Historia e Murit të Madh Kinez

Historia e Murit të Madh Kinez fillon kur fortifikimet e ndërtuara nga shtetet e ndryshme të lashta kineze gjatë periudhës së Pranverës dhe Vjeshtës (771–476 p.e.s.) dhe Periudhës së Shteteve Ndërluftuese (475–221 p.e.s.) ishin të lidhur nga perandori i parë i Kinës, Qin Shi Huang, për të mbrojtur Dinastinë e tij të sapo-formuar (221–206 p.e.s.) kurndër inkursionte nga nomadët euroaziatikë. Muret ishin ndërtuar prej dheu të ngjeshur, duke përdorur punën e detyruar dhe rreth vitit 212 p.e.s. shtrihej nga Gansu deri në bregdetin jugor të Mançurisë. Dinastitë e mëvonshme adoptuan politika të ndryshme kundrejt mbrojtjes së kufirit verior. Dinastia Han (202 p.e.s.–220 të e.s.), Dinastia Veriore Qi (550–574), Dinastia Sui (589–618) dhe veçanërisht Dinastia Ming (1369–1644) ishin midis aty që e rindërtuan, përforcuan dhe i zgjeruan muret, megjithëse ata i ndoqën rrallë rrugët Qin. Hanët i shtrinë fortifikimet më tej në perëndim, Qi-të ndërtuan rreth 1,600 km. muresh të reja, ndërsa Sui-t mobilizuan mbi një milion njerëz në përpjekjet e tyre mur-ndërtuese. Anasjelltas, Dinastia Tang (618–907), Dinastia Song (960–1279), Dinastia Yuan (1271–1368) dhe Dinastia Qing (1644–1911) më së shumti nuk ndërtuan mure kufiri, duke zgjedhur zgjidhje për kërcënimin nga Azia e Brendshme si fushatat ushtarake dhe diplomacia. Megjithëse një penguse i dobishëm kundër inkursioneve, në mjaft pika përgjatë historisë së tij Muri i Madh dështoi për ti ndaluar armiqtë, duke përfshirë vitin 1644 kur mançutë Qing Marshuan përmes portave të kalimit Shanhai dhe zëvendësuan dinastinë më aktive mur-ndërtuese, Mingët, si sundues të Kinës. Muri i Madh Kinez i dukshëm sot gjerësisht daton nga Dinastia Ming, pasi ata rindërtuan shumë nga muri me gurë dhe tulla, shpesh duke e shtrirë linjën e tij në terrene të vështira. Disa seksione mbeten në gjendje relativisht të mirë ose kanë qenë rinovuar, ndërsa të tjera janë dëmtua ose shkatërruar për arsye ideologjike, të shpërbërë për materialet e tij ndërtuese, ose të humbur për shkak të gërryerjes së kohës. Njo objekt mahnitjeje për të huajt, muri është tashmë një simbol kombëtar i respektuar dhe një destinacion popullor turistik.

Një seksion i Murit të Madh në shpatet Hanging (懸壁長城) që shkojnë deri te Kalimi Jiayu

Konsiderata gjeografike

Rruga e Murit përgjatë historisë

Konflikti midis kinezëve dhe nomadëve, prej të cilët u shfaq nevoja për ngritjen e Murit të Madh, të degëzuar nga diferencat gjeografike. Etiketat isohyet 15", shtrirja e tokës bujqësore, duke ndarë fushat pjellore të Kinës në jug dhe stepat gjysëm-shkretëtira të Azisë së brendshme në veri. Klimat dhe topografia e dy rajoneve çuan në modele të ndryshme të zhvillimit shoqëror. Sipas modelit të sinologjistit Karl August Wittfogel, lymi i tokëss së Shaanxi-së e bërë të mundur për kinezët të zhvillonin bujqësinë e vaditur në të. Megjithëse kjo i lejonte ata ta shtrinin në pjesët e ulëta të luginës së Lumit të Verdhë, një vepër e tillë ujore në një shkallë gjithmonë në rritje kërkonte punë kolektive, diçka që mund të menaxhohet vetëm nga disa forma burokracie. Kështu dijetarët-zyrtarë përparuan për gjetur të ardhurat dhe shpenzimet e hambarëve. Qytetet kineze të rrethuara me mure u rritën shpejt rreth depozitave për arsye mbrojtjeje së bashku me dobinë administruese; ato mbanin pushtuesit jashtë dhe siguronin se qytetarët të mbeteshin brenda. Këto qytete të kombinuara për tu bërë shtete feudale, që si rrjedhojë u bashkuan për tu bërë një perandori. Në këtë mënyrë, sipas këtij modeli, mure jo vetëm rrethonin qytetet, por me kalimin e kohës shënonin gjithashtu kufijtë e shteteve feudale dhe si rrjedhojë gjithë perandorinë kineze duke ofruar mbrojtje kundër inkursioneve nga stepat veriore. Shoqëritë e stepave të Azisë së Brendshme, klima e të cilave favorizonte ekonominë blegtorale, ishte plotësisht në kontrast me modelin kinez të zhvillimit. Pasi tufat e kafshëve janë migruese si natyrë, komunitetet nuk mund të përballonin të ishin sedentarë dhe kështu evoluan si nomadë. Sipas mongolistit të rëndësishëm Owen Lattimore ky stil jete u provua si i pakrahasueshëm me modelin ekonomik kinez. Pasi popullsia e stepave rritej, ekonomia blegtorale nuk mund ta përballonte e vetme këtë popullsi dhe aleancat tribale kishin nevojë mbaheshin nëpërmjet shpërblimeve materiale. Për këto nevoja, nomadët kishin për tu kthyer në shoqëri të ngulura për marr grurë, vegla metali dhe objekte luksi, që ata nuk mund ti sigurënin vetë. Nëse mohoej tregëtia nga popujt e ngulur, nomadët do të detyroheshin të plaçkisnin ose madje ti pushtonin.

Harta topografike e zonës kufitare të Kinës veriore, me kufijtë modernë politikë. Mançuria, e pa shënjuar, është në lindje të Mongolisë së brendshme

Inkursionet potenciale nomade nga tre zona kryesore të Azisë së Brendshme shkaktuan shqetësim në Kinën veriore: Mongolia në veri, Mançuria në veri-lindje dhe Xinjiang në veri-perëndim. Nga të tre, shqetësimi kryesor kinez që nga kohët më të hershme ka qenë Mongolia, vendi i shumë prej armiqve më mizor të saj, duke përfshirë Xiongnu, Xianbei, khitanët dhe vetë mongolët. Shkretëtira e Gobit, që përfshin dy të tretat e territorit mongol, e ndante veriun kryesor dhe kullotat jugore si dhe i shtynte blegtorët nomadë në rrethinat e stepës. Në krahun jugor (Mongolia e Brendshme), ky presion i çoi nomadët në kontakt me Kinën. Për pjesën më të madhe, bllokimi i kalimeve dhe luginave (më të mëdhatë e tyre ishin korridore përgjatë kalimeve Zhangjiakou dhe Juyong), rrafshira veriore kineze mbetej e mbrojtur nga stepat mongole nga malet Yin. Gjithësesi, nëse kjo mbrojtje depërtohej, terreni i sheshtë i Kinës nuk ofronte mbrojtje për qytetet në rrafshirë, duke përfshirë edhe kryeqytetet perandorake të Pekinit, Kaifengut dhe Luoyangut. I drejtuar në perëndim përgjatë maleve Yin, vargu malor përfundonte ku rrathët e Lumit të Verdhë në drejtimin e rrjedhës veriore në zonën e njohur si Rrafshnalta Ordos  – teknikisht pjesë e stepës, por e aftë për bujqësi vaditëse. Megjithëse Lumi i Verdhë formonte teorikisht një kufi natyror me veriun, një kufi i tillë deri këtu ishte i vështirë për tu ruajtur. Tokat në jug të Lumit të Verdhë —Hetao, Shkretëtira Ordos dhe Pllaja e Lymit— nuk ofronin mbrojtje natyrore qasjen e luginës së Lumit Wei, e quajtur shpesh si djepi i qytetërimit kinez ku qëndron kryeqyteti i lashtë Xi'an. Kështu, kontrolli i Ordosit mbetej skajshmërisht i rëndësishëm për sunduesit e Kinës: jo vetëm për ndikimin potencial mbi stepën, por gjithashtu edhe për sigurinë e gjithë Kinës. Rëndësia strategjike e rajonit kombinuar me mungesën e mbrojtjes e çoi shumë dinasti të vendosnin aty muret e para. Megjithëse Mançuria është vendi i tokave bujqësore të luginës së Lumit Liao, vendndodhja e saj përtej maleve veriore e vendoste atë relativisht në periferi të shqetësimeve kineze. Kur kontrolli i shtetit kinez u bë i dobët, në pika të ndryshme të historisë Mançuria ra nën kontrolin e popujve të pyjeve të zonës, duke përfshirë xhurkenët dhe mançut. Rruga më thelbësore që lidhte Mançurinë dhe Rrafshirën e Kinës Veriore është një fashë e ngushtë bregdetare toke, e vendosur midis detit Bohai dhe maleve Yan, e quajtur kalimi Shanhai (fjalë për fjalë "kalimi i malit dhe detit"). Kalimi mori shumë rëndësi gjatë dinastive të vona, kur kryeqyteti ishte vendosur në Pekin, vetëm 300 km larg. Për më tepër Kalimit Shanhai, një grusht kalimesh malore ofronin gjithashtu hyrjen nga Mançuria në Kinë nëpërmjet maleve Yan, kryesori mes tyre Gubeikou dhe Xifengkou (në kinezçen tradicionale 喜峰口). Xinjiang-u, i konsideruar pjesë e rajonit të Turkestanit, konsiston në në amalgam shkretëtirash, oazesh dhe stepash të thata të përshtatshme varfërisht për bujqësinë. Kur ndikimi nga fuqitë e stepës së Mongolisë u dobësua, mbretërit e ndryshme të oazeve të Azisë Qëndrore dhe klanet nomade si göktürkët dhe ujgurët ishin të aftë të formonin shtetet dhe konfederatat e tyre që kërcënonin Kinën në këto kohë. Kina e mirëfilltë ësthë e lidhur me këtë zonë nga Korridori Gansu, një rrip i ngusht oazesh të kufizuar nga Shkretëtira e Gobit në veri dhe nga lartësitë e Rrafshnaltës Tibetiane në jug. Përveç konsideratave të mbrojtjes së kufirit, Korridori Gansu formonte gjithashtu një pjesë të rëndësishme të Rrugës së Mëndafshit për tregëtinë dhe shkëmbimin e mallrave. Kështu ishte edhe interesi ekonomik për të kontrolluar këtë rrip toke dhe kështu që skaji perëndimor i Murit të Madh është këtë korridor — Kalimi Yumen gjatë periudhës Han dhe Kalimi Jiayu gjatë Dinastisë Ming dhe më pas.

Kina para-perandorake (Shek. VII – 221 p.e.s.)

Hartë e Shteteve ndërluftuese dhe muret e tyre kufitare

Një nga përmendjet e para të një muri të ndërtuar kundër pushtuesve verior gjendet në një poem, që doton nga Shekulli VII p.e.s., e regjistruar në Klasiët e Poezisë. Poema tregon për një mbret, tashmë të identifikuar si mbreti Xuan (827-782 p.e.s.) i Dinastisë Perëndimore Zhou (1046 - 771 p.e.s.), i cili urdhoroi gjeneralin Nan Zhong (南仲) të ndërtonte një mur në rajonet veriore për të penguar Xianyun-ët. Xianyun-ët, baza e pushtetit të të cilëve gjendej në rajonin Ordos, konsideroheshin si pjesë e tribuve Rong (Xirong), dhe sulmet e tyre të synuara në kryeqëndrën e hershme Zhou, Haojing ishin me gjasa arsyeja e masave të mbretit Xuan. Fushata e Nan Zhong-ut u regjistrua si një fitore e madhe. Gjithësesi, vetëm pak vite më vonë në 771 p.e.s. një tjetër degë e popullit Rong, Quanrong-ët, të thirrur nga markezi renegat Shen duke kapërcyer mbrojtjet Zhou dhe duke e rrënuar kryeqytetin. Ngjarja katastrofike la të vrarë pasuesin e mbretit Xuan, mbretin You (795-771 p.e.s.), e detyroi oborrin ta zhvendoste kryeqytetin në lindje në qytetin Chengzhou (成周}}, më vonë i njohur si Luoyang) një vit më vonë. Më së pari, rënia e Dinastisë Perëndimore Zhou rishpërndau pushtetin në shtetet që njihnin drejtimin nominal të Zhouve. Sundimi i Dinastisë Lindore Zhou ishte i shënuar nga anarkia e përgjakshme ndërshtetërore. Me shtetet më të vogla të aneksuara dhe shtetet më të mëdhaja që kërkonin luftë të vazhdueshme me njëri tjetrin, shumë prijës ndjenë nevojën e ngritjes së mureve për të mbrojtur kufijt e tyre. Nga referencat e hershme tekstuale për një mur të tillë ishte muri i shtetit Chu i vitit 656 p.e.s., 1400 m nga i cili u gërmuan në jug të provincës Henan në kohën moderne. Shteti Qi kishte gjithashtu kufij të fortifikuar rreth shek. të VII p.e.s. dhe porcionet ekzistuese në provincën Shandong janë quajtur Muri i Madh Qi. Shteti Wei ndërtoi dy mure, perëndimori i përfunduar në vitin 361 p.e.s. dhe lindori në vitin 356 p.e.s., me murin perëndimor ekzistues të gjetur në Hancheng, Shaanxi. Edhe popujt jo-kinez ndërtuan mure, si shteti Di (Beidi) i Zhongshanit dhe Yiqu Rong (義渠), muret e të cilëve synonin ti mbronin ndaj Shtetit Qin. Nga këta mure, ata të shteteve veriore Yan, Zhao dhe Qin ishin të lidhur nga Qin Shi Huang kur ai bashkoi shtetet kineze në vitin 221 p.e.s.. Shteti Yan, më lindori i tre shteteve veriore, filloi të ngrejë mure pasi gjenerali Qin Kai i zmbrapsi popullin Donghu "një mijë li" gjatë mbretërimit të mbretit Zhao (燕昭王}}; rreth 311-279 p.e.s.). Muri Yan shtrihej nga gadishulli Liaodong, përmes Chifeng-ut dhe në Hebei-n verior, me gjasa duke e çuar skajin e tij perëndior afërt mureve Zhao. Një tjetër mur Yan u ngrit në jug për tu mbrojtur ndaj Shtetit Zhao; ishte në jug-perëndim të Pekinit të sotëm dhe shtrihej paralelisht me Lumin Juma për shumë milje. Muret Zhao në veri ishin ndërtuar nën mbretin Zhao, Wuling (rreth 325-299 p.e.s.), futja inovative nga i cili i kalorësisë nomade në ushtrinë e tij ndryshoi teknikat luftuese kineze dhe i dha Zhaos një përparësi fillestare mbi kundërtshtarët e tij. Ai sulmoi tributë Xiongnu në Linhu (林胡) dhe Loufan (樓煩) në veri, pastaj zhvilloi luftë me shtetin Zhongshan derisa e aneksoi në vitin 296 p.e.s.. Në këtë proces, ai ndërtoi kufirin më verior të fortifikuar thellë në territorin nomad. Muret Zhao janë datuar në vitet '60s dhe i përkasin mbretërimit të mbretit Wuling: një mur i gjatë në Henanin verior duke përfshirë Kalimin Yanmen (Yanmenguan); një linjë e dytë barrikadash rrethonte shtegun Ordos, duke u shtrirë nga Zhangjiakou në lindje deri në fortesën e lashtë Gaoque (高闕) në Ndalesën Kufitare Urad; dhe një e tretë, linja më veriore përgjatë rrëpirave jugore të maleve Yin, duke u shtrirë nga Qinghe në lindje, duke kaluar në veri të Hohhot-it dhe në Baotou. Shteti Qin ishte fillimisht një shtet në skajin perëndimor të sferës politike kineze, por zgjerimi i tij në një fuqi të shkëlqyer në periudhën e vonë të shteteve ndërluftuese, kur ai u zgjeruan në mënyrë agresive në të gjitha drejtimet. Në veri, Shteti Wei dhe Yiqu ndërtuan mure për të mbrojtur veten e tyre nga agresioni Qin, por ishin akoma të paaftë për të ndalur Qin-in nga aneksimi i territoreve të tyre. Reformisti Qin Shang Yang i përzuri Wei-t jashtë zonës së tyre të rrethuar me mure në perëndim të Lumit të Verdhë në vitin 340 p.e.s. dhe mbreti Qin, Huiwen (rreth viteve 338 - 311 p.e.s.) mori 25 fortesa Yiqu në një ofensivë veriore. Kur mbreti Huiwen vdiq, e veja e tij, mbretëresha Dowager Xuan (宣太后) veproi si regjente sepse djemtë pasues për në fron ishin vlerësuar shumë të rinj për të qeverisur. Gjatë mbretërimit të mbretit Qin, Zhaoxiang (rreth viteve 306 - 251 p.e.s.), mbretëresha Dowager hyri dukshëm në marrdhënie të paligjshme me mbretin Yiqu dhe lindi dy nga djemtë e tij, por më vonë e mashtroi dhe e vrau mbretin Yiqu. Duke ndjekur këtë grusht shteti, ushtria Qin marrshoi në territorin Yiqu me urdhër të mbretëreshës Dowager; Qin-ët shfarosën Yiqu-t e mbetur dhe kështu morën kontrollin e rajonit Ordos. Në këtë pikë Qin-ët ndërtuan një mur rreth territoreve të tyre të reja për tu mbrojtur kundër nomadëve të vërtetë edhe tej në veri, duke përfshirë muret Wei. Si rezultat, një tërësi e vlerësuar prej 1775 km. muresh Qin shtriheshin nga Gansu jugor deri në bregun e Lumit të Verdhë në Pengesën Jungar, afër kufirit me shtetin Zhao në këtë kohë. Muret, të njohur si Changcheng (長城) – fjalë për fjalë "muret e gjatë", por shpesh të përkthyer si "Muri i Madh" – ishin kryesisht të ndërtuar me dhe të ngjeshur, me disa pjesë të ndërtuara me gurë. Ku barrierat natyrore si përrenjtë dhe lumenjtë mjaftonin si mbrojtje, muret ngriheshin në mënyrë të kursyer, por linja të gjata të fortifikuara vendoseshin aty ku terrene të tilla avantazhues nuk ekzistonin. Shpesh, përveç murit, sistemi mbrojtës përfshinte garnizone dhe kulla lajmërimi brenda murit dhe kulla vëzhgimi jashtë në intervale të rregullta. Në terma mbrojtës, muret ishin përgjithësisht efektivë në kundërvënien ndaj taktikave shokuese kalorsiake, por ka dyshime nëse këta mure të hershme ishin me të vërtetë mbrojtje në natyrë. Nicola Di Cosmo pohon se muret e kufirit verior ishin ndërtuar larg në veri dhe përfshinë tokat tradicionalisht nomade dhe kështu në vend të ishin mbrojtës, muret mishëronin ekspansionin në veri të këtyre tre shteteve veriore dhe dëshirën e tyre për të siguruar këto përvetësime të reja territoriale. Kjo teori është mbështetur nga zbulimet arkeologjike të artifakteve nomade brenda mureve, duke sugjeruar praninë e shoqërive të mëparshme barbare ose të pushtuara rishtas. Është plotësisht e mundshme, pasi studiuesit perëndimorë si di Cosmo dhe Lattimore sugjerojnë, që sulmet nomade kundër kinezëve në shekujt pasardhës ishte pjesërisht i shkaktuar nga ekspansioni kinez gjatë kësaj periudhe.

Muret kufitare të Dinastisë Qin

Dinastia Qin (221–206 p.e.s.)

Në vitin 221 p.e.s., Shteti Qin përfundoi pushtimin e tij ndaj shteteve të tjera ndërluftuese dhe e bashkoi Kinën nën sundimin e Qin Shi Huang, perandori i parë i Kinës. Këto pushtime, të kombinuara me reformat legale të filluara nga Shang Yang në shek. e IV p.e.s., e shndërruan Kinën nga një konfederatë e lirshme shtetesh feudale në një perandori autokrate. Me shndërrimin, Dinasia Qin u bë e aftë të përdorte një numër shumë të madh punëtorësh për tu përdorur në punët publike sesa mbretëritë e mëparshme feudale. Gjithashtu, pasi u arrit bashkimi, Dinastia Qin e gjeti veten në zotërim të një ushtrie të madhe profesioniste pa pasur më armiq të brendshëm për të luftuar dhe kështu duhej të gjente një përdorim të ri për ta. Së shpejti pas pushtimeve, në vitin 215 p.e.s., perandori dërgoi gjeneralin e famshëm Meng Tian në rajonin Ordos për ti përzënë nomadët Xiongnu të vendosur aty, të cilët ishin ngritur përtej shteteve të rëna margjinale përgjatë kufirit verior. Fushata Qin kundër Xiongnu-ve ishte me natyrë parandaluese, pasi në këtë kohë nuk kishte kërcënime nomade për tu përballur; synimi i saj ishte të aneksonte territoret ambige të Ordosit dhe të përcaktonte qartësisht kufijtë veriorë Qin. Pasi Xiongnu-të u larguan, Meng Tiani futi 30,000 familje kolone për të kolonizuar territoret e sapo-pushtuara. Konfigurimet e mureve u ndryshuan për të pasqyruar kufijtë e rinj nën Dinastinë Qin. Gjenerali Meng Tian ngriti mure përtej rrafshnaltës së Lumit të Verdhë, duke lidhur në mënyrë efektive muret kufitare Qin, Zhao dhe Yan. Paralelisht me ndërtimin e murit kufitar shkatërroheshin muret brenda Kinës që ishin përdorur për të ndarë shtetet ndërluftuese nga njëri tjetri — në kundërshtim me muret e jashtme, që ishin ndërtuar për të stabilizuar Kinën e sapo bashkuar, muret e brendshme kërcënonin unitetin e perandorisë. Në vitet në vazhdim të vitit 214 p.e.s., Qin Shi Huang urdhëroi fortifikime të reja për tu ndërtuar përgjatë Lumit të Verdhë në perëndim të Rajonit Ordos ndërsa puna vazhdonte në veri. Kjo vepër u përfundua me gjasa rreth vitit 212 p.e.s., e sinjalizuar nga turi perandorak i inspektimit të Qin Shi Huang dhe ndërtimi i Rrugës Direkte (直道) që lidhte kryeqytetin Xianyang me rajonin Ordos. Rezultati ishte një seri e gjatë muresh që shkonin nga Gansu deri në bregdetin e Mançurisë. Detajtet e ndërtimit nuk gjenden në historitë zyrtare, por mund të konkludohet se kushtet e ndërtimit ishin bërë veçanërisht të vështira nga shtrirjet e gjata të maleve dhe ato gjysëm-shkretëtire që përshkonin Murin e Madh, popullsia e rrallë e kësaj zone dhe klima e akullt dimrore. Megjithëse muret ishin dhe i ngjeshur, në këtë mënyrë pjesa kryesore e materialit ndërtimor mund të gjendej në vend, transportimi i furnizimeve shtesë dhe punëtorëve mbeti e vështirë për arsyet e përmendura më sipër. Sinologu Derk Bodde te libri The Cambridge History of China pohon se "për çdo njeri të cilin Meng Tiani mund të fuste në punë në këtë situatë ndërtimi, duhet të jenë nevojitur dyzina për të ndërtuar rrugët afruese dhe për të transportuar furnizimet". Kjo mbështetet nga përshkrimi që shtetari Han, Zhufu Yan i bën projektit të Qin Shi Huangut në Ordos në vitin 128 p.e.s.:

... toka ishte e njelmët dhe e thatë, të mbjellat mund të mos bëhen në të. ... Në këtë kohë, të rinjtë e caktuar detyroheshin të barteshin në varka dhe lundra të ngarkuara ti shtynin në drejtim të rrjedhës për të mbështetur një furnizim të qëndrueshëm me ushqime në front. ... Duke nisur nga pika e nisjes një njeri dhe kafsha e tij mund të bartnin tridhjetë zhong (rreth 176 kg.) ushqime furnizuese, rreth kohës së mbërritjes në destinacion, ata mezi dërgonin një pikul ose dan (rreth 29 kg.) furnizim. ... Kur popullsia u rraskapit ata filluan të rralloheshin dhe tia përvidheshin. Jetimët, shëndetligët, të vetë dhe të moshuarit ishin duke u përpjekur në mënyrë të dëshpëruar për tu shmangur nga gjendja e tyre dezertuese dhe vdiqën në rrugëtim duke u vërtitur larg shtëpive të tyre. Njerëzit filluan të revoltoheshin.

Vendbanimi i veriut vazhdoi deri në vdekjen e Qin Shi Huang-ut në vitin 210 p.e.s., në të cilin Meng Tiani ishte urdhëruar të vetvritej në një konspiracion pasues. Përpara vetvrasjes, Meng Tiani shprehu keqardhje për muret e tij: "Duke nisur në Lintao dhe duke arritur në Liaodong, ndërtova mure dhe gërmova hendeqe për më shumë se dhjetë mijë li; ishte e paevitueshme që të thyeja gjendjen shpirtërore të tokës përgjatë rrugës? Atëherë ky ishte faji im". Vendbanimi i Meng Tianit në veri u braktis dhe nomadët Xiongnu u rikthyen në rrafshnaltën Ordos pasi perandoria Qin u përfshi nga rebelimi për shkak të pakënaqësisë popullore. Owen Lattimore konkludon se i gjithë projekti bazohej në pushtetin ushtarak për përforcuar bujqësinë në një tokë më të përshtatshme për blegtorinë, duke rezultuar në "paradoksin anti-historik duke provuar dy forma reciproke eskluzive të zhvillimit njëkohsisht" që ishte i dënuar të dështonte.

Dinastia Han (206 p.e.s.–220 i e.s.)

Muret e Dinastisë Perëndimore Han dhe shtrirja e territorit të saj

Në vitin 202 p.e.s., ish fshatari Liu Bang doli fitimtar nga lufta Chu–Han që ndoqi rebelimin që përmbysi Dinastinë Qin dhe e shpalli veten perandor të Dinastisë Han, duke u bërë i njohur si perandori Han, Gaozu (mbretëruar nga viti 202 - 195 p.e.s.) në kohët e mëvonshme. I paaftë të zgjidhte problemin e ringritur Xiongnu në rajonin Ordos nëpërmjet mjeteve ushtarake, perandori Gaozu u detyrua ti kënaqte Xiongnu-të. Në shkëmbim të paqes, Hanët i ofruan tribute bashkë me princesha për tu martuar me krerët Xiongnu. Këto martesa diplomatike do të bëheshin të njohura si heqin dhe marrveshja specifikonte se Muri i Madh (i përkufizuar për të qenë muri Qin i periudhës së Shteteve ndërluftuese ose një shtrirje e shkurtër e murit jugor të Kalimit Yanmen) do të shërbente si linjë përgjatë të cilës asnjë palë nuk do të afrohej. Në vitin 162 p.e.s., djali i Gaozu-së Perandori Wen e qartësoi marrëveshjen, duke sugjeruar Xiongnu chanyu mbanin kotrollin në veri të murit dhe perandori Han në jug të tij. Sima Qian, autori i Kronikave të Historianit të Madh, përshkruan rezultatin e kësaj marrëveshjeje si një paqe dhe miqësi: "nga chanyu e tutje, gjithë Xiongnu u zhvillua miqësisht me Han-ët, duke ardhur dhe ikur përgjatë Murit të Gjatë". Gjithësesi, kronikat kineze, tregojnë se Xiongnu-të shpesh nuk e respektonin marrëveshjen, pasi kalorësia Xiongnu ishte mbi 100,000 bëri mjaft inkursione në territorin Han megjithë ndërmartesat.

Rrënojat e një kulle vrojtimi të Dinastisë Han të bërë me dhe të ngjeshur, provinca Gansu

Për mentalitetin kinez, politika heqin ishte poshtëruese dhe ishte në kundërshtim me rendin botëror sinocentrik si "një person i varur me kokëposhtë", ashtu si shetari Jia Yi (169 p.e.s.) e vendos atë. Këto ndjenja të shfaqura në oborrin Han në formën e rrymës pro-luftës, të cilët mbronin ndryshimin e politikës Han të pajtimit. Në mbretërimin e perandorit Wu (141 - 87 p.e.s.), Hanët u ndien të sigurt mjaft për të shkuar në luftë me Xiongnu-të. Pas një përpjekjeje të dobët për të tërhequr ushtrinë Xiongnu në një pritë në Betejën e Mayi në vitin 133 p.e.s., periudha e pajtimit në stilin heqin u prish dhe Lufta Han–Xiongnu mori fund përfundimisht. Pasi Lufta Han–Xiongnu përparoi në favor të Han-ëve, Muri u mirëmbajt dhe u shtri përtej linjave Qin. Në vitin 127 p.e.s., gjenerali Wei Qing pushtoi rajonin e shumë-kontestuar Ordos deri në fortifikimet Qin të vendosura nga Meng Tiani. Në këtë mënyrë, Wei Qing ripushtoi tokat e vaditshme në veri të Ordosit dhe rivendosi mbrojtje në atë territor ndaj stepës. Përveç rindërtimit të mureve, arkeologët besojnë se Han-ët ngritën gjithashtu mijëra kilometra mure nga Hebei deri në Mongolinë e Brendshme gjatë mbretërimit të perandorit Wu. Fortifikimet e këtushme përfshinin argjinatura, stacione lajmërimi dhe fortesa, të gjitha të ndërtuara me një kombinim të bërthamave me dhe të ngjeshur dhe fasada guri. Nga rrafshnalta Ordos, Muri i Madh sporadik dhe jo i vazhduar Han ndoqi skajin e Korridorit Gansu përmes qyteteve Wuwei, Zhangye dhe Jiuquan, duke çuar në Basenin e Liqenit Juyan dhe duke mbaruar në dy vende: Kalimi Yumen në veri dhe Kalimi Yang në jug, të dy në afërsi të Dunhuang-ut. Kalimi Yumen ishte më perëndimori gjithë fortifikimeve kineze Han; më në perëndim se mbarimi perëndimor i Murit të Madh Ming në Kalimin Jiayu (të quajtur dhe Kalimi Jiayuguan), rreth 460 km në lindje. Garnizonet e kullave vrojtuese në mur ishin të nga bujqësia civile dhe nga bujqit kolonë ushtarak të njohur si tuntian. Mbrapa kësaj linje fortifikimesh, qeveria Han qe e aftë ti mbante ngulimet e saj dhe komunikimin e saj me rajonet perëndimore në Azinë Qendrore, përgjithësisht të sigurta nga sulmet nga veriu. Fushatat kundër Xiongnu-ve dhe popujve të tjerë nomadë të perëndimit e shterën thesarin perandorak dhe politikat ekspansioniste u kthyen në favor të paqes nën pasuesin e perandorit Wu. Paqja u respektua gjerësisht edhe kur froni Han u uzurpua nga ministri Wang Mang në vitin 9 të e.s., duke nisur një mbretërim të shkurtër 15 vjeçar midis mbretërimeve të njohur si Dinastia Xin (9 - 23 të e.s.). Megjithë tensionin e lartë midis Dinastisë Xin dhe Xiongnu-ve që rezultoi në pozicionimin e 300,000 njerëzve në Murin e Madh, asnjë luftim madhor nuk shpërtheu përveç inkursioneve minore. Në vend të kësaj, pakënaqësia popullore çoi në banditizëm dhe në fund në një rebelim të përgjithshëm. Lufta civile përfundoi me klanin Liu përsëri në fron, duke nisur mbretërimin e Dinastisë Lindore Han (25 - 220 të e.s.). Perandori restaurues i Dinastisë Han, Guangwu (25 - 57 të e.s.) nisi mjaft projekte për të konsoliduar kontrollin e tij mbrenda rajoneve kufitare. Veprat mbrojtëse u realizuan në lindje të Kalimit Yanmen, me një linjë fortifikimesh dhe zjarre lajmëruese që shtriheshin nga kontea Pingcheng (Datongu i sotëm) përmes luginës së lumit Sanggan deri në kontenë Dai në Shanxi. Rreth vitit 38 të e.s., si rezultat i inkursioneve të Xiongnu-ve më në perëndim kundër luginës së lumit Wei, u urdhërua ndërtimi i një serie muresh mbrojtës për lumin Fen, në drejtimin jugor të rrjedhës së lumit të Verdhë dhe rajoni i ish kryeqytetit perandorak, Chang'an. Këto ndërtime kishin natyrë mbrojtëse, që shënuan një kalim nga muret ofensive të perandorit të mëparshëm Wu dhe prijësit e shteteve ndërluftuese. Nga fillimi i viteve 40 të e.s. kufiri verior i Kinës kishte pësuar një ndryshim drastik: linja e kufirit perandorak nuk ndoqi pozicionet e përparuara të pushtuara nga perandori Wu por mbrojtje të mbrapme të treguara afërsisht nga Muri i Madh i Dinastis Ming. Rajoni Ordos, Shanxi verior dhe baseni i sipërm i Lumit Luan rreth Chengde-së u braktisën dhe u lanë në kontrollin Xiongnu. Pjesa tjetër e kufirit mbeti disi i paprekur deri në fund të Dinastisë Han, me dorëshkrimin Dunhuang (të zbuluar në vitin 1900) që tregon se establishmenti ushtarak në veri-perëndim u mbajt për shumicën e periudhës së Dinastisë Lindore Han.

Periudha e përçarjes deri në Dinastinë Sui (220–618)

Duke ndjekur fundin e Dinastisë Han vitin 220, Kina u shpërbë në shtete ushtarake, të cilët në vitin 280 u ribashkuan shkurtimisht nën Dinastinë Perëndimore Jin (265 – 316). Ka të dhëna të paqarta të rindërtimit nga Jin-ët të murit Qin, por këto mure nuk ofruan dukshëm rezistencë gjatë kryengritjes Wu Hu, kur tributë nomade të stepës dëbuan oborrin kinez nga Kina veriore. Çfarë ndoqi qe një seri shtetesh jetë-shkurtër në Kinën veriore të njohur si Gjashtëmbëdhjetë Mbretëritë, deri sa u konsolidua gjithëçka nga Dinastia Veriore Wei e drejtuar nga Xianbei-t (386-535). Pasi Wei-t verior u bënë më të varur ekonomikisht nga bujqësia, perandorët Xianbei morën një vendim të vetëdijshëm të adoptonin zakonet dhe traditat kineze, duke përfshirë metodat pasive të mbrojtjes kufitare. Në vitin 423, një linjë mbrojtjeje mbi 2,000 li (1080 km) e gjatë u ndërtua për ti rezistuar shtetit Rouran; gjurma e saj ndoqi murin e vjetër Zhao nga kontea Chicheng në provincën Hebei deri në kontenë Wuyuan në Mongolinë e Brendshme. Në vitin 446, 100,000 njerëz u vunë për të ndërtuar një mur të brendshëm nga Yanqing-u, duke kaluar në jug të kryeqytetit Wei, Pingcheng dhe duke përfunduar deri afër Pingguan-it në bregun lindor të Lumit të Verdh. Dy muret formuan bazën e sistemit të mureve me dy shtresa Xuanfu–Datong që mbrojtën Pekinin një mijë vjet më vonë gjatë Dinastisë Ming. Wei-t verior u rrëzuan në vitin 535 për shkak të kryengritjes qytetare të pasuar menjëherë Qi-të Veriorë (550-575) dhe Zhou-të Veriorë (557-580). Të përballur me kërcënimin e shtetit Göktürk nga veriu, nga viti 552 deri në vitin 556 Qi-të ndërtuan deri në 3,000 li (rreth 1600 km) mure nga Shanxi në det në Kalimin Shanhai. Vetëm përgjatë rrjedhës së vitit 555, 1.8 milion njerëz u mobilizuan për të ndërtuar Kalimin Juyong shtrirjen e murit të tij rreth 450 km përmes Datong-ut deri në brigjet lindore të Lumit të Verdhë. Në vitin 557 një mur dytësor u ndërtua brenda kryesorit. Këto mure u ndërtuan me shpejtësi nga dheu vendor dhe gurë ose të formuar nga barriera natyrore. Dy zgjatje të murit me gurë dhe dhe Qi akoma në këmbë edhe sot në Shanxi, 3.3 m të gjerë në bazën e tyre dhe mesatarisht 3.5 m të lartë. Në vitin 577 Zhou-të verior pushtuan Qi-të veriorë dhe në vitin 580 bënë riparime në muret ekzistuese Qi. Gjurma e mureve Qi dhe Zhou do të ndiqej më së shumti nga muri i mëvonshëm Ming në perëndim të Gubeikou-t, që përfshinte muret e rikonstruktuar nga Qi-të dhe Zhou-të. Në kohë më të afërta, mbetjet e kuqërremta të ledheve Zhou në Hebei u dhanë rrugë nofkës "Muri i Kuq". Dinastia Sui e mori pushtetin nga Zhou-të Veriorë në vitin 581 përpara ribashkimit të Kinës në vitin 589. Themeluesi i Dinastisë Sui, Perandori Wen (581-604), realizoi ndërtime të konsiderueshme të murit në vitin 581 në Hebei dhe Shanxi për tu mbrojtur ndaj Ishbara Qaghan-it të göktürkëve. Muret e reja u treguan të pamjaftueshëm në vitin 582 kur Ishbara Qaghani i shmangu ata duke u drejtuar në perëndim për të sulmuar Gansu-në dhe Shaanxi-në me 400,000 harkëtarë. Midis viteve 585 dhe 588 perandori Wen u përpoq ta mbyllte këtë të çarë duke vendosur mure në Malet Ordos (midis Suide-së dhe Lingwu-së) dhe në Mongolinë e Brendshme. Në vitin 586 deri në 150,000 njerëz janë regjistruar si të përfshirë në ndërtim. Djali i perandorit Wen, perandori Yang (604-618) vazhdoi të ndërtoi ndërtoi mure. Ne vitet 607-608 ai dërgoi një milion njerëz për të ndërtuar një mur Yulin deri afër Huhhot për të mbrojtur kryeqytetin lindor të rilustruar sërishmi Luoyang. Pjesë të murit Sui mbijetojnë deri më sot në Mongolinë e Brendshme si ledhe rreth 2.5 m. të lartë me kulla që ngrihen sa dyfishi i mureve. Gjatë historisë dinastike Sui vlerësohet se 500,000 njerëz humbën jetën duke ndërtua murin, duke i shtuar numrin e të vdekurve të shkaktuar nga projektet e perandorit Yang duke përfshirë të sipërpërmëndurin riprojektim të Luoyang-ut, Kanali i Madh dhe dy fushata të pafata kundrejt mbretërisë Goguryeo. Me ekonominë e shteruar dhe popullsinë e pakënaqur, Dinastia Sui u përfshi nga rebelimi dhe përfundoi me vrasjen e perandorit Yang në vitin 618.

Dinastia Tang (618–907)

Politika kufitare nën Dinastinë Tang i pushuan aktivitetet e ndërtimit të murit të dinastive të mëparshme që sundonin Kinën veriore që nga shekulli i III p.e.s. dhe nuk u ndërmor ndonjë ndërtim i gjerë i murit për të disa qindra vjet. Së shpejti pas vendosjes së Dinastisë Tang, gjatë mbretërimit të perandorit Taizong (në vitet 626-649), kërcënimi i tribuve göktürke nga veriu bëri që disa oborrtarë të sugjeronin të mereshin punëtorë angari për të riparuar vjetërimin e Murit të Madh. Taizongu e përbuzi sugjerimin, duke aluduar se muret e Dinastisë Sui u ndërtuan më kot: "Perandori Yang Sui e bëri popullin të punoi për të ndërtuar Murin e Madh në mënyrë që të mbrohej kundër turqve, por në fund kjo ishte e padobishme". Në vend të ndërtimit të mureve, Taizongu pohoi se ai "kishte nevoj thjeshtësisht të vendoste Li Shiji-n në Jinyang për qetësimin e trazirave në kufi". Në këtë mënyrë, Taizongu dërgoi gjeneralë të talentuar si Li Shiji me ushtri të lëvizshme në kufi, ndërsa fortifikimet ishin të kufizuara kryesisht në një seri garnizonesh, siç quheshin në mënyrë eufemistike "qytete për të pranuar dorëzimin" (受降城, shòuxiáng chéng) që në fakt ishte baza nga e cila niseshin sulmet. Si rezultat e strategjisë ushtarake, Dinastia Tang u zgjerua duke u bërë një nga perandoritë më të mëdha kineze, duke i shkatërruar Göktürqit e Khaganatit Lindor të Turqve dhe duke përfituar territorin që shtrihej deri në Kazakistan. Megjithatë, dëshmitë tregojnë se në periudhën Kaiyuan (713-742) të mbretërimit të perandorit Xuanzong, gjenerali Zhang Yue ndërtoi një mur 90 li (48 km) në veri të Huairongut (懷戎; kontea moderne e Huailait, Hebei), megjithëse mbetet e paqartë nëse ai ngriti mure të reja apo përforcoi muret ekzistuese të Qi-ve veriorë. Muri i Madh, ose rrënojat e tij, përmenden në pjesën e poezisë Tang të njohur si “Fortesa kufitare (邊塞, 出塞, or 塞下曲; biansai shi; 邊塞詩, "vjershë kufitare") e shkruar nga zyrtarë studiues të caktuar përgjatë kufirit.

Dinastia xhurkene Jin (portokalli) e paraqitur me muret Liao, Xia dhe Jin.

Dinastia Song dhe ato pushtuese (907–1368)

Muret veriore të khitanëve, xhurkenëve dhe tangutëve

Pasi Dinastia Tang përfundoi në vitin 907, kufiri verior mbeti jashtë zotërimit kinez deri në vendosjen Dinastisë Ming në vitin 1368. Gjatë kësaj periudhe, veriu u sundua nga dinasti pushtuese jo hane: khitanët e Dinastisë Liao (907-1125) dhe duke pasuar xhurkenët e Dinastisë Jin (1115-1234) në lindje dhe tangutët e ‘’dinastisë perëndimore Xia’’ (1038-1227) në perëndim, të gjithë këta ndërtuan mure kundër veriut. Në vitin 907, prijësi khitan Abaoji arriti ta vinte veten në rolin e khaghanit të të gjitha tribuve khitane në veri, duke vendosur themelet e asaj çfarë zyrtarisht u bë Dinastia Liao. Në vitin 936, rebeli shanxi i mbështetur nga khitanët, Shi Jingtang në këtë revoltë kundër Shatuos turke të Tangëve të vonë, që kishin shkatërruar uzurpuesit e pushtetit Tang në 923. Lideri khitan, djali i dytë i Abaojit, Yelü Deguang, e bindi Shi-un të themeloi një dinasti të re (dinastia e vonë Jin, 936-946) dhe mori rajonin thelbësor kufitar të njohur si Gjashtëmbëdhjetë Prefekturat në këmbim. Me Gjashtëmbëdhjetë Prefekturat, khitanët tashmë zotëronin të gjitha kalimet dhe fortifikimet që kontrollonin hyrjen në fushat e Kinës veriore, duke përfshirë linjën kryesore të Murit të Madh. Duke vendosur zonën kalimtare midis tokave bujqsore dhe stepës, khitanët u bënë gjysëm-sedentarë si pararendësit e tyre Xianbei të Dinastisë Veriore Wei dhe filluan të përdornin metodat kineze të mbrojtjes. Në vitin 1026 përmes Mançurisë qendrore u ndërtuan muret e kontesë Nong'an në brigjet e lumit Songhua. Kur xhurkenët, dikur vasalë të dinastisë Liao, u ngritën për të përmbysur sunduesit e tyre dhe vendosën Dinastinë Jin, ata vazhduan aktivitetet e ndërtimit të mureve nga Liaot me punime të gjera të filluara përpara vitit 1138. Ndërtimi i mëtejshëm i murit mori udhë në vitet 1165 dhe 1181 nën perandorin Jin, Shizhong dhe më vonë nga viti 1192 deri në vitin 1203 gjatë sundimit të pasuesit të tij, Zhangzong. Kjo periudhë e gjatë e ndërtimi muri e bëri popullsinë të pakënaqur dhe provokoi kundërshtim. Disa kohë midis vitit 1190 dhe 1196, gjatë mbretërimit të Zhangzongut, zyrtari i lartë, Zhang Wangong (張萬公) dhe mbikqyrësi rekomanduan që puna për murin të pezullohej pa afat për shkak të thatësirës së fundit, duke vërejtur: "Çfarë është filluar është tashmë e mbuluar nga stuhitë e rërës dhe detyrimi i njerëzve në punimet difensive thjesht do ti rraskapisë ata." Megjithatë, kancelari Wanyan Xiang (完顏襄) e bindi perandorin për vlerat e mureve bazuar në një vlerësim optimist të kostove – "Megjithëse shpenzimet fillestare për muret do të jenë një miliona stringa, kur puna të bëhet kufiri do të jetë i sigurt me vetëm gjysmën e numrit të ushtarëve që nevojiten për ta mbrojtur, që do të thotë se çdo vit ju do të kurseni tre milionë stringa... Përfitimet do të jenë të përhershme" – dhe kështu ndërtimi vazhdoi i pa pakësuar. E gjithë kjo punë krijoi një sistem të gjerë muresh, që konsistonin në një ‘’mur të jashtëm’’ 700 km nga Heilongjiangu deri në Mongoli dhe një rrjet ‘’muresh të brendshëm’’ 1000 km në veri dhe veri-lindje të Pekinit. Së bashku, ata formonin një rrjet pak a shumë eliptik fortifikimesh 1400 km të gjatë dhe me diametër 440 km. Disa nga këta mure kishin hendeqe të brendshëm (nga 10 deri në 60 m të gjerë), kulla sinjalizimi, mure me frëngji, parapete dhe platforma gjysëm-rrethore të dala nga muri — veçori që i dallon muret Jin nga pararendësit e tyre. Në perëndim, tangutët morën kontrollin e rajonit të Ordosit, ku ata vendosën Dinastinë Perëndimore Xia. Megjithëse dianstia perëndimore Xia nuk ishte tradicionalisht e njohur për ndërtimin e mureve, në vitin 2011 arkeologët zbuluan 100 km mure në provincën Ömnögovi në Mongoli në atë që kishte qenë territori i Dinastisë Perëndimore Xia. Analizat me radiokarbon treguan se ata ishin ndërtuar nga viti 1040 deri në vitin 1160. Muret ishin të lartë rreth 2.75 m në vendet ku ata u zbuluan dhe fillimisht mund të kënë qenë rreth 2 m të lartë. Ata u ndërtuan me balt dhe saxaul (një shkurret shkretëtire) në një seksion dhe blloqe të errët bazalti në një tjetër, duke sugjeruar se shkëmbinjtë mund të kenë qenë nxjerrë nga siti i zhdukur vullkanik në afërsi. Arkeologët nuk kanë gjetur akoma gjurmë të aktivitetit njerëzor rreth këtij zgjatimi muresh, gjë që sugjeron se muri Xia në këtë vend mund të ketë qenë i papërfunduar.

Muri i vjetër si linjë kufiri Song

Pushteti kinez han gjatë periudhës së paqëndrueshme post-Tang përfaqësohej nga Dinastia Song (960-1279), që e realizoi bashkimin e shteteve kineze me pushtimin e Wuyue në vitin 971. Duke u kthyer në veri pas kësaj fitoreje, në vitin 979 songët eleminuan hanët veriorë, pasuesit e fundit të dinastisë së vonë Jin, por qenë të paaftë të merrnin Gjashtëmbëdhjetë Prefekturat nga Dinastia Liao. Si rezultat i sulmit ushtarak song, marrdhëniet midis Dinastive Song dhe Liao mbetën të tensionuara dhe armiqësore. Një nga fushëbetejat e luftës Song–Liao ishte Hapja e Murit të Madh (長城口), e quajtur kështu për shkak të murit jugor Yan të periudhës së Shteteve Ndërluftuese e kaluan lumin Juma këtu për në territorin Liao. Hapja e Murit të Madh pa luftimet në vitet 979, 988-989 dhe 1004, si dhe në vitin 980 u ndërtua një fortesë Song aty. Luftëra të ndërmjetme midis perandorisë Song dhe Liao zgjatën deri në janar të vitit 1005, kur një armëpushim çoi në Traktatin e Chanyuanit. Kjo marrëveshje, midis gjërave të tjera, kërkonte që perandoria Song ti paguante një tribut asaj Liao, perandoritë Song dhe Liao njiheshin si të barabarta, dhe caktonte kufirin Song–Liao, në vijën që u përcaktua më qartësisht në një seri marrëveshjesh dypalëshe. Shtrirje të shumta të murit të vjetër, duke përfshirë edhe Murin e brendshëm të Qi-ve verior afër vargmalit Hengshan, u bë vija kufitare midis perandorive Song dhe Liao. Duhet të verehet se në vitin 1075 perandoria Song me gjasa i dorëzoi asaj Liao kërkesat dhe e zhvendosi kufirn në jug për tu përshtatur me vijat ujore Hengshan në vend të mureve të Qi-ve verior. Në veri-perëndim, shteti Song ishte në konflikt me shtetin e Xias Perëndimore, pasi ata kishin pushtuar atë që shteti Song e konsideronte si tokë kineze të humbur gjatë Dinastisë Tang. Shteti Song përdori muret e ndërtuara gjatë mbretërimit të mbretit Qin, Zhaoxiang i periudhës së Shteteve Ndëluftuese, duke i bërë ata kufij Song–Xia Perëndimore, por topografia e zonës nuk ishte aq e mbrehtë dhe e larguar si mbrojtjet Song–Liao në lindje. Gjenerali i kufirit Cao Wei (kinezçe 曹瑋, 973-1030) e konsideroi murin e vjetër vetëm të pamjaftueshëm për të ndaluar një kalorësi tangute për të sulmuar dhe kishte një trashe të thellë të gërmuar përgjatë tij. Kjo trashe, midis 15dhe 20 m e gjerë dhe e thellë, u provua një mbrojtje efektive, por në vitin 1002 tangutët kapën rojet patrulluese Song dhe e mbushën trishen për të kaluar Murin e Vjetër. Më vonë, në vitin 1042, tangutët e kthyen trashënë kundër shtetit Song duke hequr urë-kalimet mbi të, duke zënë kështu në kurth ushtrinë duke u tërhequr të Ge Huaimin-it (葛懷敏) përpara shkatërrimit të saj në Betejën e Fortesës Dingchuan (定川寨). Megjithë luftën me shtetin Xia Perëndimor, Songu i pushoi pretendimet territoriale me ta duke arritur marrëveshje si me Liaon. Megjithatë, menjëherë pasi Dinastia Jin përmbysi Dinastinë Liao, xhurkenët plaçkitën kryeqytetin Song në vitin 1127 gjatë luftrave Jin–Song, duke bërë që oborri Song të largohej në jug të Lumit Jangce. Për dy shekujt e gjysëm në vazhdim, Muri i Madh nuk luajti ndonjë rol në gjeopolitikën kineze han.

Platforma e Reve në Kalimin Juyong

Dyndja e mongolëve

Në shekullin e XIII, prijësi mongol, Xhingis Kan, dikur vasal i xhurkenëve, u ngrit kundër Dinastisë Jin. Në pushtimin mongol në ardhje të dinastisë JIn, pushtuesit nomadë i shmangën sulmet e drejtëpërdrejta mbi fortifikimet Jin. Në vend të kësaj, kur ata mundnin, mongolët thjeshtë silleshin rreth mureve; një shembull efektiv i kësaj taktike është në vitin 1211, kur ata rrethuan fortesën thelbësore në Zhangjiakou dhe i shkaktuan një disfatë të tmerrshme ushtrive Jin në Betejën e Yehulingut. Mongolët morën shpagim edhe nga mëria e vazhdueshme kundër Jin-ëve; mbrojtësit khitanë të garnizoneve përgjatë mureve Jin, si ata në Gubeikou, shpesh parapëlqenin tu dorëzoheshin mongolëve në vend që ti luftonin ata. Luftimi i vetëm i rëndësishëm për tu shënuar përgjatë linjës së Murit të Madh ishte në Kalimin tepër të mbrojtur Juyong: në vend të ngrinin rrethimin, gjenerali mongol, Jebe i tërhoqi mbrojtësit në një pusi dhe sulmoi përmes portave të hapura. Në vitin 1215, Xhingis Kan rrethoi, kapi dhe plaçkiti kryeqytetin Jin, Yanjing (Pekini modern). Dinastia Jin u përmbys menjëherë në vazhdim të rrethimit të Caizhou-së në vitin 1234. Dinastia Perëndimore Xia ishte rrëzuar tashmë që në vitin 1227 shteti jugor Song i rezistoi mongolëve deri në vitin 1279. Me të u vendos Dinastia Yuan, e vendosur nga nipi i Xhingis Kanit, Kublai Khani, duke u bërë dinastia e parë e huaj të sundonte të gjithë Kinën. Megjithëse ishte kreu i Perandorisë Mongole, sundimi i Khublai Khanit mbi Kinë nuk ishte i lirë nga kërcënimet e nomadëve të stepës. Dinastia Yuan u përballë me sfidat e pretenduesve të titullit të Kanit të Madh nga mongolët rrebel në veri. Khublai Khani u përballë me këto kërcënime duke përdorur si bllokadat ekonomike ashtu dhe sanksionet ekonomike. Megjithëse ai kishte vendosur garnizone përgjatë kufirit të stepës nga baseni i liqenit Juyan në skajin perëndimor deri në Yingchang në lindje, Khublai Khani perandorët Yuan pas tij nuk e shtuan Murin e Madh (përveç zbukurimit të Platformës së Reve në Kalimin Juyong). Kur udhëtari venecian Marco Polo shkroi për eksperiencat e tij në Kinë gjatë sundimit të Khublai Khanit, ai nuk përmend një Mur të Madh.<refWaldron, Arthur (1983). "The Problem of The Great Wall of China". Harvard Journal of Asiatic Studies. Harvard-Yenching Institute. 43 (2): 647. JSTOR 2719110. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)</ref>

Dinastia Ming (1368–1644)

Muret e Hershëm

Shtrirja e Dinastisë Ming dhe mureve të saj, që formonin shumicën e atij që quhet si Muri i Madh i Kinës së sotme

Në vitin 1368, perandori Hongwu (Zhu Yuanzhang, që mbretëroi nga viti 1368 deri në vitin 1398) përmbysi Dinastinë mongole Yuan për të nisur Dinastinë Ming. Mongolët u kthyen në Mongoli, por edhe pas fushatave të shumta, mongolët mbetën problem. Gjatë sundimit të tij të hershëm, Hongwu vendosi "tetë garnizone të jashtme" pranë stepës dhe një linjë të brendshme fortesash më të përshtatshme për tu mbrojtur. Linja e brendshme ishte pararendësja e Murit të Madh Ming. Në vitin 1373, pasi forcat Ming hasën në vështirësi, Hongwu vuri më tepër përparësi te mbrojtja dhe adoptoi sugjerimin e Hua Yunlongut (華雲龍) për të vendsosur garnizone në 130 kalime dhe pika të tjera strategjike në zonën e Pekinit. Në vitet pas vdekjes së Hongëusë në vitin 1398 u vendosën më tepër pozicione u vendosën kullat vrojtimi nga Deti Bohai deri në Pekin dhe më tej në stepat mongole. Këto pozicione, nuk ishin për një mbrojtje lineare por për një mbrojtje rajonale, në të cilën muret nuk u pajisën rëndë dhe taktikat sulmuese mbetën në politikën e përkuljes në atë kohë. Në vitin 1421, kryeqyteti Ming u rivendos nga Nanjingu në jug për në Pekin në veri, pjesërisht për të menaxhuar më mirë situatën mongole. Në këtë mënyrë, mbrojtjet u përqëndruan rreth Pekinit, ku guri filloi të zëvendësoi dheun e ngjeshur në kalimet strategjike. Një mur u ngrit nga shteti Ming në Liaodong për të mbrojtur kolonët han nga një rrezik i mundshëm xhurkeno-mongol nga Oriyanghani rreth vitit 1442. Në vitet 1467-1468, zgjerimi i murit ofroi mbrojtje të mëtejshme për rajonin kundër sulmeve të xhurkenëve Jianzhou në veri-lindje. Ndërkohë, mbrojtjet e jashtme u lëvizën gradualisht në brendësi, duke flijuar kështu një pikëmbështetje vitale në zonën kalimtare të stepës. Megjithë tërheqjen nga stepa, ushtria Ming mbeti në një pozicion të fortë kundër nomadëve deri në Krizën Tumu të vitit 1449, që shkaktoi rrëzimin e sistemit të hershëm Ming të sigurisë. Mbi gjysma e ushtrisë kineze në fushatë u shkatërrua në konflikt, ndërsa mongolët kapën perandorin Zhengtong. Ky shpartallim ushtarak e shkatërroi fuqinë ushtarake kineze që i kishte ndaluar mongolët që nga fillimi i dinastisë dhe bëri që shteti Ming të vendosej në pozicion mbrojtës. Përkeqësimi i pozicionit ushtarak Ming në zonën kalimtare të stepës u dha shtysë inkursioneve nomade në territorin Ming, duke përfshirë rajonin strategjik të Ordosit, në një nivel të paparë që nga themelimi i dinastisë. Pas dekadave lëkundjeje midis një strategjie sulmuese dhe një politike mbrojtëse, u ra dakord që të ndërtoheshin muret e para madhore Ming në Ordos si një kompromis i pranueshëm në vitet 1470. Yu Zijun (余子俊, 1429-1489) në fillim propozoi që të ndërtohej një mur në rajonin Ordos në gushtin e vitit 1471, por perandori dhe oborri nuk e aprovoi planin deri më 20 dhjetor 1472. Fitorja e vitit 1473 në Betejën e Liqenit të Kuq të Kripur (紅鹽池) nga Wang Yue (王越) i pengoi pushtimet mongole gjatë mjaftueshëm që Yu Zijun të përfundonte murin e tij mbrojtës në vitin 1474. Ky mur, një përpjekje e kombinuar midis Yu Zijunit dhe Wang Yue-s, shtrihej nga Hengchengu (橫城) i sotëm në Lingwu (provinca veri-perëndimore Ningxia) deri në qytetin Huamachi (花馬池鎮) në kontenë Yanchi dhe nga aty deri në Qingshuiying (清水營) në Shaanxin veri-lindor, një tërësi prej më shumë se 2000 li-sh (rreth 1100 km) i gjatë. Përgjatë gjatësisë së tij kishte 800 pika të forta, pika rojash, kulla sinjalizimi-zjarri dhe mbrojtje të ndryshme. 40,000 njerëz u listuan në këtë përpjekje, që u përfundua në disa muaj me një kosto prej më shumë se një milion taelë argjendi (pjesë e sistemit kinez të peshave dhe valutës.). Ky sistem mbrojtjeje e provoi vlerën e tij fillestare në vitin 1482, kur një grup i madh inkursorësh mongolë u zunë në kurth brenda linjave të dyfishta të fortifikimeve dhe pësuan shpartallimin nga gjeneralët Ming. Kjo ishte një përligjje e strategjisë së Yu Zijunit për ndërtimin e murit nga njerëzit e zonave kufitare. Nga mesi i shekulli të XVI, Muri i Yu-së në Ordos kishte parë zgjerimin në një sistem të gjerë mbrojtjeje. Ai përmbante dy linja mbrojtjeje: muri i Yu-së, i quajtur "kufiri i madh" (大邊, dàbiān) dhe një "kufi dytësor" (二邊, èrbiān) i ndërtuar nga Yang Yiqingu (楊一清; 1454-1530) mbrapa tij. Duke ndjekur suksesin e mureve në Ordos, Yu Zijun propozoi ndërtimin e një muri të mëtejshëm që do ta shtrinte nga kthesa e Lumit të Verdhë në Ordos deri në Kalimin Sihaiye (四海冶口; në kontenë moderne të Yanqingut) afër kryeqytetit të Pekinit, duke u shtrirë në një distancë prej më shumë se 1300 li-sh (rreth 700 km). Projekti mori aprovimin në vitin 1485, por armiqtë politikë të Yu-së e sulmuan për tejkalimin e kostos dhe e detyruan Yu-në ta skartoi projektin dhe të tërhiqej në të njëjtin vit. Për më shumë se 50 vjet pas dorëheqjes së Yu-së, përplasjet politike e ndalën ndërtimin e mëtejshëm të mureve në një shkallë të përafërt me atë të projektit të Yu-së në Ordos. Megjithatë, ndërtimi i murit vazhdoi pavarësisht politikave të oborrit gjatë kësaj kohe. Muret në Ordos pësuan zgjerime, përpunime dhe riparime deri në shekullin e XVI. Tulla dhe guri filluan të zëvendësonin dheun e ngjeshur si materiale ndërtimi, pasi ato ofronin mbrojtje më të mirë dhe rezistencë. Ky ndryshim i materialit ndërtues i dha shkas një numri bujtjesh për sa i përket logjistikës dhe një rritjeje drastike në kosto. Në vend që të ishte i aftë të bazohej në burimet vendore, projektet ndërtuese tani kërkonin furra tullash, gurore dhe rrugë transportimi për ti dërguar tullat në sitet e punimeve. Gjithashtu, kishin për u mar në punë muratorë pasi fshatarët vendorë ishin të papërshtatshëm për nivelin e sofistikimit që kërkonte ndërtimi me tulla. Puna që fillimisht mund të bëhej nga një njeri në një muaj me dhe tani kërkonte 100 veta për tu bërë me gurë.

Muri i Madh në Dajingmen, pjesë e zgjatimit të Murit të Madh. Struktura e portës është një ndërtim i Dinastisë Qing

Muret Xuanfu–Datong dhe lartësitë perëndimore

Me Ordosin tashmë të fortifikuar në mënyrë të përshtatshme, mongolët i shmangën muret e tij për të pushtuar Datongun dhe Xuanfu-në (宣府; Xuanhua-ja modern, provinca Hebei), që ishin dy garnizone madhore që mbikqyrnin korridorin për në Pekin ku nuk ishin ndërtuar mure. Dy linjat mbrojtëse të Xuanfu-së dhe Datongut të lëna nga shteti Verior Qi dhe ai i hershëm Ming ishin të degraduar në atë pikë dhe për të gjitha synimet dhe qëllimet linja e brendshme ishte linja kryesore mbrojtëse e kryeqytetit. Nga viti 1544 deri në vitin 1549, Weng Wanda (翁萬達; 1498-1552) zbatoi një program ndërtimi mbrojtës në një shkallë të paparë në historinë kineze. Trupat ishin rivendosur përgjatë linjës së jashtme, u ndërtuan mure të reja dhe kulla sinjalizuese si dhe u restauruan fortifikimet dhe u zgjatën të dyja linjat. gjatë kësaj kohe në mure dhe kulla u montuan armë zjarri dhe artileri, si për mbrojtje ashtu dhe për të sinjalizuar synimet. Përfundimi i projektit u shpall në muajin e gjashtë të vitit 1548. Në këtë lartësi, pjesa Xuan–Da e Murit të Madh arrinte në rreth 850 km mur, me disa seksione me linja të dyfishta muresh, madje disa u trefishuan apo edhe katërfishuan. Kufiri i jashtëm tani ishte i mbrojtur nga një mur i quajtur "kufiri i jashtëm" (外邊, wàibiān) që shtrihej 380 km nga kurrizi i Lumit të Verdhë në Kalimin Piantou (偏頭關) përgjatë kufirit të Mongolisë së Brendshme me Shanxinë në provincën Hebei; muri i "kufirit të brendshëm" (nèibiān) shtrihej në jug-lindje nga Kalimi Piantou për rreth 400 km, duke përfunduar në Kalimin Pingxing; një "mur lumor" (河邊, hébiān) që shtrihej po ashtu nga Kalimi Piantou dhe ndiqte Lumin e Verdhë drejt jugut për rreth 70 km. Ashtu si me murin e Yu Zijunit në Ordos, mongolët e spostuan sulmin e tyre nga sektori i sapo përforcuar Xuan–Da në zona muri më pak të mbrojtura. Në perëndim, provinca Shaanxi u bë shënjestra e nomadëve të drejtuar në perëndim nga përdredhja e Lumit të Verdhë. Fortesa më perëndimore e Kinës Ming, Kalimi Jiayu, pa përmirësime thelbësore me mure duke nisur në vitin 1539 dhe nga aty muret kufitare u ndërtuan në mënyrë të pa vazhduar përgjatë Korridorit Gansu deri në Wuwei, ku muri me dhe të ngjeshur ndahej më dysh. Sektori verior kalonte përmes Zhongweit dhe Yinchuanit, ku takohej me shpatin perëndimor të përdredhjes së Lumit të Verdhë përpara se të lidhej me muret e Ordosit, ndërsa sektori jugor kalonte përmes Lanzhou-së dhe vazhdonte në veri-lindje deri në Dingbian. Zanafilla dhe shtrirja e saktë e kësaj pjese të quajtur "lakoria tibetiane" është akoma e paqartë.

Nga Pekini te Kalimi Shanhai

Në vitin 1550, duke ju refuzuar përsëri një kërkesë për tregëti, mongolët Tümed nën Altan Khanin pushtuan rajonin Xuan–Da. Gjithësesi, megjithë disa përpjekje, ai nuk mundi të merrte Xuanfu-në për shkak të linjës së dyfishtë të fortifikimeve të Weng Wandas ndërsa garnizon në Datong e pagoi atë që të mos sulmonte aty. Në vend të vazhdonte të vepronte në këtë zonë, ai rrethoi murin e Weng Wandas në Gubeikou-n relativisht më pak të mbrojtur, në veri-lindje të Pekinit. Nga aty Altan Khani kaloi përmes mbrojtjeve dhe sulmoi rrethinat e Pekinit. Sipas një burimi bashkëkohës, sulmi mori më shumë se 60,000 jetë dhe një popullsi shtesë prej 40,000 vetash u robërua. Si përgjigje ndaj këtij sulmi, fokusi i mbrojtjes veriore Ming u zhvendos nga rajoni Xuan–Da në Komandat Mbrojtëse të Jizhou-së (薊州鎮) dhe Changpingut (昌平鎮) ku ndodhi e çara. Më vonë në të njëjtin vit, muret me gurë të thatë të zonës Jizhou–Changping (të quajtura shkurt "Ji-Chang") u zëvendësuan nga gurë me llaç. Këta ju lejuan kinezëve të ndërtojnë rrëpirat më të pjerrëta që mbroheshin më lehtë dhe duke e lehtësuar ndërtimin nga pajisja me ledhe mbrojtës, frëngjitë dhe vrimat vëzhguese. Efektiviteti i mureve të reja u tregua në sulmin e dështuar mongol të vitit 1554, ku sulmuesit që prisnin një përsëritje të ngjarjeve të vitit 1550 u befasuan nga muri më i lartë si dhe rezistenca më e madhe kineze. Në vitin 1567 Qi Jiguangu dhe Tan Luni, gjeneralët e sukseshëm që smbrapsën piratët e bregut, u ricaktuan për të menaxhuar Komandat Mbrojtëse Ji–Chang dhe mbrojtjen e rajonit të kryeqytetit. Nën menaxhimin e tyre ambicioz dhe energjik, u ndërtuan 1200 kulla vrojtimi prej tullash përgjatë Murit të Madh nga viti 1569 deri në vitin 1571. Këto përfshinë përdorimin e parë në shkallë të gjerë të kullave vrojturese të zbrazëta në mur: deri në këtë pikë, shumica e kullave të mëparshme përgjatë Murit të Madh kishin qenë solide, me një kolibe të vogël në krye për strehimin e një roje nga shigjetat mongole; kullat Ji–Chang të ndërtuara nga viti 1569 e më tej ishin struktura tulle të zbrazëta, duke u lejuar ushtarëve hapësirë të brendshme për të jetuar, të ruanin ushqim dhe ujë, armë rezervë dhe të strehoeshin nga shigjetat monogole.

Ilustrim i garnizonit të Kalimit Shanhai në kohën e pushtimit mançurian

Altan Khani bëri paqe më Kinën menjëherë pasi ajo i hapi qytetet kufitare për tregëti në vitin 1571, duke e lehtësuar nevojën mongole për inkursione. Kjo, e bashkuar me përpjekjet e Qi-ut dhe Tanit për të siguruar kufirin, solli një periudhë paqeje relative përgjatë kufirit. Megjithatë, sulme të vogla ndodhnin prapë nga koha në kohë kur përfitimet e plaçkitjes i tejkalonin ato të tregëtisë, duke kërkuar që shteti Ming ti mbyllte të gjitha boshllëqet përgjatë kufirit rreth Pekinit. Zonat me terren të vështirë, dikur të konsideruara të pakalueshme u rrethuan gjithashtu me mure, duke çuar në pamjet e mirë-njohura të Murit të Madh që gjarpëron mbi panorama dramatike që turistët e shohin akoma edhe sot. Ndërtimi i mureve vazhdoi deri në përmbysjen e Dinastisë Ming në vitin 1644. Në dekadat që çuan në rënien e Dinastisë Ming, oborri Ming dhe vetë Muri i Madh u përball me rebelime të njëkohshme si dhe me pushtimin mançurian. Përveç pushtimit të Liaodongut, mançurianët sulmuan përmes Murit të Madh për herë të parë në vitin 1629, dhe përsëri në vitin 1634, 1638, dhe 1642. Ndërkohë, rebelët e kryesuar nga komandanti Li Zicheng kishin mbledhur forcat. Në muajt e parë të vitit 1644, Li Zichengu e deklaroi veten e tij themelues të Dinastisë Shun dhe Marshoi drejt kryeqytetit Ming nga Shaanxi. Rrugëtimi i tij ndoqi pak a shumë linjën e Murit të Madh, në mënyrë që të neutralizonte garnizonet e tij të fortifikuara rëndë. Mbrojtjet thelbësore të Datongut, Xuanfu-së dhe Kalimit Juyong u dorëzuan të gjitha pa luftuar dhe perandori Chongzhen vari veten më 25 prill pasi ushtria Shun hyri në Pekin. Në këtë pikë, forca më e madhe luftuese Ming në Kinën e Veriut ishte në Kalimin Shanhai, ku Muri i Madh takohej me Detin Bohai. Mbrojtësi i tij, Wu Sangui, i vendosur midis ushtrisë Shun nga brenda dhe mançut jashtë, vendosi të dorëzohej te mançut dhe u hapi portat për ta. Mançut, duke hyrë në këtë mënyrë përmes Murit të Madh, të mbrojtur nga Li Zichengu në Betejën e Kalimit Shanhai dhe zaptuan Pekinin më 5 qershor. Ata i mundën menjëherë si dinastinë rebele Shun dhe forcat e mbetura rezistuese Ming, duke vendosur sundimin e tyre në të gjithë Kinën si Dinastia Qing. Opinionet rreth rolit të Murit në rrëzimin e dinastisë Ming janë të përzjera. Historianë si Arthur Waldron dhe Julia Lovell janë kritikë për gjithë ndërtimin e mureve të ushtruar nën dritën e dështimit të tij të fundit në mbrojtjen e Kinës; i pari duke e krahasuar Murin e Madh me Linjën Maginot të Francës në Luftën e Dytë Botërore. Megjithatë, studdiuesi i pavarur David Spindler vëren se Muri, duke qenë vetem pjesë e kompleksit të politikës së jashtme, mori "fajësime të shpërpjestuara" për shkak se ishte relikja më e dukshme e asaj politike.

Dinastia Qing (1644–1911)

Përdorimi i Murit të Madh si një linjë mbrojtjeje kundër nomadëve verior u vu në pikëpyetje nën Dinastinë Qing, pasi territori i tyre përfshinte zona të gjera brenda dhe jashtë murit: Kina e mirëfilltë, Mançuria dhe Mongolia ishin të gjitha në kontrollin Qing. Kështu, Muri i Madh u bë mjeti për të penguar kinezët han të lëviznin në stepa. Në rastin e Mançurisë, e konsideruar si atdheu i shenjtë i elitave sunduese mançu, disa pjesë të Murit Ming Liaodong u riparuan në mënyrë që të shërbente për të kontrolluar lëvizjen e kinezëve në Mançuri përgjatë Gadhit Mbrojtë prej Shelgu. Kulturalisht, roli simbolik i murit si një linjë midis shoqërisë së qytetëruar dhe asaj barbare u pushua nga Dinastia Qing, të cilët ishin entuziastë të dobësonin kulturalizmin han që kishte qenë propaganduar nga Dinastia Ming. Si rezultat, Murit të Madh nuk iu kushtua vëmendje e madhe deri në mes të Dinastisë Qing, kur perëndimorët filluan të tregojnë interes për strukturën.

"Një portë e Murit të Madh kinez, që shpjegon strukturën e tij". Ilustrim nga China Illustrata, 1667 e Athanasius Kircher

Vlerësimi perëndimor i Murit

Ekzistenca e një muri kolosal në Azi kishte qarkulluar në Lindjen e Mesme dhe në Perëndim edhe përpara mbërritjes së evropianëve të parë në Kinë nëpërmjet detit. Historiani i antikitetit të vonë Ammianus Marcellinus (330?-395?) përmendëte "majat e mureve të lartë" që rrethonin tokën e Seres-it, vendi që romakët besonin se ishte në skajin lindor të Rrugës së Mëndafshit. Në legjendë, tributë e Gogut dhe Magogut thuhej se kishin qenë mbyllur nga Aleksandri i Madh me mure çeliku. Më vonë shkrimtarët dhe udhëtarët arabë, si Rashid-al-Din Hamadani (1248-1318) dhe Ibn Battuta (1304-377), do ta identifikonin gabimisht Murin e Madh në Kinë me muret e Romanit të Aleksandrit. Kjo tregon se arabët mund të kenë dëgjuar rreth Murit të Madh të Kinës gjatë periudhave të mëhershme të historisë së Kinës dhe e lidhnin atë me murine e lgjendës së Gogut dhe Magogut, një rrëfenjë që gjen vend në Kuran. Menjëherë pasi evropianët arritën në Kinën Ming në fillim të shekullit të XVI, filluan të qarkullojnë përshkrime të Murit të Madh në Evropë, megjithëse asnjë evropian nuk do ta shihte atë me sytë e tij për një tjetër shekull. Vepra Një Traktat i Kinës dhe Rajoneve të Afërta nga Gaspar da Cruz (rreth 1520-70) ofronte një diskutim të hershëm të Murit të Madh, në të cilin ai vërente "një mur prej një qind legash i gjatë. Dhe disa do të pohonin se është edhe më shumë se një qind lega". Një tjetër përshkrim i hershëm i shkruar nga peshkopi Juan González de Mendoza (1550-1620) tregonte një mur pesë qint lega të gjatë, por sugjeronte se vetën një qint lega ishin të bëra nga njeriu, me pjesën tjetër të formuar nga formacione shkëmbore natyrore. Prifti jezuit Matteo Ricci (1552-1610) e përmendëte Murin e Madh vetëm një herë në ditarin e tij, duke vërejtur ekzistencën e "një muri të pamatë katër qint e pesë milje të gjatë" që formonte pjesën mbrojtjes veriore të Perandorisë Ming. Evropianët në fillim dëshmuan Murin e Madh në vitet e para 1600. Ndoshta përshkrimi i parë i regjistruar i një evropiani që hynte vërtetë në Kinën nëpërmjet Murit të Madh erdhi në vitin 1605, kur jezuiti portugez Bento de Góis arriti Kalimin veri-perëndimor Jiayu nga India. Raporti i vitit 1619 të Ivan Petlinit për misionin e tij diplomatik rus ofron një përshkrim të hershëm bazuar në një dëshmitar të drejtëpërdrejtë të Murit të Madh ku përmend se përgjatë udhëtimit misioni i tij diplomatik udhëtoi përgjatë Murit të Madh për dhjetë ditë.

Muri i Madh i pikturuar nga Thomas Allom në 1845 te seria China, in a series of views (Kina, në një seri pamjesh)

Përshkrimet e hershme evropiane ishin kryesisht modeste dhe empirike, duke pasqyruar saktësisht kuptimin bashkëkohës kinez për Murin. Megjithatë, kur Muri i Madh Ming filloi të marrë një formë, akoma të dallueshme edhe sot, përshkrimet e huaja të Murit të Madh Ming kaluan në hiperbola. Te Atlas Sinensis të publikuar në vitin 1665, jezuiti Martino Martini përshkruante zgjatje të stërholluara por atipike të Murit të Madh dhe e pergjithësonte një fortifikim të till përgjatë gjithë kufirit verior. Për më tepër, Martini e identifikonte gabimisht Murin Ming si të njëjtin mur të ndërtuar nga Qin Shi Huangu në shekullin e III p.e.s., duke ekzagjeruar në këtë mënyrë si lashtësinë e murit ashtu dhe përmasat e tij. Kjo ide e gabuar u formua nga China Illustrata e atit Athanasius Kircher (1602-80), i cili ofronte piktura të Murit të Madh siç imagjinoheshin nga një ilustrues evropian. Të gjitha këto dhe përshkrime të tjera nga misionarët në Kinë kontribuan në Orientalizmin e shekullit të tetëmbëdhjetë, në të cilin paraqiteshin në mënyrë të shquar një Kinë mitike dhe Muri i saj i Madh i ekzagjeruar. Filozofi francez Voltaire (1694-1774), për shembull, shkroi shpesh rreth Murit të Madh, megjithëse ndjenjat e tij lëkundeshin midis admirimit pa rezerva dhe dënimit të tij si një "monument frikësimi". Misioni diplomatik britanik i George Macartney në vitin 1793 kaloi nëpër Murin e Madh në Gubeikou në rrugën për të takuar perandorin Qianlong në Chengde, që ishte aty për gjuetinë e përvitshme perandorake. Një nga anëtarët e misionit, Sir John Barrow, më vonë themelues i ‘’Royal Geographical Society’’, kalkuloi në mënyrë të gabuar se sasia e gurëve në mur ishte e barabartë me "gjithë shtëpitë e banimit të Anglisë dhe Skocisë" dhe do të mjaftonte ta rrethonte Tokën në Ekuator dy herë. Ilustrime të Murit të Madh nga lejtnanti Henry William Parish gjatë misionit të tij do të riprodhoheshin në veprat e rëndësishme si ajo e vitit 1845 të Thomas Allomit China, in a series of views. Ekspozimi i veprave të tilla solli shumë vizitorë të huaj në Murin e Madh pasi Kina i hapi kufijt e saj si rezultat i mundjes në Luftërat e Opiumit në mes të shekullit të XIX nga Britania dhe fuqitë e tjera perëndimore. Kalimi Juyong afër Pekinit dhe "Koka e Dragoit të Vjetër", ku Muri i Madh takohej me detin në Kalimin Shanhai, ishin destinacionet më popullore për këta vizitorë. Udhë-përshkrimet e fundit të shekullit të XIX nga ana tjetër kontribuan më tej në përpunimin dhe përhapjen e mitit të Murit të Madh. Shembuj të rritjes së këtij miti janë besimi i gabuar por i përhapur gjerësisht se Muri i Madh i Kinës është i dukshëm nga Hëna ose Marsi.

Muri i Madh në vitin 1907

Kina moderne

Revolucioni Xinhai i vitit 1911 e detyroi perandorin e fundit Qing, Puyi të abdikoi duke i dhënë fund dinastisë së fundit perandorake të Kinës. Revolucionarët, të udhëhequr nga Sun Yat-seni, ishin të shqetësuar nga krijimi i një kuptimi modern të identitetit kombëtar në periudhën kaotike post-perandorake. Në ndryshim nga akademikët kinezë si Liang Qichao, i cili u përpoq të kundërshtonte versionin fantastik perëndimor të Murit të Madh, Sun Yat-seni mbështeste pikëpamjen se muri i Qin Shi Huangut ruajti rracën kineze dhe pa të kultura kineze nuk do të ishte zhvilluar mjaftueshëm të shtrihej në jug dhe të asimilonte pushtuesit e huaj. "Një përkrahje e tillë nga "Babai i Kinës moderne" filloi ta shndërroi Murin e Madh në një simbol kombëtar në ndërgjegjen kineze, megjithëse ky shndërrim ishte i penguar nga pikëpamjet konfliktuale nacionaliste të lidhura me "Kinën e Re" në lindje". Dështimi i Republikës së re të Kinës nxiti zhgënjimin me kulturën tradicionale kineze dhe parapriu Lëvizjen e Re Kulturore dhe Lëvizjen e Katër Majit të mesit të viteve 1910 dhe 1920 që synonin ta shkëpusnin trajektoren e Kinës nga e kaluara e saj. Natyrisht, Muri i Madh i Kinës iu nënshtrua sulmit si një simbol i të kaluarës. Për shembull, një shkrimtar i rëndësishëm i kësaj periudhe, Lu Xun, e kritikonte ashpërsisht "Murin e Madh të fuqishëm dhe të mallkuar" në një ese të shkurtër: "Në realitet, ai nuk ka shërbyer kurr për ndonjë qëllim më shumë sesa për ta bërë punën e punëtorëve të panumërt të vdekur të kotë... [Ai] rrethon gjithëkënd".

Nixon-i në Kinë në vitin 1972 viziton Murin e Madh

Lufta Kino-Japoneze (1931-45) i dha Murit të Madh një konsideratë të re në sytë e kinezëve. Gjatë mbrojtjes së Murit të Madh në vitin 1933, ushtarët e keq-pajisur kinezë i rezistuan dyfishit të numrit të tyre me trupa japoneze për mjaft muaj. Duke përdorur strehimin e Murit të Madh, kinezët – që në ato kohë ishin të armatosur vetëm me shpata – ishin të aftë të ndalnin një përparim japonez që kishte mbështetje nga bombardimi ajror. Me tejkalimin e forcave kineze, armëpushimi pasues Tanggu i firmosur kërkonte që Muri i Madh të bëhej një zonë e çmilitarizuar që ndante Kinën dhe shtetin e sapo-formuar të Manchukuo-s, një shtet-kukull i japonezëve. Në këtë mënyrë, mbrojtja e vendosur e Murit të Madh e bëri atë një simbol të patriotizmit kinez dhe vendosmërisë së popullit kinez. Lideri komunist kinez Mao Ceduni e lartësoi këtë simbol në poezinë e tij "Marshimi i Gjatë" duke ikur nga persekutimi i Kuomintangut. Një tjetër referencë për tu përmendur është ajo në këngën "Marshimi i Vullnetarëve", fjalët e të cilës janë marrë nga një stanza të vitit 1934 në poezinë e Tian Hanit të titulluar "Muri i Madh". Kënga, fillimisht nga filmi anti-japonez Fëmijët e Kohëve të Turbullta, gëzoi popullaritet të vazhdueshëm në Kinë dhe u zgjodh si himni i përkohshëm kombëtar i Republikës Popullore të Kinës me vendosjen e saj në vitin 1949. Në vitin 1952, studiuesi i kthyer në zyrtar Guo Moruo hodhi propozimin e parë modern për ta riparuar Murin e Madh. Pesë vite më vonë, Badalingu i rinovuar u bë seksioni i parë që u hap për publikun që nga vendosja e Republikës Popullore. Muri i Madh në Badaling që atëherë është bërë një ndalesë e vazhdueshme për dinjitarët e huaj që vizitojnë Kinën, duke filluar nga kryeministri nepalez Bishweshwar Prasad Koirala në vitin 1960, dhe më në veçanti presidenti amerikan Richard Nixon në vizitën e tij historike të vitit 1972 në Kinë. Deri tani, Badalingu është akoma sektori më i vizituar i Murit të Madh. Gjatë Revolucionit Kulturor (1966-76), qindra kilometra të Murit të Madh — tashmë të dëmtuara në luftërat e shekullit të fundit dhe të gërryera nga era dhe shiu — u shkatërruan qëllimisht nga gardianët e kuq që e shihnin atë si pjesë të "Katër të Vjetërve" për tu çrrënjosur nga Kina e re. Për të shkatërruar murin u përdorën buldozera dhe madje edhe dinamiti, ndërsa materialet e nxjerra u përdorën për ndërtime të tjera. Pasi Kina u hap në vitet tetëdhjetë, lideri reformist Ten Hsiaopin fushatën "Ta duam Kinën tonë dhe ta restaurojmë Murin tonë të Madh" për të riparuar dhe ruajtur Murin e Madh. Muri i Madh u shpall trashëgimi botërore e UNESCO-s në vitin 1987. Megjithatë, ndërsa turizmi pati një bum gjatë këtyre viteve, metodat e shkujdesuara të restaurimit kishin lënë seksione të Murit të Madh afër Pekinit "të dukeshin si një sheshxhirimi hollivudian" sipas fjalëve të National Geographic News. Shtrirjet më pak të famshme të Murit të Madh nuk morën aq shumë vëmendje. Në vitin 2002 Fondi i Monumenteve Botërore i bazuar në New York e vendosi Murin e Madh në listën e tij të 100 monumenteve më të rrezikuara në botë. Në vitin 2003 qeveria kineze filloi të miratoi ligje për ta mbrojtur Murine e Madh.

Historiografia

Në Kinë, një nga individët e parë që u përpoq të bënte një histori multi-dinastike të Murit të Madh ishte studiuesi i shekullit të XVII Gu Yanwu. Më së fundi, në vitet 1930 dhe 1940, Wang Guoliang (王國良) dhe Shou Pengfei (壽鵬飛) realizuan studime shteruese që përzgjodhën një literaturë të gjerë për të dokumentuar dhe për të gjurmuar hartën e shtrirjeve të mureve të hershme kufitare. Megjithatë, këto përpjekje ishin të bazuara vetëm në të dhënat e shkruara që përmbanin emra vendesh të errëta dhe referenca dokumentare të pakuptueshme. Zhvillimi i arkeologjisë moderne ka kontribuar shumë në studimin e Murit të Madh, si në vërtetimin e kërkimeve ekzistuese ashtu dhe në refuzimin e tyre. Gjithësesi këto përpjekje nuk kanë dhënë akoma një panoramë të plotë të historisë së Murit të Madh, pasi shumë site muri që datojnë nga periudha e Përçarjes (220-589 të e.s.) kanë qenë mbuluar nga shtrirja e Murit të Madh Ming.

Harta e parë e Kinës e botuar në një atlas evropian, e gravuar nga Abraham Ortelius (1584), tregon një seri muresh të futura midis maleve kundër tartarëve, të përfaqësuar nga yurtet.

Studimi perëndimor i Murit të Madh ishte, deri së fundmi, i infektuar nga keqkuptime të rrjedhura nga përshkrimet tradicionale të Murit. Kur jezuitët sollën përshkrimet e para të Murit në Perëndim, studiuesit evropian ishin të mëdyshur që Marco Polo nuk e kishte përmendur "Murin e Madh" në Udhëtimet e tij. Disa studiues të shekullit të XVII arsyetonin se Muri duhet të ketë qenë ndërtuar nga Dinastia Ming, pas ikjes së Marco Polos. Kjo pikëpamje u zëvendësua shpejt nga një tjetër që argumentonte, kundër përshkrimeve të Polos, që tregëtari venecian kishte shkuar në Kinë nga jugu dhe kështu nuk kishte rënë në kontakt me Murin. Kështu, pohimi i gabuar i abatit Martino Martini se Muri kishte "kishte mbijetuar deri në kohën e tanishme pa dëmtime ose shkatërrime" që nga periudha Qin u pranua si fakt nga ‘’filozofët’’ e shekullit të XVIII. Që atëherë, shumë studiues kanë vepruar nën besimin se Muri i Madh e mbronte vazhdimisht kufirin kinez kundër nomadëve të stepës për dy mijë vjetë. Për shembull, sinologu i shekullit të XVIII Joseph de Guignes i caktonte rëndësi makrohistorike mureve të tilla kur ai paraqiti teorinë ndërtimi i periudhës Qin detyroi popullin Xiongnu të emigronte në perëndim për në Evropë dhe, duke u bërë i njohur si populli Hun, në fund të fundit kontribuoi në rënien e Perandorisë Romake. Disa u pëpoqën të bëjnë vlerësime të përgjithshme rreth shoqërisë kineze dhe politikës së jashtme bazuar në konceptimin e një Muri të Madh të përhershëm: Karl Marksi e konsideronte Murin si përfaqësues të stanjacionit të shoqërisë dhe ekonomisë kineze, Owen Lattimore supozonte se Muri i Madh tregonte një nevojë për të ndarë mënyrën nomade të jetesës nga komunitetet bujqësore të Kinës, dhe John K. Fairbank mendonte se Muri luajti një rol në zhvillimin e rendit botëror sinocentrik. Pavarësisht domethënies që Muri i Madh duket se ka, trajtimi studimor i Murit vetë mbeti i dobët gjatë shekullit të XX. Joseph Needham e vajtonte këtë mungesë kur ai ishte duke hartuar seksionin e mureve për studimin e tij Science and Civilisation in China: "Nuk mungojnë përshkrime udhëtarësh të Murit të Madh, por studime të bazuara në studime moderne janë pak dhe të rrallë, si në gjuhën kineze ashtu dhe ato perëndimore". Në vitin 1990, Arthur Waldron publikoi studimin e rëndësishëm The Great Wall: From History to Myth, ku ai sfidonte nocionin e unitetit të Murit të ruajtur që nga lashtësia, duke e rrëzuar si një mit modern. Përqasja e Waldronit kërkoi një ri-shqyrtim të Murit në studimet perëndimore. Akoma deri në vitin 2008, nuk ka akoma një tekst të plotë autoritativ në ndonjë gjuhë që ti jetë kushtuar Murit të Madh. Arsyeja për këtë, sipas gazetarit të The New Yorker Peter Hessler, është se Muri i Madh nuk i përshtatet as studimit të institucioneve politike (i favorizuar nga historianët kinezë) as gërmimit të varreve (i favorizuar nga arkeologët kinezë). Një pjesë e zbrazëtisë së lënë nga akademikët po mbushet nga kërkimet e pavarura nga entuziastët e Murit të Madh si ish reporteri Xinhuas Cheng Dalin (成大林) dhe studiuesi i vetë-financuar David Spindler.

Shiko edhe

• Historia e Kinës
• Arkitektura Kineze
• Muri i Madh Kinez

Bibliografia

• Thomas Barfield: The Perilous Frontier; B. Blackwell, Oxford, 1989, isbn 978-1-55786-043-9.
• Derk Bodde: The Cambridge History of China; Denis C. Twitchett & Michael Loewe (eds.); Cambridge University Press, Cambridge Eng. New York, 1978, isbn 978-0-521-24327-8, kapitulli 1. “The state and empire of Ch'in”; volumi 1.
• Chun-shu Chang: The Rise of the Chinese Empire, Volume 1: Nation, State, and Imperialism in Early China, ca. 1600 B.C. - A.D. 8; 2007, University of Michigan Press, Ann Arbor, isbn 978-0-472-11533-4.
• Rafe de Crespigny: Northern Frontier: The Policies and Strategy of The Later Han Empire; Faculty of Asian Studies, Australian National University; Canberra, 1984, isbn 0-86784-410-8.
• Nicola di Cosmo: The Cambridge History of Ancient China; Michael Loewe & Edward L. Shaughnessy (eds.); Cambridge University Press, Cambridge, 1999, isbn 978-0-521-47030-8, kapitulli 13. “The Northern Frontier in pre-Imperial China”.
• Nicola di Cosmo: Ancient China and Its Enemies: The Rise of Nomadic Power in East Asian History; Cambridge University Press, Cambridge, UK; New York, 2002, ISBN 978-0-521-77064-4.
• Patricia Buckley Ebrey, Anne Walthall & James Palais: East Asia: A Cultural, Social, and Political History; 2006, Boston, Houghton Mifflin, isbn 0-618-13384-4.
• Richard Louis Edmonds: Northern Frontiers of Qing China and Tokugawa Japan: A Comparative Study of Frontier Policy; University of Chicago, Department of Geography; Research Paper nr. 213, 1985, isbn 0-89065-118-3, fq. 38–40.
• Mark C. Elliott: The Manchu Way: The Eight Banners and Ethnic Identity in Late Imperial China; 2001, Stanford University Press, isbn 978-0-8047-4684-7.
• David Graff: Medieval Chinese Warfare, 300-900; Routledge, London New York, 2002, isbn 978-0-415-23955-4.
• Xuezhi Guo: The Ideal Chinese Political Leader: A Historical and Cultural Perspective; 2002, Praeger Publishers, Westport, isbn 978-0-275-97259-2.
• Stephen G. Haw: Marco Polo's China: a Venetian in the Realm of Khubilai Khan; seria Volume 3 of Routledge studies in the early history of Asia; Psychology Press, 2006, isbn 0-415-34850-1.
• Owen Lattimore: Inner Asian Frontiers of China; Beacon Press, 1962, Boston.
• Peter Lorge: Battlefronts Real and Imagined: War, Border, and Identity in the Chinese Middle Period; red. nga Don J. Wyatt; kapitulli “The Great Ditch of China and the Song-Liao Border; 2008, New York, Palgrave MacMillan, isbn 978-1-4039-6084-9, fq. 59–74
• Julia Lovell: The Great Wall: China Against the World 1000 BC - 2000 AD; Picador Pan Macmillan, Sydney, 2006, isbn 978-0-330-42241-3.
• John Man: The Great Wall: the Extraordinary History of China's Wonder of the Ëorld; Bantam Press, London, 2008, isbn 978-0-593-05574-8.
• Mooney, Paul (15 maj 2007). "Great Wall of China Overrun, Damaged, Disneyfied". National Geographic News. Marrë më 29 nëntor 2013. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Frederick Mote: Imperial China: 900-1800; Cambridge, MA; Harvard University Press, 1999, isbn 0-674-01212-7.
• Joseph Needham: Science and Civilisation in China; Cambridge University Press, Cambridge, volumi 4, 1971, isbn 0-521-07060-0.
• Owen, James (19 mars 2012). "'Lost' Great Wall of China Segment Found?". National Geographic News. Marrë më 7 qershor 2013. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Pickowicz, Paul G. (1991), "The Theme of Spiritual Pollution in Chinese Films of the 1930s", Modern China, 17 (1) {{citation}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Carlos Rojas: The Great Wall: A Cultural History; Harvard University Press, Cambridge, Mass; 2010, isbn 978-0-674-04787-7.
• Naomi Standen: Cambridge History of China, Vol. 5, Part One: The Sung Dynasty and its Precursors, 907–1279; kapitulli “The Five Dynasties”; Denis C. Twitchett & Paul Jakov Smith; Cambridge University Press, 2009, isbn 978-0-521-81248-1, fq. 38–132
• Frederic Wakeman: The Great Enterprise: The Manchu Reconstruction of Imperial Order in Seventeenth-Century China; 1985, Berkeley, Los Angeles, and London; University of California Press, isbn 0-520-04804-0, në dy volume.
• Arthur Waldron: The Great Wall of China: From History to Myth; Cambridge University Press, Cambridge England, Neë York; 1990, isbn 978-0-521-42707-4.
• Joseph P. Yap: Wars with the Xiongnu: A Translation from Zizhi Tongjian; Authorhouse, Bloomington, IN; 2009, isbn 978-1-4490-0604-4.
• Yu Ying-shih: The Cambridge History of China; Denis C. Twitchett & Michael Loewe (eds.); Cambridge University Press, Cambridge Eng., New York, 1978, isbn 978-0-521-24327-8, kapitulli 6. “Han foreign relations”; volumi 1.
• Henry Yule (ed.): Works Issued by the Hakluyt Society; T. Richards, London, 1866, nr. 36–37.
• Zhongguo changcheng yiji tiaocha baogao ji (Collected reports on surveys of the Great Wall of China); Cultural Relics Publishing House, Beijing, 1981.