbeturinave të ngurta komunale ose mbeturinave hapësinore.

Ndotja urbane

Redakto
 
Ndotja e ajrit në SH.B.A., 1973

Djegia e qymyrit dhe drurit dhe prania e shumë kuajve në zona të përqendruara i bënë qytetet burimet kryesore të ndotjes. Revolucioni Industrial solli një infuzion të kimikateve dhe mbetjeve të patrajtuara në rrjedhat lokale që shërbenin si furnizim me ujë. Mbreti Edward I i Anglisë ndaloi djegien e qymyrit me shpalljen e tij në Londër në vitin 1272, pasi tymi asokohe ishte bërë problem; [7] [8] karburanti ishte bërë shumë i zakonshëm në Angli.

Ishte Revolucioni Industrial që krijoi ndotjen e mjedisit siç e njohim sot. Londra gjithashtu regjistroi një nga rastet më të hershme ekstreme të problemeve me cilësinë e ujit me Stinkun e Madh në lumin Thames në vitin 1858, i cili çoi në ndërtimin e sistemit të kanalizimeve në Londër shumë shpejt pas kësaj. Çështjet e ndotjes u përshkallëzuan pasi rritja e popullsisë tejkaloi shumë më tej qëndrueshmërinë e lagjeve për të trajtuar problemin e tyre të mbeturinave. Reformatorët filluan të kërkojnë sisteme kanalizimesh dhe ujë të pastër. [9]

Në vitin 1870, kushtet sanitare në Berlin ishin ndër më të këqijat në Evropë. August Bebel rikujtoi kushtet para se të ndërtohej një sistem modern i kanalizimeve në fund të viteve 1870:

Kushtet primitive ishin të patolerueshme për një kryeqytet kombëtar botëror, dhe qeveria Perandorake gjermane solli shkencëtarët, inxhinierët dhe planifikuesit e saj urbanistikë që jo vetëm të zgjidhnin mangësitë, por të bënin Berlinin si qytetin model të botës. Një ekspert britanik në vitin 1906 konkludoi se Berlini përfaqësonte "zbatimin më të plotë të shkencës, rendit dhe metodës së jetës publike", duke shtuar "ai është një mrekulli e administratës qytetare, qyteti më modern dhe më i organizuari më i përsosur që ekziston". [10]

Shfaqja e fabrikave të mëdha dhe konsumimi i sasive të jashtëzakonshme të qymyrit shkaktuan ndotje të paparë të ajrit dhe vëllimi i madh i shkarkimeve kimike industriale shtuan ngarkesën në rritje të mbeturinave të patrajtuara njerëzore. Çikago dhe Cincinnati ishin dy qytetet e para amerikane që miratuan ligje duke siguruar ajër më të pastër qysh në vitin 1881. Ndotja u bë një çështje e madhe në Shtetet e Bashkuara në fillim të shekullit XX, pasi reformatorët përparimtarë u morën me çështjen e ndotjes së ajrit të shkaktuar nga djegia e qymyrit, ndotja e ujit të shkaktuar nga kanalizimet e këqija dhe ndotja e rrugëve e shkaktuar nga 3 milion kuajt që punonin në qytetet amerikane në vitin 1900, duke gjeneruar sasi të mëdha të urinës dhe plehut organik. Siç vë në dukje historiani Martin Melosi, brezi që ende nuk i kishte parë automobilat duke zëvendësuar kuajt, i shikonin makinat si "mrekulli të pastërtisë". [11] Sidoqoftë, deri në vitet 1940, smogu i shkaktuar nga automobilët ishte një çështje madhore në Los Angeles. [12]

Qytetet e tjera vazhduan të përballeshin në të gjithë vendin deri në fillim të shekullit XX, kur u krijua Zyra e Ndotjes së Ajrit nën Departamentin e Brendshëm. Ngjarje ekstreme të smogut u përjetuan në qytetet e Los Anxhelosit dhe Donora, Pennsylvania në fund të viteve 1940, duke shërbyer si një kujtesë tjetër publike. [13]

Ndotja e ajrit do të vazhdojë të jetë një problem në Angli, veçanërisht më vonë gjatë revolucionit industrial, dhe duke u shtrirë në të kaluarën e fundit me Smogun e Madh të vitit 1952. Ndërgjegjësimi për ndotjen atmosferike u përhap gjerësisht pas Luftës së Dytë Botërore, me frikën e shkaktuar nga raportet e pasojave radioaktive nga lufta atomike dhe testimet. [14] Pastaj një ngjarje jobërthamore - Smogu i Madh i vitit 1952 në Londër - mbyti të paktën 4000 njerëz. [15] Kjo nxiti hartimin e legjislacionit të parë të madh modern të mjedisit: Akti i ajrit të pastër i vitit 1956 .

Ndotja filloi të tërheqë vëmendjen e madhe të publikut në Shtetet e Bashkuara midis mesit të viteve 1950 dhe fillimit të viteve 1970, kur Kongresi miratoi Aktin e Kontrollit të Zhurmës, Aktin e Ajrit të Pastër, Aktin e Ujit të Pastër dhe Aktin e Politikës Kombëtare të Mjedisit . [16]

Zhvillimi i shkencës bërthamore futi ndotje radioaktive, e cila mund të mbetet fatalisht radioaktive për qindra mijëra vjet. Liqeni Karaçi - emëruar nga Instituti Worldwatch si "vendi më i ndotur" në tokë - shërbeu si vend depozitimi për Bashkimin Sovjetik përgjatë viteve 1950 dhe 1960. Chelyabinsk, Rusi, konsiderohet "vendi më i ndotur në planet". [17]

Armët bërthamore vazhduan të testoheshin në Luftën e Ftohtë, veçanërisht në fazat e hershme të zhvillimit të tyre. Numri i popullsisë me ndikim më të madh dhe rritja që nga atëherë në të kuptuarit e kërcënimit kritik për shëndetin e njeriut të paraqitur nga radioaktiviteti ka qenë gjithashtu një ndërlikim ndalues i lidhur me fuqinë bërthamore. Megjithëse praktikohet një kujdes i skajshëm në atë industri, potenciali për katastrofë i sugjeruar nga incidente të tilla si ato në ishullin Tre Mile, Chernobyl dhe Fukushima paraqesin një spektër të gjatë të mosbesimit të publikut. Publiciteti në të gjithë botën ka qenë intensiv në ato katastrofa. [18] Mbështetja e gjerë për traktatet e ndalimit të provës ka përfunduar pothuajse të gjitha testimet bërthamore në atmosferë. [19]

 
Ndotja plastike në Ganë, 2018

Ndotja nga dritat e natës po bëhet një problem global, më i rëndë në qendrat urbane, por sidoqoftë duke kontaminuar edhe territore të mëdha, larg qyteteve. [20]

Dëshmia në rritje e ndotjes lokale dhe globale dhe një publik gjithnjë e më shumë i informuar me kalimin e kohës kanë dhënë shkas për ambientalizmin dhe lëvizjen mjedisore, të cilat në përgjithësi kërkojnë të kufizojnë ndikimin e njeriut në mjedis.

Burimet dhe shkaqet

Redakto
 
Një zonë industriale, me një termocentral, në jug të qytetit Yangzhou, në Kinë

Ndotja e ajrit vjen si nga burime natyrore ashtu edhe nga ato njerëzore (antropogjenike). Sidoqoftë, ndotësit globalë të krijuar nga njeriu nga djegia, ndërtimi, minierat, bujqësia dhe lufta janë gjithnjë e më të rëndësishme në ekuacionin e ndotjes së ajrit. [21]

Emetimet e automjeteve motorike janë një nga shkaqet kryesore të ndotjes së ajrit. [22] [23] Kina, Shtetet e Bashkuara, Rusia, India [24] Meksika dhe Japonia janë udhëheqësit botërorë në emetimet e ndotjes së ajrit. Burimet kryesore të palëvizshme të ndotjes përfshijnë impiantet kimike,termocentralet me qymyr, rafineritë e naftës, [25] bimët petrokimike, aktivitetet e asgjësimit të mbeturinave bërthamore, fermat e mëdha blegtorale (lopët qumështore, derrat, pulat, etj ), Fabrikat PVC, fabrikat e prodhimit të metaleve, fabrikat e plastikës, dhe industri të tjera të rënda . Ndotja e ajrit bujqësor vjen nga praktikat bashkëkohore të cilat përfshijnë prerje të organizuar dhe djegie të bimësisë natyrore, si dhe spërkatje të barishtave dhe bimësisë me preparatet pesticide e herbicide [26]

Rreth 400 milion tonë mbeturina të rrezikshme gjenerohen çdo vit. Vetëm Shtetet e Bashkuara prodhojnë rreth 250 milion tonë metrikë. [27] Amerikanët përbëjnë më pak se 5% të popullsisë në botë, por prodhojnë afërsisht 25% të CO në botë dioksidit të karbonit, dhe gjenerojnë afërsisht 30% të mbeturinave në botë. [28] [29] Në vitin 2007, Kina kapërceu Shtetet e Bashkuara si prodhuesi më i madh në botë i CO2, [30] ndërsa ende qëndron shumë larg në bazë të ndotjes për frymë (e renditur në vendin e 78-të midis vendeve të botës). [31] Ndotja gjithashtu mund të jetë pasojë e një katastrofe natyrore. Për shembull, uraganet shpesh përfshijnë ndotjen e ujit nga ujërat e zeza dhe derdhjet petrokimike nga anije të prishura ose automobila. Shkalla më e madhe dhe dëmtimi i mjedisit nuk është i pazakontë kur përfshihen platformat ose rafineritë e naftës bregdetare. Disa burime të ndotjes, të tilla si termocentralet bërthamore ose depozitat e naftës, mund të prodhojnë lëshime të përhapura dhe potencialisht të rrezikshme kur ndodhin aksidente.

Në rastin e ndotjes akustike (zhurmës), vendi kryesor i burimit janë mjetet motorike, të cilat prodhojnë rreth nëntëdhjetë përqind të të gjithë zhurmës së padëshiruar në të gjithë botën.

Shih edhe

Redakto

Literatura

Redakto
  • Brimblecombe, Peter. "History of air pollution." in Composition, Chemistry and Climate of the Atmosphere (Van Nostrand Reinhold (1995): 1–18
  • Brimblecombe, Peter; Makra, László (2005). "Selections from the history of environmental pollution, with special attention to air pollution. Part 2*: From medieval times to the 19th century". International Journal of Environment and Pollution (në anglisht). 23 (4): 351–67. doi:10.1504/ijep.2005.007599.
  • Cherni, Judith A. Economic Growth versus the Environment: The Politics of Wealth, Health and Air Pollution (2002) online
  • Corton, Christine L. London Fog: The Biography (2015)
  • Currie, Donya. "WHO: Air Pollution a Continuing Health Threat in World's Cities," The Nation's Health (February 2012) 42#1 online
  • Dewey, Scott Hamilton. Don't Breathe the Air: Air Pollution and US Environmental Politics, 1945–1970 (Texas A & M University Press, 2000)
  • Gonzalez, George A. The politics of air pollution: Urban growth, ecological modernization, and symbolic inclusion (SUNY Press, 2012)
  • Bruce N. Ames, Lois Swirsky Gold: . In: . Band 102, Nr. 11, 1990, S. 1233–1246, doi:10.1002/ange.19901021106
  • Eckart Löhr: Die ökologische Krise – historische Ursachen und Auswege. Deutscher Wissenschafts-Verlag 2013, ISBN 978-3-86888-058-8
  • Bundesamt für Umwelt (2018): Umwelt-Fussabdrücke der Schweiz; Zeitlicher Verlauf 1996–2015
  • Elsom, Dereck (1990). La contaminación atmosférica. Ediciones Cátedra SA. ISBN 84-376-0943-7.

Lidhje të jashtme

Redakto

Referime

Redakto
  1. ^ "Pollution – Definition from the Merriam-Webster Online Dictionary" (në anglisht). Merriam-webster.com. 2010-08-13. Marrë më 2010-08-26.
  2. ^ Beil, Laura (15 nëntor 2017). "Pollution killed 9 million people in 2015". Sciencenews.org (në anglisht). Marrë më 1 dhjetor 2017.
  3. ^ Carrington, Damian (20 tetor 2017). "Global pollution kills 9m a year and threatens 'survival of human societies'". The Guardian (në anglisht). Marrë më 20 tetor 2017.
  4. ^ Spengler, John D.; Sexton, K. A. (1983). "Indoor Air Pollution: A Public Health Perspective". Science (journal) (në anglisht). 221 (4605): 9–17 [p. 9]. Bibcode:1983Sci...221....9S. doi:10.1126/science.6857273. PMID 6857273.
  5. ^ Hong, Sungmin; etj. (1996). "History of Ancient Copper Smelting Pollution During Roman and Medieval Times Recorded in Greenland Ice". Science (journal) (në anglisht). 272 (5259): 246–249 [p. 248]. Bibcode:1996Sci...272..246H. doi:10.1126/science.272.5259.246.
  6. ^ Concerns about MTBE from United States Environmental Protection Agency website
  7. ^ David Urbinato (verë 1994). "London's Historic "Pea-Soupers"" (në anglisht). United States Environmental Protection Agency. Arkivuar nga origjinali më 23 prill 2016. Marrë më 2006-08-02.{{cite web}}: Mirëmbajtja CS1: Datë e përkthyer automatikisht (lidhja)
  8. ^ "Deadly Smog" (në anglisht). PBS. 2003-01-17. Marrë më 2006-08-02.
  9. ^ Lee Jackson, Dirty Old London: The Victorian Fight Against Filth (2014)
  10. ^ Hugh Chisholm (1910). The Encyclopædia Britannica: A Dictionary of Arts, Sciences, Literature and General Information (në anglisht). Encyclopædia Britannica, 11th edition. fq. 786.
  11. ^ Patrick Allitt, A Climate of Crisis: America in the Age of Environmentalism (2014) p 206
  12. ^ Jeffry M. Diefendorf; Kurkpatrick Dorsey (2009). City, Country, Empire: Landscapes in Environmental History (në anglisht). University of Pittsburgh Press. fq. 44–49. ISBN 978-0-8229-7277-8.
  13. ^ Fleming, James R. "History of the Clean Air Act" (në anglisht). American Meteorological Society. Marrë më 2006-02-14.
  14. ^ Patrick Allitt, A Climate of Crisis: America in the Age of Environmentalism (2014) pp. 15–21
  15. ^ 1952: London fog clears after days of chaos (BBC News)
  16. ^ John Tarantino. "Environmental Issues" (në anglisht). The Environmental Blog. Arkivuar nga origjinali më 2012-01-11. Marrë më 2011-12-10.
  17. ^ Lenssen, "Nuclear Waste: The Problem that Won't Go Away", Worldwatch Institute, Washington, D.C., 1991: 15.
  18. ^ Friedman, Sharon M. (2011). "Three Mile Island, Chernobyl, and Fukushima: An analysis of traditional and new media coverage of nuclear accidents and radiation". Bulletin of the Atomic Scientists (në anglisht). 67 (5): 55–65. Bibcode:2011BuAtS..67e..55F. doi:10.1177/0096340211421587.
  19. ^ Jonathan Medalia, Comprehensive Nuclear-Test-Ban Treaty: Background and Current Developments (Diane Publishing, 2013.)
  20. ^ Falchi, Fabio; Cinzano, Pierantonio; Duriscoe, Dan; Kyba, Christopher C. M.; Elvidge, Christopher D.; Baugh, Kimberly; Portnov, Boris A.; Rybnikova, Nataliya A.; Furgoni, Riccardo (2016-06-01). "The new world atlas of artificial night sky brightness". Science Advances (në anglisht). 2 (6): e1600377. arXiv:1609.01041. Bibcode:2016SciA....2E0377F. doi:10.1126/sciadv.1600377. ISSN 2375-2548. PMC 4928945. PMID 27386582.
  21. ^ Declaration of the United Nations Conference on the Human Environment, 1972
  22. ^ State of the Environment, Issue: Air Quality (Australian Government website page)
  23. ^ "Pollution" (në anglisht). 11 prill 2007. Arkivuar nga origjinali më 11 prill 2007. Marrë më 1 dhjetor 2017.
  24. ^ Laboratory, Oak Ridge National. "Top 20 Emitting Countries by Total Fossil-Fuel CO2 Emissions for 2009". Cdiac.ornl.gov (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 11 maj 2017. Marrë më 1 dhjetor 2017.
  25. ^ Beychok, Milton R. (1967). Aqueous Wastes from Petroleum and Petrochemical Plants (në anglisht) (bot. 1st). John Wiley & Sons. ISBN 978-0-471-07189-1. LCCN 67019834.
  26. ^ Silent Spring, R Carlson, 1962
  27. ^ "Solid Waste – The Ultimate Guide". Ppsthane.com (në anglisht). Marrë më 1 dhjetor 2017.
  28. ^ "Waste Watcher" (PDF) (në anglisht). Arkivuar nga origjinali (PDF) më 10 maj 2020. Marrë më 2010-08-26.
  29. ^ Alarm sounds on US population boom. August 31, 2006. The Boston Globe.
  30. ^ "China overtakes US as world's biggest CO2 emitter". Guardian.co.uk. June 19, 2007.
  31. ^ "Ranking of the world's countries by 2008 per capita fossil-fuel CO2 emission rates. Arkivuar 27 shtator 2011 tek Wayback Machine". CDIAC. 2008.
Marrë nga "https://sq.wikipedia.org/w/index.php?title=Ndotja&oldid=2429627"