Jämtland
Jämtland (Norvegjisht: Jemtland ose Jamtland; Jämtisht: Jamtlann) është një provincë (landskap) në qendër të Suedisë. Kufizohet me Härjedalen dhe Medelpad në jug, Ångermanland në lindje, Lapland në veri dhe Trøndelag dhe Norvegji në perëndim. Jämtland mbulon një sipërfaqe prej 34,009 kilometra katrorë, 8.3% të sipërfaqes totale të Suedisë dhe është provinca e dytë më e madhe në Suedi. Ka një popullsi prej 118,964 banorësh,[1] shumica e të cilëve jetojnë në Storsjöbygden, zona përreth liqenit Storsjön. Östersund është qyteti i vetëm i Jämtland dhe është qyteti i 24-të më i populluar në Suedi. Provinca historike është një nga më pak të populluara.
Jämtland | |
|---|---|
 Stema | |
 | |
| Vendi |  Suedia |
| Krahina | Norrland |
| Qarqet | Qarku Jämtland Qarku Västernorrland Qarku Västerbotten |
| Sipërfaqja | |
| • Gjithsej | 34.009 km2 (13.131 sq mi) |
| Popullsia (2021)[1] | |
| • Gjithsej | 118.964 |
| • Dendësia | 3,4/km2 (8,8/sq mi) |
| Grupi etnik | |
| • Gjuha | Suedisht |
| • Dialekti | Jämtska |
| Kultura | |
| • Lulja | Orkidea |
| • Kafsha | Dre brilopatë |
| • Zogu | Northern hawk-owl |
| • Peshku | Troftë kafe |
| Zona kohore | UTC+1 (CET) |
| • Verës (DST) | UTC+2 (CEST) |
Jämtland ishte fillimisht një republikë autonome,[2] dhe kishte kombin[2] ligjin, monedhën[3] dhe parlamentin e vet. Jämtland u pushtua nga Norvegjia në vitin 1178 dhe qëndroi nën pushtimin norvegjez për më shumë se 450 vjet derisa iu dorëzua Suedisë në vitin 1645. Provinca ka qenë që atëherë suedeze për rreth 370 vjet, megjithëse popullsia nuk mori nënshtetësinë suedeze deri në vitin 1699. Identiteti i krahinës manifestohet me konceptin e një republike brenda mbretërisë së Suedisë, edhe pse kjo bëhet vetëm gjysmë serioze.[4]
Historikisht, shoqërisht dhe politikisht Jämtland ka qenë një territor i veçantë midis Norvegjisë dhe Suedisë. Kjo në vetvete simbolizohet në stemën e provincës ku Jämtland, altari i argjendtë, kërcënohet nga lindja dhe nga perëndimi. Gjatë periudhës së trazirave në historinë e Jämtland (1563–1677) ajo ndryshoi shtrirjen midis dy shteteve jo më pak se 13 herë.[5]
Samët
Redakto- Artikulli kryesor: Samët
Në Jämtland ka edhe njerëz sami. Samët në Jämtland janë popull Sami jugor dhe flasin samishten jugore (ose åarjelsaemien giele, siç njihet në samishten jugore), një gjuhë reciprokisht e pakuptueshme me gjuhët e tjera sami. Ka pasur popuj sami në Jämtland që nga kohërat parahistorike; gjithsesi, sa saktësisht është e diskutueshme.[6] Pjesa më veriore e Jämtland, Frostviken, është fillimisht një zonë same, e referuar historikisht si Finnmark. Megjithatë, paraardhësit e popullit sami që jetojnë sot në jug të kësaj zone ndoshta nuk erdhën në zonë përpara shekullit të 16-të,[7] kur filloi kullotja e renëve në shkallë të gjerë, duke çuar në një mënyrë jetese nomade midis popullit sami. Kjo çoi gjithashtu në disa konflikte në gjykatë midis popullit Sami në Jämtland dhe pronarëve të tokës. Në agimin e shekullit të 20-të, shteti suedez kishte një politikë zyrtare e cila thoshte se "Lappi duhet të jetë Lapon" dhe se të gjithë duhet të bëjnë një jetë "tradicionale" sami dhe jo të integrohen në shoqëri. Kjo tani ka ndryshuar dhe vetëm një pakicë janë në fakt barinj të drerave. Samët në Jämtland është i lidhur ngushtë me vëllezërit e tyre që jetojnë në Trøndelag dhe një tipar dallues i kulturës sami jugore është yolk i quajtur vuoille.
Administrata e tanishme
RedaktoAshtu si çdo provincë tjetër historike e Suedisë, Jämtland nuk shërben për qëllime administrative, por shërben si një rajon historik, gjeografik dhe kulturor. Jämtland përbën tre të katërtat e provincës administrative suedeze Qarku Jämtland, megjithëse një pjesë e vogël e pabanuar në veri të Jämtland është një pjesë e [[Qarku Västerbotten|Qarkut Västerbotten[[ dhe zona rreth Överturingen është një pjesë e Qarkut Västernorrland. Këshilli i Qarkut, është një asamble e zgjedhur dhe pasardhësi i Jamtamót. Ky këshill i qarkut ishte modeli për pjesën tjetër të Këshillave të Qarkut Suedez kur ata u krijuan në vitin 1863.[8]
Provinca është gjithashtu e ndarë në kryesisht shtatë komuna; Komuna Berg, Komuna Bräcke, Komuna Krokom, Komuna Ragunda, Komuna Strömsund, Komuna Åre dhe Komuna Östersund. Pjesa e pabanuar në veri të Jämtland i përket komunës Dorotea dhe zona rreth Överturingen është pjesë e komunës Ånge.
Megjithëse, edhe nëse këto komuna dhe qarku po shërbejnë si rajone administrative, shumica e Jamtëve ende e identifikojnë veten me famullitë dhe me Jämtland si provincë.
Gjeografia fizike
Redakto- Artikulli kryesor: Gjeografia e Jämtland
Jämtland është një provincë e madhe pa tokë në zemër të gadishullit skandinav në Evropën veriore. Jämtland shtrihet 315 kilometra në drejtimin veri-jug dhe 250 kilometra në drejtimin lindje-perëndim dhe është i barabartë në madhësi me p.sh. Irlanda. Kufiri perëndimor i Jämtland përbëhet nga Kölen, i cili shtrihet në të gjithë provincën nga veriu në jug me degëzime në pjesët juglindore të peizazhit. Masivi i rënë është thyer në disa vende nga lugina të mëdha që shtrihen deri në Detin Norvegjez. Këto lugina janë përdorur për shekuj si shtigje që lidhin Jämtland në perëndim. Luginat u përdorën veçanërisht gjatë pelegrinazheve në Nidaros, vendi i katërt më i vizituar i pelegrinazhit gjatë periudhës mesjetare. Në fakt jo më pak se tre rrugë pelegrinësh kalonin nëpër Jämtland.
E gjithë krahina është pak a shumë një rajon malor ku maja më e lartë është Storsylen, një majë në vargmalin e Sylanit me një lartësi prej 1728 metra mbi nivelin e detit. Edhe pse kjo nuk është maja më e lartë në vargmal, pasi ajo majë në fakt ndodhet në anën tjetër të kufirit. Një tjetër majë e madhe në Jämtland që ia vlen të përmendet është Åreskutan (1 420 metra mbi nivelin e detit). Pika më e ulët në provincë është deri në 35 metra mbi nivelin e detit dhe ndodhet në pjesën lindore të Jämtland.
Përafërsisht 8 për qind e zonës së Jämtland është e mbuluar nga uji dhe provinca ka dy përrenj më të mëdhenj, Ljungan dhe Indalsälven (i njohur edhe si Jämtlandsälven). Që të dyja burojnë nga malet Skandinave dhe kullon disa liqene në rrugën e tyre drejt lindjes në lartësi më të ulëta.
Klima
RedaktoJämtland ka një klimë të butë dhe i përket zonës më veriore të zonës së butë. Klima në Jämtland është klimë e lagësht kontinentale dhe nënarktike, në varësi të vendndodhjes. Klima ndikohet shumë nga Deti Norvegjez dhe Oqeani Atlantik, për shkak të disa kalimeve malore në vargmalet skandinave.
Në Jämtland perëndimore janë të zakonshme dimrat e butë me reshje të tepërta. Kjo është për shkak të erërave të ngrohta të sjella në zonë nga Rryma e Golfit. Mesatarja e reshjeve në Jamtish Fells është afërsisht 1 000 mm në vit, me Skäckerfjällen si ekstrem me rreth 1 500 mm. Normat e reshjeve në mes të krahinës janë shumë më të moderuara. Në fakt pjesët qendrore dhe lindore të Jämtland kanë mungesë reshjesh, në Storsjöbygden mesatarja vjetore është deri në 500 mm. Për shkak të erërave të ngrohta temperatura gjatë dimrit arrin maksimumin e saj në rajonin e rënë me rreth -7-8°C në Storlien dhe rrethinat.
Temperaturat më të larta (34,0 °C) dhe më të ulëtat (-45,8 °C) të regjistruara ndonjëherë në Jämtland u gjetën në pjesët më lindore të tij pranë Hammarstrand në 1947 dhe 1950, respektivisht.
Kultura
RedaktoDialektet
RedaktoDialekti i vërtetë i Jämtland është Jämtska. Folësit e dialektit i referohen asaj si Jamska.
Jämtska është në fakt një grup dialektesh dhe ka dialekte të veçanta në çdo famulli. Megjithëse zakonisht klasifikohen në katër grupe; framlänningsmålet "gjuha qendrore", opplänningsmålet (e folur në Jämtland perëndimore), Jämstka Jugperëndimore dhe Jämstka Veriore. Dialektet në Jämtland lindore nganjëherë konsiderohen si grupi i pestë i Jämstka, por edhe si dialekte më shumë të lidhura me dialektet suedeze të folura në Ångermanland. Në veri të Jämtland lidmål, flitet një version i Trøndersk. Jämstka flitet nga më së shumti 50 000 njerëz që jetojnë në Jämtland dhe në zona të tjera të Suedisë, veçanërisht në kryeqytetin Stokholm.
Gjuha
RedaktoEdhe nëse statusi zyrtar Jämstka është një dialekt, shumë folës e shohin atë si një gjuhë të tyre. Ka shumë aktivistë që po përpiqen ta bëjnë qeverinë suedeze të njohë Jäsmtka si një gjuhë pakicë, ashtu siç janë bërë një jidish ose sami. Pretenduesit thonë të shikoni fjalët dhe shqiptimet e ndryshme të tyre. Nëse është apo jo gjuha e saj është debatuar gjerësisht që nga fillimi i shekullit të 20-të.
Republika e Jämtland
Redakto- Artikulli kryesor: Republika e Jämtland
Në vitet 1960, një lëvizje për pavarësi që e quan veten "Republika e Jämtland" u krijua nga humoristi / aktori / regjisori Yngve Gamlin. E motivuar në letër si një përpjekje për të kthyer provincën nën kontrollin Jamtlandic, republikës iu dha një lloj njohjeje në vitin 1967, kur Gamlin përshkroi në disa burime si një formë kritike kundër qeverisë së centralizuar suedeze dhe në të tjera si një marifet marketingu, ka të ngjarë që të dyja të kenë luajtur një rol në themelimin e saj (zyrtarët e republikës zakonisht e përshkruajnë atë si "51 përqind serioze"). Republika ka një flamur të vetëquajtur dhe himnin kombëtar (Jämtlandssången) dhe lëvizja e pavarësisë pret ngjarjen vjetore Storsjöyran në kryeqytet, Östersund.
Referime
Redakto- ^ a b "Folkmängd i landskapen den 31 december 2021" (në suedisht). Zyra Qendrore e Statistikave. Marrë më 2022-12-25.
- ^ a b Ekerwald, Carl-Göran (2004). Jämtarnas historia (in Swedish), 124. "Svaret är att Jämtland före 1178 var ett självständigt bondesamfund, "dei vart verande ein nasjon för seg sjöl", för att nu citera Halfdan Koht.. Jämtland var en bonderepublik.."
- ^ Jämtland - Turism Arkivuar 2015-10-06 tek Wayback Machine, bracke.se
- ^ Historien om Republiken Jämtland Arkivuar 17 tetor 2017 tek Wayback Machine, lamgo.se
- ^ Jamtamot i Uppsala, jamtamot.org
- ^ Rumar, Lars (1998). Historia kring Kölen (në suedisht), 50.
- ^ The article Jämtland, in the encyclopædia Nationalencyklopedin.
- ^ Larsson, Håkan (1999). "Jämtlands landsting modell för hela landet?", in Sten Rentzhog: Jämten 2000 (in Swedish), 98-100.