Wikipedia

Plzeň

Plzeň (Shqiptimi çek: [ˈpl̩zɛɲ]; gjermanisht: Pilsen Shqiptimi gjermanisht: [ˈpɪlzn̩]) është një qytet në Republikën Çeke. Ndodhet 78 kilometra në perëndim të Pragës në Boheminë perëndimore. Është qyteti i katërt më i populluar në Republikën Çeke me rreth 186,000 banorë dhe rreth 323,184 njerëz në zonën e tij urbane.[2]

Plzeň
Pilsen
Qytet ligjor
Nga lartë: Sheshi i Republikës; Katedralja e Shën Bartolomeut; Bashkia e Rilindjes, Sinagoga e Madhe; Qendra Shkencore Techmania; parku Lochotín, Teatri i ri; Porta e birrës Prazdroj; dhe kulla e ujit të birrës.
Nga lartë: Sheshi i Republikës; Katedralja e Shën Bartolomeut; Bashkia e Rilindjes, Sinagoga e Madhe; Qendra Shkencore Techmania; parku Lochotín, Teatri i ri; Porta e birrës Prazdroj; dhe kulla e ujit të birrës.
Flamuri i Plzeň
Flamuri
Stema Plzeň
Stema
Official logo of Plzeň
Parimet: 
In hoc signo vinces
Plzeň is located in Earth
Plzeň (Earth)
Koordinatat: 49°44′51″N 13°22′39″E / 49.74750°N 13.37750°E / 49.74750; 13.37750
VendiRepublika Çeke Republika Çeke
RajoniPlzeň
DistriktiPlzeň-City
E përmendur së pari976
Qeveria
 • KryetariRoman Zarzycký (ANO)
Sipërfaqja
 • Gjithsej137,65 km2 (5,315 sq mi)
Lartësia mbidetare
310 m (1,020 ft)
Popullsia
 (2024-01-01)[1]
 • Gjithsej185.599
 • Dendësia1.300/km2 (337/sq mi)
Zona kohoreUTC+1 (CET)
 • Verës (DST)UTC+2 (CEST)
Kodet postare
301 00 – 326 00
Faqja zyrtarewww.pilsen.eu

I themeluar si një qytet mbretëror në fund të shekullit të 13-të, Plzeň u bë një qytet i rëndësishëm për tregtinë në rrugët që lidhin Boheminë me Bavarinë. Nga shekulli i 14-të, ai ishte bërë qyteti i tretë më i madh në Bohemi. Qyteti u rrethua tre herë gjatë Luftërave Husite të shekullit të 15-të, kur u bë një qendër e rezistencës kundër Husitëve. Gjatë Luftës Tridhjetëvjeçare në fillim të shekullit të 17-të, qyteti u pushtua përkohësisht pas Rrethimit të Plzeň.

Në shekullin e 19-të, qyteti u industrializua me shpejtësi dhe u bë shtëpia e Škoda Works, e cila u bë një nga kompanitë më të rëndësishme inxhinierike në Austro-Hungari dhe më vonë në Çekosllovaki. Qyteti njihet në mbarë botën si shtëpia e birrës Pilsner, e krijuar nga birrari bavarez Josef Groll në qytet në vitin 1842; sot, Birraria Pilsner Urquell është fabrika më e madhe e birrës në Republikën Çeke.

Plzeň shërben si qendra kryesore e biznesit të Bohemisë Perëndimore dhe kryeqyteti i Rajonit Plzeň. Qyteti është një zonë e trashëgimisë kulturore e njohur për arkitekturën e tij baroke dhe ishte Kryeqyteti Evropian i Kulturës në vitin 2015. Plzeň është shtëpia e klubit të futbollit FC Viktoria Plzeň, një nga klubet më të suksesshme në ligën çeke, dhe klubit të hokejit mbi akull HC Škoda Plzeň.

Historia

Redakto

Mesjeta

Redakto

Plzeň u përmend për herë të parë si një kështjellë në 976, si skena e një beteje midis Dukës Boleslaus II të Bohemisë dhe Perandorit Otto II. Ai u bë një qytet në 1295 kur Mbreti Wenceslaus II i dha Plzeň statutin e tij qytetar si "Qytet Mbretëror" dhe krijoi një vend të ri të qytetit, rreth 10 km larg vendbanimit origjinal, që është qyteti aktual i Starý Plzenec. Ai shpejt u bë një qytet i rëndësishëm në rrugët tregtare që të çonin në Nuremberg dhe Regensburg; në shekullin e 14-të, ishte qyteti i tretë më i madh në Bohemi pas Pragës dhe Kutná Hora.

Gjatë Luftërave Husite, ajo ishte qendra e rezistencës katolike ndaj Husitëve: Prokopi i Madh e rrethoi pa sukses tre herë dhe u bashkua me ligën e fisnikëve katolikë kundër mbretit George of Poděbrady. Në 1468, qyteti fitoi një shtypshkronjë; mbi të u shtyp Kronika e Trojës (çekisht: Kronika trojánská), libri i parë i botuar në Bohemi.

Shekulli i 17-të

Redakto

Perandori Rudolf II e vendosi Plzeň vendin e tij nga 1599 deri në 1600. Gjatë Luftës Tridhjetëvjeçare qyteti u pushtua nga Mansfeld në 1618 pas Rrethimit të Plzeň dhe nuk u rimor nga trupat perandorake deri në vitin 1621. Wallenstein e bëri atë lagjen e tij dimërore më 1633. I akuzuar për tradhti dhe humbje të mbështetjes së ushtrisë së tij, ai u largua nga qyteti më 23 shkurt 1634 në Eger/Cheb ku u vra dy ditë më vonë. Qyteti u kërcënua gjithnjë e më shumë nga suedezët në vitet e fundit të luftës. Komandanti i qytetit Jan van der Croon forcoi fortifikimet e Plzeň nga viti 1645 në 1649. Trupat suedeze kaluan qytetin në 1645 dhe 1648 pa e sulmuar atë. Qyteti dhe rajoni kanë qenë të vendosur katolik pavarësisht nga Luftërat Husite.[3]

Nga fundi i shekullit të 17-të, arkitektura e Plzeň është ndikuar nga stili barok. Qendra e qytetit është nën ruajtje të trashëgimisë kulturore që nga viti 1989.

Shekulli i 19-të

Redakto

Në gjysmën e dytë të shekullit të 19-të Plzeň, tashmë një qendër e rëndësishme tregtare për Boheminë, pranë kufirit bavarez/gjerman, filloi të industrializohej me shpejtësi. Në vitin 1869 Emil Škoda themeloi Škoda Works, e cila u bë kompania inxhinierike më e rëndësishme dhe me ndikim në vend dhe një furnizues vendimtar i armëve për ushtrinë austro-hungareze. Deri në vitin 1917, Škoda Works punësonte mbi 30,000 punëtorë.

Pas vitit 1898, punëdhënësi i dytë më i madh ishte punëtoria e trenave të Hekurudhave Kombëtare, me rreth 2000 punonjës: ky ishte dyqani më i madh i riparimit të hekurudhave në të gjithë Austro-Hungarinë. Midis viteve 1861 dhe 1877, kryqëzimi hekurudhor Plzeň u përfundua dhe në 1899 filloi linja e parë e tramvajit në qytet. Ky shpërthim i industrisë pati dy efekte të rëndësishme: rritjen e popullsisë vendase çeke dhe të të varfërve urbanë. Pas vitit 1868 u zgjodh kryetari i parë çek i qytetit.

Lufta e Dytë Botërore

Redakto

Pas pavarësisë së Çekosllovakisë nga Austro-Hungaria në vitin 1918, pakica gjermanishtfolëse në fshatrat në kufi me qytetin e Plzeň shpresonte të bashkohej me Austrinë dhe ishte e pakënaqur që përfshihej në Çekosllovaki. Shumë u bashkuan me nazistët pas vitit 1933 me shpresën se Adolf Hitler mund të ishte në gjendje t'i bashkonte ata me fqinjët e tyre gjermanishtfolës.

Pas Marrëveshjes së Mynihut në 1938, Plzeň u bë fjalë për fjalë një qytet kufitar; krijimi i Sudetenlandit i zhvendosi kufijtë e Gjermanisë Naziste në kufijtë e jashtëm të qytetit. Gjatë pushtimit gjerman nga viti 1939 deri në vitin 1945, Škoda Works në Pilsen u detyrua të siguronte armatim për Wehrmacht dhe u vunë re kontributet çeke, veçanërisht në fushën e tankeve. Gjermanët operuan një burg Gestapo në qytet,[4] dhe një kamp pune të detyruar në rrethin e Karlovit.[5]

Midis 17 dhe 26 janar 1942, mbi 2000 banorë jehudë, shumica e popullsisë jehude të Plzeň, u dëbuan nga nazistët në kampin e përqendrimit Theresienstadt.

Më 6 maj 1945, në ditët e fundit para përfundimit të Luftës së Dytë Botërore në Evropë, Plzeň u çlirua nga Gjermania Naziste nga Divizioni i 16-të i Blinduar i Ushtrisë së 3-të të gjeneralit George Patton. Në çlirimin e qytetit morën pjesë edhe elementë të Divizionit të 97-të dhe të 2-të të Këmbësorisë të mbështetur nga Brigada e Maleve të Kryqit të Shenjtë polak. Njësi të tjera të Ushtrisë së Tretë çliruan pjesë të mëdha të Bohemisë Perëndimore. Pjesa tjetër e Çekosllovakisë u çlirua nga kontrolli gjerman nga Ushtria e Kuqe Sovjetike. Elementet e Ushtrisë së 3-të, si dhe njësitë e Ushtrisë së Parë, mbetën në Plzeň deri në fund të nëntorit 1945.

Popullsia gjermanishtfolëse u dëbua nga qyteti pas përfundimit të luftës në vitin 1945, sipas dispozitave të Marrëveshjes së Potsdamit. E gjithë pasuria e tyre u konfiskua.

Periudha komuniste

Redakto

Pas grushtit të shtetit çekosllovake më 1948, qeveria nisi një reformë të monedhës në 1953, e cila shkaktoi një valë pakënaqësie, duke përfshirë kryengritjen e Plzeň. Më 1 qershor 1953, mbi 20,000 njerëz, kryesisht punëtorë në Škoda Works, filluan të protestojnë kundër qeverisë. Protestuesit hynë me forcë në bashkinë e qytetit dhe hodhën nga dritaret simbole komuniste, mobilje dhe sende të tjera. Protesta shkaktoi një hakmarrje nga qeveria. Si pjesë e hakmarrjes së saj, ata shkatërruan statujën e Tomáš Garrigue Masaryk. Statuja është rikrijuar që atëherë.

Vitin tjetër, një pëllumb vendas gjermanoperëndimor humbi pranë kufirit Çekosllovak. Ai u kthye dy ditë më vonë, me një mesazh të fortë antikomunist, me firmën "Pilsen i papërkulur". Zogu, i quajtur Leaping Lena, u dërgua në Shtetet e Bashkuara, ku u festua si një hero i Luftës së Ftohtë.[6][7][8]

Gjeografia

Redakto
 
Chlum, pika më e lartë në Plzeň

Plzeň ndodhet rreth 78 km (48 mi) në perëndim të Pragës.[9] Qyteti është i vendosur në bashkimet e katër lumenjve: Mže, Úhlava, Úslava dhe Radbuza. Nga bashkimi i Mže dhe Radbuza, lumi njihet si Berounka. Plzeň shtrihet kryesisht në malet Plasy, me pjesë të vogla të territorit komunal që shtrihen në malësitë Švihov në lindje dhe jug. Pika më e lartë është kodra Chlum në 416 m mbi nivelin e detit. Pika më e ulët është shtrati i lumit Berounka në 293 m<.ref>"Sedm plzeňských NEJ. Hledali jsme na dně i na vrcholu" (në çekisht). E15. Marrë më 2023-05-23.</ref> Trupi më i madh i ujit është Rezervuari České údolí, i ndërtuar në Radbuza. Një sistem pellgjesh ndodhet në skajin verior të qytetit.

Ndarjet administrative

Redakto

Plzeň ndahet në dhjetë lagje,[10] të cilat më tej ndahen në 25 pjesë administrative (në kllapa):[11]

  • Plzeň 1-Bolevec (Bolevec dhe Severní Předměstí)
  • Plzeň 2-Slovany (Božkov, Černice (pjesërisht), Doudlevce (pjesërisht), Hradiště, Koterov, Lobzy (pjesërisht) dhe Východní Předměstí (pjesërisht))
  • Plzeň 3-Bory (Doudlevce (pjesërisht), Jižní Předměstí, Litice (pjesërisht), Nová Hospoda, Radobyčice, Skvrňany, Valcha, Vnitřní Město dhe Východní Předměstí (partly))
  • Plzeň 4-Doubravka (Bukovec, Červený Hrádek, Doubravka, Lobzy (pjesërisht), Újezd and Východní Předměstí (pjesërisht))
  • Plzeň 5-Křimice (Křimice)
  • Plzeň 6-Litice (Litice (pjesërisht))
  • Plzeň 7-Radčice (Radčice)
  • Plzeň 8-Černice (Černice (pjesërisht))
  • Plzeň 9-Malesice (Dolní Vlkýš dhe Malesice)
  • Plzeň 10-Lhota (Lhota)

Ekonomia

Redakto

Plzeň është një qendër biznesi në pjesën perëndimore të Republikës Çeke.

Që nga fundi i viteve 1990 qyteti ka përjetuar rritje të lartë në investimet e huaja. Në vitin 2007, zhvilluesi izraelit i qendrave tregtare Plaza Centres hapi Pilsen Plaza, një qendër tregtare dhe argëtuese me sipërfaqe 20,000 m2 që përmban një kinema multipleks nga Cinema City Czech Republic.

Plzeň prodhon rreth dy të tretat e PBB-së së Rajonit Plzen, edhe pse ai përmban vetëm 29.8% të popullsisë së tij.[12] Bazuar në këto shifra, qyteti i Plzeň ka një GDP gjithsej prej rreth 7.2 miliardë dollarë dhe një GDP për frymë prej 44,000 dollarë. Ndërsa një pjesë e kësaj shpjegohet nga udhëtarët në qytet, ai është një nga qytetet më të begatë në Republikën Çeke.

Kompania Škoda, e themeluar në Plzeň në vitin 1859, ka qenë një element i rëndësishëm i inxhinierisë austro-hungareze, çekosllovake dhe çeke, dhe një nga fabrikat më të mëdha evropiane të armëve. Gjatë epokës komuniste (1948–1989) prodhimi i kompanisë ishte drejtuar për nevojat e Bllokut Lindor. Çrregullimi në epokën pas Revolucionit të Kadifes dhe përpjekjet e pasuksesshme për të fituar tregje të reja perëndimore, rezultuan në probleme shitjesh dhe borxhe. Pas një procesi të madh ristrukturimi, kompania u nda në disa filiale, të cilat më vonë u shitën. Kompanitë pasardhëse më të rëndësishme janë Škoda Transportation dhe Doosan Škoda Power.[13]

Shumë kompani të huaja tani kanë baza prodhuese në Plzeň, duke përfshirë Daikin, Hisense dhe Panasonic. Kompania ofruese e softuerëve ZF Openmatics është themeluar dhe e ka selinë në këtë qytet. Ka pasur shumë diskutime për rizhvillimin e atyre zonave të mëdha të uzinës Škoda të cilat kompania nuk i përdor më.

Stock, i vendosur në rrethin Božkov, është distileria më e madhe në Republikën Çeke.

Birra Pilsner

Redakto
 
Ndërtesë tradicionale fermentuese (në qendër) dhe ndërtesë moderne fermentuese (majtas)
 
Pilsner Urquell

Plzeň është i njohur për birraritë Pilsner Urquell (që nga viti 1842) dhe Gambrinus (që nga viti 1869), aktualisht në pronësi të Asahi Group Holdings.

Plzeň është një qytet i rëndësishëm në historinë e birrës, duke përfshirë zhvillimin e Pilsner.[14] Në vitin 1375, Mbreti Bohemian Karli IV pajisi Manastirin Dobrow pranë Plzeň me të drejtën e birrës dhe është një nga birraritë më të vjetra që ka mbijetuar në kohët moderne.[15][16] Shumë fabrika birre ishin të vendosura në bodrumet e thella të ndërlidhura të qytetit.[17][18]

Zyrtarët e Plzeň themeluan një fabrikë birre në pronësi të qytetit në 1839, Bürger Brauerei (Birraria e Qytetarëve, tani Plzeňský Prazdroj),[19] dhe rekrutuan birrën bavareze Josef Groll (1813–1887) i cili prodhoi grupin e parë të birrës moderne 5 Pilsner. Tetor 1842. Kjo përfshinte zotërimin e artit të përzierjes së trefishtë të zierjes.[14] Kombinimi i ngjyrës së zbehtë nga maltet e reja, uji jashtëzakonisht i butë i Plzeň, hopat fisnikë Saaz nga Žatec aty pranë (Saaz në gjermanisht) dhe lageria e stilit bavarez prodhoi një birrë të pastër, të artë, e cila u konsiderua si një ndjesi. Përmirësimi i transportit bëri që kjo birrë e re të ishte e disponueshme shpejt në të gjithë Evropën Qendrore dhe prodhimi i birrës në stilin Pilsner Brauart u imitua gjerësisht.

Në vitin 1859, "Pilsner Bier" u regjistrua si një emër i markës në Dhomën e Tregtisë në Plzeň. Në 1898, marka tregtare Pilsner Urquell u krijua për të vënë theksin se kjo ishte fabrika e birrës ku filloi stili.

Feja

Redakto
 
Katedralja e Shën Bartolomeut

Që nga 31 maj 1993 Plzeň ka qenë selia e Dioqezës Katolike Romake të Plzeň. Peshkopi i parë (peshkopi aktual emeritus) ishte František Radkovský. Peshkopi aktual është Tomáš Holub. Dioqeza mbulon një sipërfaqe me gjithsej 818.700 banorë. Selia dioqezane është në Katedralen e Shën Bartolomeut në Sheshin Republiky në Plzeň. Dioqeza është e ndarë në 10 vikariate me gjithsej 72 famulli.

Selia e senioratit të Bohemisë Perëndimore (presbiteri letrar; ekuivalenti protestant i Evropës Qendrore i një dioqeze) të Kishës Ungjillore të Vëllezërve Çeke është aktualisht në Plzeň. Seniori aktual është Miroslav Hamari, predikuesi i kongregacionit të famullisë Koranda të Kishës Ungjillore të Vëllezërve Çeke në Plzeň, e njohur zakonisht si kongregacioni Koranda që ndodhet në qendër të qytetit të Plzen. Drejtuesi i lartë i kishës është Josef Beneš, kryetari i kishës së famullisë i të njëjtit kongregacion. Ka dy kongregacione të tjera famullitare të Kishës Ungjillore të Vëllezërve Çeke në distriktin Plzen-City - Kongregacioni perëndimor i Kishës Ungjillore të Vëllezërve Çeke në Plzeň, i njohur si Kongregacioni perëndimor i vendosur në pjesën perëndimore të qytetit në lagjen Jižní předměstí dhe Kongregacioni i Kishës Ungjillore të Vëllezërve Çeke në Chrást që ndodhet në Chrást në lindje të rrethit Plzeň-City.

Selia e dioqezës së Plzenit të Kishës Hussite Çekosllovake ndodhet në Plzeň (edhe pse peshkopi ka banuar në Mirovice për disa vjet për shkak të rindërtimit të peshkopatës). Peshkopi aktual është Filip Štojdl.

Selia e Kishës Ungjillore Luterane Çeke është në Plzeň.[20] Kisha Luterane e Shën Palit është një kishë e Kishës Luterane Ungjillore Çeke në Plzeň.[21]

Kishat e tjera të pranishme gjithashtu në Plzeň janë Kisha Ungjillore e Rrëfimit të Augsburgut në Republikën Çeke, Kisha Metodiste e Bashkuar, Kisha Adventiste e Ditës së Shtatë, Kisha e Vëllezërve, Kisha Ortodokse e Tokave Çeke dhe Sllovakia, Katolike Greke Kisha dhe të tjerët.

Arsimi

Redakto

Universiteti i Bohemisë Perëndimore në Plzeň është i mirënjohur për Fakultetin e Drejtësisë, Fakultetin e Inxhinierisë Mekanike dhe Fakultetin e Shkencave të Aplikuara në veçanti.

Shkolla Fillore Martin Luther (Základní škola Martina Luthera) është një shkollë private e krishterë e Kishës Ungjillore Luterane Çeke në Plzen.[22][20]

Kultura

Redakto

Plzeň ishte Kryeqyteti Evropian i Kulturës në vitin 2015, së bashku me Mons në Belgjikë.

Binjakëzimet

Redakto

Plzeň binjakëzohet me:[23]

Referime

Redakto
  1. ^ "Population of Municipalities – 1 January 2024" (në anglisht). Czech Statistical Office. 2024-05-17.
  2. ^ "O nás | Strategie ITI". iti-plzen.cz (në çekisht).
  3. ^ Mikovec, Ferdinand Břetislav (1860). Malerisch-historische Skizzen aus Böhmen (në gjermanisht). Vëll. 3. Wien/Olmütz: Hölzel. fq. 352–355.
  4. ^ "Gestapogefängnis Pilsen". Bundesarchiv.de (në gjermanisht). Marrë më 7 nëntor 2021.
  5. ^ "Arbeitserziehungslager Pilsen-Karlow". Bundesarchiv.de (në gjermanisht). Marrë më 7 nëntor 2021.
  6. ^ "Iron Curtain Bird Here on Crusade". The New York Times (në anglisht). 2 gusht 1954. fq. 10.
  7. ^ "Heroine Pigeon Now a 'Citizen'". The New York Times (në anglisht). 23 gusht 1954. fq. 19.
  8. ^ Cummings, Richard H. (2010). Radio Free Europe's "Crusade for Freedom" (në anglisht). McFarland. fq. 116–117.
  9. ^ "Distance from Motol, Prague 5 to Plzeň". cs.distance.to (në anglisht). Marrë më 20 tetor 2023.
  10. ^ "Městské obvody Plzeň" (në çekisht). City of Plzeň. Marrë më 2023-11-14.
  11. ^ "Části obcí". Územně identifikační registr ČR (në çekisht). Marrë më 2023-11-14.
  12. ^ "Krajský úřad Plzeňského kraje: Základní informace o kraji" (në çekisht). Kr-plzensky.cz. Marrë më 14 prill 2011.
  13. ^ "Business Highlight". www.doosan.com (në anglisht). Marrë më 11 tetor 2023.
  14. ^ a b Hampson, Tim (2008). The Beer Book (në anglisht). London: Dorling Kindersley. fq. 9. ISBN 978-1405333016.
  15. ^ Salem, F. W. (Frederick William). "Beer : its history and its economic value as a national beverage" (në anglisht). Hartford, Conn. : F. W. Salem & Co. Marrë më 11 tetor 2023 – nëpërmjet Internet Archive.
  16. ^ Lehner, Ernst; Lehner, Johanna (1 janar 2006). Medicinal and Food Plants: With 200 Illustrations for Artists and Craftspeople (në anglisht). Courier Corporation. ISBN 9780486447513. Marrë më 11 tetor 2023 – nëpërmjet Google Books.
  17. ^ "Plzen Historical Underground". web.zcu.cz (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 30 dhjetor 2019.
  18. ^ "Pilsen Historical Underground". Atlas Obscura (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 8 dhjetor 2017.
  19. ^ "Plzeňský Prazdroj, a. s." (në çekisht). prazdroj.cz. Marrë më 17 tetor 2009.
  20. ^ a b "Luterani CZ". Luterani CZ (në çekisht). Marrë më 11 tetor 2023.
  21. ^ "Czech Evangelical Lutheran Church". celc.info (në anglisht). Marrë më 11 tetor 2023.
  22. ^ "Základní Škola Martina Luthera Plzeň". www.sml.cz (në çekisht). Marrë më 11 tetor 2023.
  23. ^ "Partnerská města" (në çekisht). Statutární město Plzeň. Marrë më 2020-06-04.
Marrë nga "https://sq.wikipedia.org/w/index.php?title=Plzeň&oldid=2666032"