Wikipedia

Republika e Irlandës

shtet në Evropën veriperëndimore
(Përcjellë nga Ireland)

Irlanda (irlandisht: Éire, anglisht: Ireland), i njohur gjithashtu Republika e Irlandës (irl.: Poblacht na hÉireann, ang.: Republic of Ireland)[a] është një shtet në Evropën veriperëndimore që përbëhet nga 26 nga 32 qarqet e ishullit të Irlandës. Kryeqyteti dhe qyteti më i madh është Dublini, në anën lindore të ishullit. Rreth 2.1 milionë nga popullsia e vendit prej 5.15 milionë banorësh banojnë në Zonën e Madhe të Dublinit.[10] Shteti sovran ndan kufirin e tij të vetëm tokësor me Irlandën Veriore, e cila është pjesë e Mbretërisë së Bashkuar. Përndryshe, ajo është e rrethuar nga Oqeani Atlantik, me Detin Kelt në jug, Kanalin e Shën Gjergjit në jug-lindje dhe Detin Irlandez në lindje.

Irlanda[a]
Éire (Irlandisht)
Himni: 
Amhrán na bhFiann
"Kënga e Ushtarëve"
Vendndodhja e Irlandës
Vendndodhja e Irlandës
Vendndodhja e Irlandës   (e gjelbër e errët)

–  në Europë   ( e gjelbër & gri e errët)
–  në Bashkimin Europian   (e gjelbër)

KryeqytetiDublin
53°20.65′N 6°16.05′W / 53.34417°N 6.26750°W / 53.34417; -6.2675053°N 8°W / 53°N 8°W / 53; -8
Qyteti më i madhcapital
Gjuhët zyrtare
Grupet etnike
(2022[3])
Besimi
(2022[4])
NofkaIrlandez/e
Qeveria
Lloji i qeverisjesRepublika parlamentare unitare
Michael D. Higgins
• Taoiseach
Simon Harris
• Tánaiste
Micheál Martin
Donal O'Donnell
KuvendiOireachtas
• Dhoma e sipërme
Seanad
• Dhoma e ulët
Dáil
Pavarësia 
nga Mbretëria e Bashkuar
• Shpallje
24 prill 1916
• Deklarata
21 janar 1919
6 dhjetor 1921
6 dhjetor 1922
29 dhjetor 1937
18 prill 1949
Sipërfaqja
• Gjithsej
70,273 km2 (27,133 sq mi) (118-të)
• Ujë (%)
2.0%
Popullsia
• Përllogaritje 2022
Neutral increase 5,281,600[5] (122-të)
• 2022 census
5,149,139[6]
• Dendësia
71.3/km2 (184.7/sq mi) (113-të)
Ekonomia
PBB (PFB)Përllogaritje 2024 
• Gjithsej
Increase $712.056 billion[7] (40th)
• Për kokë banori
Increase $133,895[7] (3rd)
PBB (zyrtare)Përllogaritje 2024 
• Gjithsej
Increase $564.020 billion[7] (30th)
• Për kokë banori
Increase $106,059[7] (2nd)
MonedhaEuro (€)[c] (EUR)
Të dhëna të tjera
Gini (2022)Negative increase 27.9[8]
i ulët
IZHNJ (2022)Increase 0.950[9]
shumë i lartë · 7-t
Zona kohoreUTC (GMT)
• Verës 
UTC+1 (IST)
Formati i datësdd/mm/yyyy
Ana e drejtimit të makinësmajtas
Prefiksi telefonik+353
Kodi i internetit TLD.ie[d]

Shteti i Lirë Irlandez u krijua me statusin e Dominion në vitin 1922, pas Traktatit Anglo-Irlandez. Në vitin 1937, u miratua një kushtetutë e re, në të cilën shteti u emërua "Irlandë" dhe në fakt u bë një republikë, me një president joekzekutiv të zgjedhur. Ajo u shpall zyrtarisht republikë në vitin 1949, pas Aktit të Republikës së Irlandës 1948. Irlanda u bë anëtare e Kombeve të Bashkuara në vitin 1955. Ajo iu bashkua Komuniteteve Evropiane (KE), paraardhësi i Bashkimit Evropian (BE), në vitin 1973. Shteti nuk kishte marrëdhënie formale me Irlandën Veriore për pjesën më të madhe të shekullit të 20-të, por në vitet 1980 dhe 1990 qeveria britanike dhe irlandeze punonin me partitë e Irlandës Veriore për të zgjidhur konfliktin që ishte bërë i njohur si Problemet. Që nga nënshkrimi i Marrëveshjes së së Premtes së Mirë në vitin 1998, qeveria irlandeze dhe qeveria e Irlandës Veriore kanë bashkëpunuar në një sërë fushash politikash nën Këshillin Ministror Veri/Jug të krijuar nga Marrëveshja.

Emri

Redakto

Emri irlandez për Irlandën është Éire, që rrjedh nga Ériu, një perëndeshë në mitologjinë irlandeze.[11] Shteti i krijuar në vitin 1922, i përbërë nga 26 nga 32 qarqet e Irlandës, ishte "i vetëquajtur dhe i njohur si Shteti i Lirë Irlandez" (Saorstát Éireann).[12] Kushtetuta e Irlandës, e miratuar në vitin 1937, thotë se "emri i shtetit është Éire, ose, në gjuhën angleze, Ireland". Seksioni 2 i Aktit të Republikës së Irlandës 1948 thotë, "Me anë të kësaj deklarohet se përshkrimi i shtetit do të jetë Republika e Irlandës". Akti i vitit 1948 nuk e emërton shtetin "Republika e Irlandës", sepse nëse e bënte këtë do ta vinte atë në kundërshtim me Kushtetutën.[13]

Qeveria e Mbretërisë së Bashkuar përdori emrin "Eire" (pa diakritik) dhe, nga viti 1949, "Republika e Irlandës", për shtetin.[14] Vetëm Marrëveshja e së Premtes së Mirë të vitit 1998, kur shteti hoqi dorë nga pretendimi i tij ndaj Irlandës Veriore, filloi ta quante shtetin "Irlandë".[15][16]

Shteti quhet gjithashtu joformalisht "Republika", "Irlanda Jugore" ose "Jugu";[17] veçanërisht kur dallohet shteti nga ishulli ose kur diskutohet për Irlandën Veriore ("Veriu"). Republikanët irlandezë rezervojnë emrin "Irlandë" për të gjithë ishullin[16] dhe shpesh i referohen shtetit si "Shteti i Lirë", "26 Qarqet",[16][18] ose "Jugu i Irlandës".[19] Kjo është një "përgjigje ndaj pikëpamjes ndarëse [...] se Irlanda ndalet në kufi".[20]

Historia

Redakto
Artikulli kryesor: Historia e Irlandës

Historia e irlandes fillon që nga koha e gurit. Irlanda pati kontakte me romaket që kishin formuar perandorinë e tyre në atë kohë dhe kishin pushtuar Anglinë e sotme.

Në shekullin e pestë fillon përhapja e Krishterimit.Për këtë gjë është i njohur misionari Patrik von Irland. Në këtë kohë Irlanda pushtohet nga Vikingët ndërsa me 1169 nga Normadët.

Më vonë kalon nën protektoratin anglez. Gjate ketij sundimi me 1845-1849 shperthen zija e bukës kështu që miliona njerëz largohen për në amerikë. Më 1949 Irlanda bëhet e pavarur mirëpo pjesa veriore mbetet nën Britaninë e madhe.

Politika

Redakto
Artikulli kryesor: Sistemi shtetëror në Irlandë


Qeverisja vendore

Redakto
Artikulli kryesor: Qeverisja vendore në Irlandë

Akti i Qeverisjes Vendore (Irlandë) 1898 ishte statuti themelues i sistemit aktual të qeverisjes vendore, ndërsa Amendamenti i Njëzetë i Kushtetutës së vitit 1999 parashikonte njohjen e tij kushtetuese. Njëzet e gjashtë qarqet tradicionale të Irlandës janë baza e zonave të qeverisjes vendore, me qarqet tradicionale të Cork, Dublin dhe Galway që përmbajnë dy ose më shumë zona të qeverisjes vendore. Akti i Qeverisjes Vendore 2001, i ndryshuar nga Akti i Reformës së Qeverisjes Vendore 2014, parashikon një sistem prej tridhjetë e një autoritetesh vendore – njëzet e gjashtë këshilla qarqesh, dy këshilla të qytetit dhe qarkut dhe tre këshilla bashkie. Qarqet (me përjashtim të tre qarqeve në Dublin) ndahen në distrikte komunale. Një nivel i dytë i këshillave të qytetit të qeverisjes vendore u shfuqizua në vitin 2014.

 
  1. Fingal
  2. Qyteti i Dublinit
  3. Dún Laoghaire-Rathdown
  4. South Dublin
  5. Wicklow
  6. Wexford
  7. Carlow
  8. Kildare
  9. Meath
  10. Louth
  11. Monaghan
  12. Cavan
  13. Longford
  14. Westmeath
  15. Offaly
  16. Laois
  17. Kilkenny
  1. Qyteti i Waterford-it
  2. Waterford
  3. Qyteti i Cork-ut
  4. Cork
  5. Kerry
  6. Limerick
  7. Qyteti i Limerick-it
  8. South Tipperary
  9. North Tipperary
  10. Clare
  11. Galway
  12. Qyteti i Galway-it
  13. Mayo
  14. Roscommon
  15. Sligo
  16. Leitrim
  17. Donegal

Autoritetet vendore janë përgjegjëse për çështje të tilla si planifikimi, rrugët vendore, kanalizimet dhe bibliotekat. Thyerja e kufijve të qarqeve duhet të shmanget aq sa është e mundur në përcaktimin e zonave elektorale të Dáil. Qarqet me popullsi më të madhe kanë zona të shumta zgjedhore, disa prej më shumë se një qarku, por në përgjithësi nuk i kalojnë kufijtë e qarqeve. Qarqet janë të grupuara në tre rajone, secili me një Asamble Rajonale të përbërë nga anëtarë të deleguar nga këshillat e ndryshëm të qarkut dhe qytetit në rajon. Rajonet nuk kanë ndonjë rol të drejtpërdrejtë administrativ si të tillë, por shërbejnë për qëllime planifikimi, koordinimi dhe statistikore.

Gjeografia

Redakto
Artikulli kryesor: Gjeografia e Irlandës
 
Shkëmbi i Moherit në bregdetin e Atlantikut
 
MacGillycuddy's Reeks, vargmali më i lartë malor i Irlandës

Shteti shtrihet në një sipërfaqe prej rreth pesë të gjashtave (70,273 km2 ose 27,133 sq mi) të ishullit të Irlandës (84,421 km2 ose 32,595 sq mi), me Irlandën Veriore që përbën pjesën e mbetur. Ishulli kufizohet në veri dhe perëndim nga Oqeani Atlantik dhe në verilindje nga Kanali i Veriut. Në lindje, Deti Irlandez lidhet me Oqeanin Atlantik nëpërmjet Kanalit të Shën Gjergjit dhe Detin Kelt në jugperëndim.

Peizazhi perëndimor përbëhet kryesisht nga shkëmbinj të thyer, kodra dhe male. Ultësirat qendrore janë të mbuluara gjerësisht me depozita akullnajore të argjilës dhe rërës, si dhe zona të konsiderueshme të moçaleve dhe disa liqeneve. Pika më e lartë është Carrauntoohil (1,038.6 m), e vendosur në vargun malor MacGillycuddy's Reeks në jugperëndim. Lumi Shannon, i cili përshkon ultësirat qendrore, është lumi më i gjatë në Irlandë me 386 kilometra ose 240 milje në gjatësi. Bregdeti perëndimor është më i thyer se ai lindor, me ishuj të shumtë, gadishuj, headlands dhe gjire.

Klima

Redakto
 
Parku Kombëtar i Maleve Wicklow

Oqeani Atlantik dhe ndikimi i ngrohjes së Rryma e Gjirit ndikojnë në modelet e motit në Irlandë.[21] Temperaturat ndryshojnë në rajon, me zonat qendrore dhe lindore që priren të jenë më ekstreme. Megjithatë, për shkak të një klime të butë oqeanike, temperaturat janë rrallë më të ulëta se -5 °C në dimër ose më të larta se 26 °C në verë.[22] Temperatura më e lartë e regjistruar në Irlandë ishte 33,3 °C më 26 qershor 1887 në Kështjellën Kilkenny në Kilkenny, ndërsa temperatura më e ulët e regjistruar ishte -19,1 °C në Kështjellën Markree në Sligo.[23] Reshjet janë më të përhapura gjatë muajve të dimrit dhe më pak gjatë muajve të parë të verës. Zonat jugperëndimore përjetojnë më së shumti reshje si rezultat i erërave jugperëndimore, ndërsa Dublini merr më pak. Kohëzgjatja e diellit është më e lartë në juglindje të vendit.[21] Veriu i largët dhe perëndimi janë dy nga rajonet më me erë në Evropë, me potencial të madh për gjenerimin e energjisë së erës.[24]

Irlanda normalisht merr midis 1100 dhe 1600 orë diell çdo vit, shumica e zonave mesatarisht midis 3.25 dhe 3.75 orë në ditë. Muajt ​​më me diell janë maji dhe qershori, të cilët mesatarisht nga 5 deri në 6,5 orë në ditë në pjesën më të madhe të vendit. Juglindja ekstreme merr më shumë diell, mesatarisht mbi 7 orë në ditë në fillim të verës. Dhjetori është muaji më i shurdhër, me një diell mesatar ditor që varion nga rreth 1 orë në veri deri në pothuajse 2 orë në juglindjen ekstreme. Vera më me diell në 100 vitet nga 1881 deri në 1980 ishte viti 1887, sipas matjeve të bëra në Parkun Phoenix në Dublin; Viti 1980 ishte më i ngathëti.[25]

Ekonomia

Redakto
Artikulli kryesor: Ekonomia e Irlandës

Industria e ushqimit, kimike, e makinave, elektronike. Në bregdet popullsia merret me peshkim. Një pjesë të vogël të siperfaqes së punueshme mbillet tërshëra, gruri, patatja, elbi, panxhari për kafshë dhe sheqer. Mungesa e thëngjillit plotësohet me shfrytëzimin e fuqisë së ujit prej lumit Shanon dhe lumenjve tjerë.

Demografia

Redakto
Artikulli kryesor: Demografia e Irlandës

Irlandezët kanë prejardhje nga popullsia kelte, nga se gjuha e tyre është e ngjashme me atë që flitet në Skoci. Me qëllim që ti shmangën invazionit të fiseve anglosaksone të Anglisë vendosën në këtë ishull. Mirëpo në shekullin XI depërtojnë normanët e më vonë edhe anglezët. Pas lindjes së konflikteve, urrejtjes etj., populli të vetmen rrugëdalje e ka gjetur në emigrim. Rreth 2,5 milion irlandez shpërngulen në periudhën 1846-1860, arrin kulmin e shpërnguljes së popullsisë, duke u larguar 4 milion irlandezë prej vendit. Sot në SHBA katër herë më tepër irlandez sesa në Irlandë. Shpërngulja jo vetëm që ka absorbuar jo vetëm shtimin e popullsisë, por, llogaritur prej vitit 1845, për një shekull numri i popullsisë së Irlandës prej 8,5 milion është përgjysmuar.

Në vitin 1937 Irlanda fiton pavarësinë dhe shpallet republikë, e në vitin 1949 del prej komonveltit.

Irlanda përfshinë sipërfaqen prej 70.000 km², me afro 3,7 milion banorë. Dendësia mesatare arrin 52 banorë në km².

Kultura

Redakto
Artikulli kryesor: Kultura e Irlandës


Shënime

Redakto
  1. ^ a b Neni 4 i Kushtetutës së Irlandës deklaron se emri i shtetit është Irlanda; Seksioni 2 i Aktit të Republikës së Irlandës 1948 deklaron se Republika e Irlandës është "përshkrimi i shtetit".[26]
  2. ^ Neni 8 i Kushtetutës thotë se irlandishtja është "gjuha kombëtare" dhe "gjuha e parë zyrtare", dhe se anglishtja është "gjuha e dytë zyrtare".
  3. ^ Përpara vitit 2002, Irlanda përdorte paundin irlandez si monedhën e saj të qarkulluar. Euro u prezantua si monedhë kontabël në vitin 1999.
  4. ^ Dimeni .eu gjithashtu përdoret, pasi ndahet me shtetet e tjera anëtare të Bashkimit Evropian.

Referime

Redakto
  1. ^ Constitution, 8
  2. ^ "Electronic Irish Statute Book (EISB)" (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 23 prill 2022. Marrë më 4 shkurt 2022.
  3. ^ "Population Usually Resident and Present in the State" (në anglisht). CSO.ie. Central Statistics Office. 30 maj 2023. Marrë më 2 qershor 2023.
  4. ^ Gabim referencash: Etiketë <ref> e pavlefshme; asnjë tekst nuk u dha për refs e quajtura REL
  5. ^ "Key Findings – Population and Migration Estimates, April 2023". CSO (në anglisht). 25 shtator 2023.
  6. ^ "Remote work up, Catholic numbers down in Census data". rte.ie (në anglisht). 30 maj 2023. Arkivuar nga origjinali më 30 maj 2023.
  7. ^ a b c d "World Economic Outlook Database, April 2024 Edition. (Ireland)". imf.org (në anglisht). International Monetary Fund. 16 prill 2024. Marrë më 16 prill 2024.
  8. ^ "Gini coefficient of equivalised disposable income – EU-SILC survey". ec.europa.eu (në anglisht). Eurostat. Marrë më 3 shtator 2023.
  9. ^ "Human Development Report 2023/24" (PDF) (në anglisht). United Nations Development Programme. 13 mars 2024. fq. 288. Marrë më 13 mars 2024.
  10. ^ "Population and Migration Estimates, April 2018" Arkivuar 26 janar 2021 tek Wayback Machine, Central Statistics Office, released 28 August 2018
  11. ^ "Where does the name Ireland come from?". IrishCentral.com (në anglisht). 26 gusht 2021. Arkivuar nga origjinali më 2 shtator 2021. Marrë më 13 shtator 2021.
  12. ^ Coleman, Marie (2013). The Irish Revolution, 1916–1923 (në anglisht). Routledge. fq. 230. ISBN 978-1317801467. Arkivuar nga origjinali më 9 dhjetor 2021. Marrë më 12 shkurt 2015.
  13. ^ Gallagher, Michael, "The changing constitution", in Gallagher, Michael; Coakley, John, red. (2010). Politics in the Republic of Ireland (në anglisht). 0415476712. ISBN 978-0415476713. Arkivuar nga origjinali më 9 dhjetor 2021. Marrë më 12 shkurt 2015.
  14. ^ Oliver, J.D.B., What's in a Name, in Tiley, John, red. (2004). Studies in the History of Tax Law (në anglisht). Hart Publishing. fq. 181–3. ISBN 1841134732. Arkivuar nga origjinali më 1 janar 2016. Marrë më 12 shkurt 2015. Note: the author uses "Éire", with the diacritic.
  15. ^ Oliver (2004), p. 178; Daly (2007), p. 80
  16. ^ a b c Daly, Mary E. (2007). "The Irish Free State/Éire/Republic of Ireland/Ireland: "A Country by Any Other Name"?". Journal of British Studies (në anglisht). 46 (1): 72–90. doi:10.1086/508399. ISSN 0021-9371.
  17. ^ Acciano, Reuben (2005). Western Europe (në anglisht). Lonely Planet. fq. 616. ISBN 1740599276. Arkivuar nga origjinali më 9 dhjetor 2021. Marrë më 12 shkurt 2015.
  18. ^ Smith, M.L.R (2002). Fighting for Ireland?: The Military Strategy of the Irish Republican Movement (në anglisht). Routledge. fq. 2. ISBN 1134713975. Arkivuar nga origjinali më 9 dhjetor 2021. Marrë më 12 shkurt 2015.
  19. ^ McGreevy, Ronan (24 shkurt 2020). "Why Sinn Féin will not call the State by its name". The Irish Times (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 25 gusht 2022. Marrë më 24 gusht 2022.
  20. ^ "Dáil Éireann debate – Irish Nationality and Citizenship Bill, 1999" (në anglisht). Oireachtas. 13 prill 2000. Arkivuar nga origjinali më 25 gusht 2022. Marrë më 24 gusht 2022.
  21. ^ a b "Climate in Ireland" (në anglisht). Met.ie. Arkivuar nga origjinali më 9 shkurt 2010. Marrë më 22 tetor 2009.
  22. ^ "The Ireland Climate and What to Wear" (në anglisht). TravelInIreland.com. Arkivuar nga origjinali më 19 shtator 2009. Marrë më 22 tetor 2009.
  23. ^ "Temperature in Ireland" (në anglisht). Met.ie. Arkivuar nga origjinali më 28 shkurt 2018. Marrë më 22 tetor 2009.
  24. ^ "Wind over Ireland" (në anglisht). Met.ie. Arkivuar nga origjinali më 8 maj 2008. Marrë më 22 tetor 2009.
  25. ^ "Sunshine and Solar Radiation" (në anglisht). Met.ie. Arkivuar nga origjinali më 22 janar 2018. Marrë më 22 janar 2018.
  26. ^ Coakley, John (20 gusht 2009). Politics in the Republic of Ireland (në anglisht). Taylor & Francis. fq. 76. ISBN 978-0-415-47672-0. Arkivuar nga origjinali më 25 dhjetor 2018. Marrë më 2 maj 2011.

Lidhje të jashtme

Redakto
  Commons: Republika e Irlandës – Album me fotografi dhe/apo video dhe materiale multimediale

Qeveria

Redakto
Marrë nga "https://sq.wikipedia.org/w/index.php?title=Republika_e_Irlandës&oldid=2680812"