Lubjana
Lubjana ose Lublana (Anglisht:ljuːbliˈɑːnə, liˌuː - /,Sllovenisht: [ljuˈbljàːna] lokalisht [luˈblàːna]; e njohur edhe me emra të tjerë historikë si gjermanisht: Laibach) është kryeqyteti dhe qyteti më i madh i Sllovenisë. Ka qenë qendra kulturore, arsimore, ekonomike, politike dhe administrative e Sllovenisë së pavarur që nga viti 1991.
Ljubjana | |
|---|---|
 Pamje nga Lubjana | |
 Flamuri .svg) Stema | |
| Shteti |  Sllovenia |
| Komuna | Qyteti i Lubjanës |
| Përmendja e parë | 1112–1125 |
| Privilegjet e qytezës | 1220–1243 |
| Dioqeza katolike romake | 6 dhjetor 1461 |
| Qeveria | |
| • Kryetari | Zoran Jankoviq (PS) |
| Sipërfaqja | |
| • Kryeqytet | 163,8 km2 (63,2 sq mi) |
| • Metro | 2.334 km2 (901 sq mi) |
| Lartësia mbidetare | 295 m (968 ft) |
| Popullsia (2020)[3] | |
| • Kryeqytet |  295.504 |
| • Dendësia | 1.712/km2 (4.430/sq mi) |
| • Metro | 537.893[1] |
| Zona kohore | UTC+1 (CET) |
| • Verës (DST) | UTC+2 (CEST) |
| Kodet postare | 1000–1211, 1231, 1260, 1261[4] |
| Prefiksi | 01 (+386 1 nëse thirrja është jashtë vendit) |
| Targat e automjeteve | LJ |
| Faqja zyrtare | www |
Gjatë antikitetit, si një qytet romak u njihte me emrin Emona. Vetë Ljubljana u përmend për herë të parë në gjysmën e parë të shekullit të 12-të. I ndodhur në mes të një rruge tregtie midis Detit Adriatik verior dhe rajonit të Danubit, ishte kryeqyteti historik i Karniolës, një nga pjesët e banuara me Slloven në Monarkinë e Hapsburgëve. Ishte nën sundimin e Hapsburgëve nga Mesjeta deri në shpërbërjen e Perandorisë Austro-Hungareze në 1918. Pas Luftës së Dytë Botërore, Ljubljana u bë kryeqyteti i Republikës Socialiste të Sllovenisë, pjesë e Republikës Federale Socialiste të Jugosllavisë. Qyteti e ruajti këtë status derisa Sllovenia u bë e pavarur në 1991 dhe Ljubljana u bë kryeqyteti i shtetit të sapoformuar.
Historia
RedaktoModerna e hershme
RedaktoNë shekullin e 15-të, Lubjana u bë e njohur për artin e saj, veçanërisht pikturën dhe skulpturën. Dioqeza Katolike Romake e Lubjanës u krijua në 1461 dhe Kisha e Shën Nikollës u bë katedralja dioqezane. Pas tërmetit të Idrijas më 1511,[5][6][7] qyteti u rindërtua në stilin e Rilindjes dhe një mur i ri u ndërtua rreth tij. Ndërtesat prej druri u ndaluan pas një zjarri të madh në Sheshin e Ri në 1524.
Në shekullin e 16-të, popullsia e Lubjanës numëronte 5,000, 70% e të cilëve flisnin sllovenisht si gjuhën e tyre të parë, me shumicën e pjesës tjetër duke përdorur gjermanisht. Shkolla e parë e mesme, libraria publike dhe shtypshkronja u hapën në Lubjanë. Lubjana u bë një qendër e rëndësishme arsimore.
Nga viti 1529, Lubjana kishte një komunitet aktiv protestant slloven. Pasi u dëbuan në 1598, duke shënuar fillimin e Kundër-Reformës, peshkopi katolik Thomas Chrön urdhëroi djegien publike të tetë karrocave me libra protestantë.[8][9]
Në 1597, jezuitët mbërritën në qytet, të ndjekur në 1606 nga kapuçinët, për të zhdukur protestantizmin. Vetëm 5% e të gjithë banorëve të Lubjanës në atë kohë ishin katolikë dhe kështu u desh mjaft kohë për të ri-katolikizuar qytetin. Jezuitët organizuan produksionet e para teatrore në qytet, nxitën zhvillimin e muzikës barok dhe themeluan shkolla katolike. Në mesin dhe gjysmën e dytë të shekullit të 17-të, arkitektë të huaj ndërtuan dhe rinovuan manastire, kisha dhe pallate të shumta në Lubjanë dhe prezantuan arkitekturën baroke.
Moderna e vonshme
RedaktoNga viti 1809 deri më 1813, gjatë periudhës së Napoleonit, Ljubjana (nën emrin Laybach) ishte kryeqyteti i krahinave ilire.[10] Në vitin 1813, qyteti u bë sërish austriak dhe nga viti 1815 deri më 1849 ishte qendra administrative e Mbretërisë së Ilirisë në Perandorinë Austriake.[11] Në vitin 1821, ai priti Kongresin e Laibach, i cili caktoi kufijtë politikë evropianë për vitet në vijim.[12][13]
Në vitin 1895, Ljubljana, atëherë një qytet me 31,000 banorë, pësoi një tërmet të rëndë me magnitudë 6,1 gradë Rihter dhe 8–9 gradë MCS.[14] Rreth 10% e 1400 ndërtesave të saj u shkatërruan, megjithëse viktimat ishin të lehta. Gjatë rindërtimit që pasoi, një numër rrethesh u rindërtuan në stilin e Shkëputjes së Vjenës. Ndriçimi elektrik publik u shfaq në qytet në vitin 1898. Periudha e rindërtimit midis 1896 dhe 1910 quhet "ringjallja e Lubjanës" për shkak të ndryshimeve arkitekturore nga të cilat një pjesë e madhe e qytetit daton që sot dhe për reformën e administratës urbane. shëndetësia, arsimi dhe turizmi që pasuan. Rindërtimi dhe modernizimi i shpejtë i qytetit u drejtuan nga kryetari Ivan Hribar.
Në vitin 1918, pas përfundimit të Luftës së Parë Botërore dhe shpërbërjes së Austro-Hugarisë, rajoni iu bashkua Mbretërisë së Serbëve, Kroatëve dhe Sllovenëve. Në vitin 1929, Lubjana u bë kryeqyteti i Drava Banovinës, një provincë jugosllave.
Në vitin 1941, gjatë Luftës së Dytë Botërore, Italia Fashiste pushtoi qytetin dhe më 3 maj 1941 e bëri Lubiana kryeqytetin e provincës italiane të Lubjanës me kryebashkiak ish gjeneralin jugosllav Leon Rupnik. Pas kapitullimit italian, Gjermania naziste me gjeneralin SS Erwin Rösener dhe Friedrich Rainer morën kontrollin në vitin 1943, por zyrtarisht qyteti mbeti kryeqyteti i një krahine italiane deri më 9 maj 1945. Në Lubjanë, forcat pushtuese krijuan bastione dhe qendra komanduese të organizatave Kuislingut. Milicia Vullnetare Antikomuniste nën Italinë dhe Garda e Brendshme nën pushtimin gjerman. Që nga shkurti i vitit 1942, qyteti ishte i rrethuar me tela me gjemba, më vonë i fortifikuar nga bunkerë, për të parandaluar bashkëpunimin midis lëvizjes së rezistencës që vepronte brenda dhe jashtë gardhit. Që nga viti 1985, shtegu përkujtimor ka rrethuar qytetin ku dikur qëndronte ky gardh hekuri. Reprezaljet e pasluftës rezultuan në një numër varresh masive në Lubjanë.
Pas Luftës së Dytë Botërore, Lubjana u bë kryeqyteti i Republikës Socialiste të Sllovenisë, pjesë e Republikës Socialiste Federative të Jugosllavisë. Ajo e ruajti këtë status derisa Sllovenia u bë e pavarur në vitin 1991.
Gjeografia
Redakto
Qyteti, me një sipërfaqe prej 163.8 km2, ndodhet në Pellgun e Lubjanës në Slloveninë Qendrore, midis Alpeve dhe Karstit. Ljubljana ndodhet rreth 320 kilometra në jug të Mynihut, 477 kilometra në lindje të Zyrihut, 250 kilometra në lindje të Venecias, 350 kilometra në jugperëndim të Vjenës, 224 kilometra në jug të Salzburgut dhe 400 kilometra në jugperëndim të Budapestit.[15] Shtrirja e Lubjanës ka ndryshuar në mënyrë të konsiderueshme në 40 vitet e fundit, kryesisht për shkak se disa nga vendbanimet e afërta janë bashkuar me Lubjanën.[16]
Klima
RedaktoKlima e Lubjanës është një klimë oqeanike (klasifikimi i klimës Köppen: Cfb), që kufizohet me një zonë klimatike të lagësht subtropikale (Cfa), me karakteristika kontinentale si vera të ngrohta dhe dimër mesatarisht të ftohtë. Korriku dhe gushti janë muajt më të ngrohtë me temperatura maksimale ditore në përgjithësi midis 25 dhe 30 °C, dhe janari është muaji më i ftohtë me temperatura kryesisht rreth 0 °C. Qyteti përjeton 90 ditë ngrica në vit dhe 11 ditë me temperatura mbi 30 °C. Reshjet shpërndahen relativisht në mënyrë të barabartë përgjatë stinëve, megjithëse dimri dhe pranvera priren të jenë disi më të thata se vera dhe vjeshta. Reshjet vjetore janë rreth 1,400 mm (55 inç), duke e bërë Lubjanën një nga kryeqytetet më të lagështa evropiane. Stuhitë janë të zakonshme nga maji deri në shtator dhe herë pas here mund të jenë të forta. Bora është e zakonshme nga dhjetori deri në shkurt; mesatarisht, çdo sezon dimëror regjistrohen 48 ditë me mbulesë bore. Qyteti njihet për mjegullën e tij, e cila regjistrohet mesatarisht në 64 ditë në vit, kryesisht në vjeshtë dhe dimër, dhe mund të jetë veçanërisht e qëndrueshme në kushtet e përmbysjes së temperaturës.
Referime
Redakto- ^ "Osebna izkaznica – RRA LUR". rralur.si (në sllovenisht).
- ^ "Nadmorska višina naselij, kjer so sedeži občin" [Lartësia mbi nivelin e detit të selive të bashkive] (në sllovenisht dhe anglisht). Statistical Office of the Republic of Slovenia. 2002. Arkivuar nga origjinali më 24 maj 2013.
- ^ "Ljubljana, Ljubljana". Place Names (në sllovenisht). Statistical Office of the Republic of Slovenia. Marrë më 28 gusht 2020.
- ^ Zip Codes in Slovenia from 1000 to 1434 (in Slovene)
- ^ Bavec, Milos; Car, Marjeta; Stopar, Robert; Jamsek, Petra; Gosar, Andrej (2012). "Geophysical evidence of recent activity of the Idrija fault, Kanomlja, NW Slovenia". Materials and Geoenvironment (në anglisht). 59.
- ^ Lipold, Marc Vincenc (1857). "Bericht über die geologischen Aufnamen in Ober-Krein im Jahre 1856". Jahrbuch der K. K. Geol. Reichsanstalt (në gjermanisht).
- ^ Cunningham, Dickson; Gosar, Andrej; Kastelic, Vanja; Grebby, Stephen; Tansey, Kevin (2007). "Multi-disciplinary investigations of active faults in the Julian Alps, Slovenia" (PDF). Acta Geodyn. Geomater. (në anglisht). 4. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 12 gusht 2014. Marrë më 10 gusht 2014.
- ^ Rajhman, Jože, & Emilijan Cevc. 1990. Tomaž Hren. Enciklopedija Slovenije, vol. 4, pp. 50–51. Ljubljana: Mladinska knjiga.
- ^ Lutar Ivanc, Aleksandra. 2006. Album slovenskih književnikov. Ljubljana: Mladinska knjiga, p 14.
- ^ Daniel Mallinus, La Yougoslavie, Éd. Artis-Historia, Brussels, 1988, D/1988/0832/27, p. 37-39.
- ^ Vidic, Marko, red. (2000). "Ilirsko kraljestvo" [Kingdom of Illyria]. Ilustrirana zgodovina Slovencev [The Illustrated History of the Slovenes] (në sllovenisht). Mladinska knjiga. fq. 213. ISBN 978-86-11-15664-4.
- ^ "Introducing Ljubljana" (në anglisht). Marrë më 31 tetor 2009.
- ^ Jarrett, Mark (2013). The Congress of Vienna and its Legacy: War and Great Power Diplomacy after Napoleon (në anglisht). London: I. B. Tauris & Company, Limited. ISBN 978-1-78076-116-9.
- ^ "Potresna aktivnost v Sloveniji: Močni potresi v preteklosti" [Aktiviteti sizmik në Slloveni: Tërmete të forta në të kaluarën] (PDF). Potresna aktivnost v Sloveniji [Seismic Activity in Slovenia] (në sllovenisht). Environmental Agency of the Republic of Slovenia. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 22 korrik 2013. Marrë më 15 maj 2012.
- ^ Distancat e përafërta të rrugëve të llogaritura përmes Google Earth.
- ^ "Največja naselja po številu prebivalcev: Ljubljana" [Vendbanimet më të mëdha sipas numrit të banorëve: Lubjana] (në sllovenisht). Statistical Office of the Republic of Slovenia. 1 janar 2010. Marrë më 5 shkurt 2011.