Belgjika
Belgjika (Holandisht: België; Frëngjisht: Belgique; Gjermanisht: Belgien) zyrtarisht Mbretëria e Belgjikës, është një shtet në Evropën Perëndimore dhe kufizohet me Holandën, Gjermaninë, Luksemburgun dhe Francën. Ajo mbulon një sipërfaqe prej 30,689 km2 dhe ka një popullsi prej më shumë se 11.5 milionë. Kryeqyteti dhe qyteti më i madh është Brukseli; qytete të tjera të mëdha janë Antwerp, Gent, Charleroi, Liège, Bruges, Namur dhe Leuven. Ndikimi i përhershëm i gjermanishtes dhe asaj romake kanë përshkruar dhe ndarë kulturën dhe linguistiken belge. Belgët flasin kryesisht dy gjuhë: gjuhën flame (neederlands) e folur në veri dhe frëngjishtja në regjionin Valon, në jug të Belgjikës. Regjioni kryesor i saj është ai i Brukselit në të cilin zyrtarisht fliten të dy gjuhët. Pakicë e njohur zyrtarisht janë folësit e gjermanishtes që në ditët e sotshme jetojnë në lindje të vendit. Këto dallime gjuhësore reflektohen edhe në politiken e tanishme të Belgjikës dhe në jetën belge.
| Parimi: (shqip: "Bashkimi bën fuqinë") | |||||
| Himni: La Brabançonne (shqip: "The Brabantian") | |||||
 Vendodhja e Belgjikës (në të gjelbër e errët) | |||||
| Kryeqyteti dhe qyteti më i madh | Brukseli 50°51′N 4°21′E / 50.850°N 4.350°E | ||||
| Gjuhët zyrtare | Holandisht Frëngjisht Gjermanisht | ||||
| Grupet etnike (2022[1]) | |||||
| Besimi (2019[2]) |
| ||||
| Nofka | |||||
| Qeveria | |||||
| Lloji i qeverisjes | Monarkia kushtetuese parlamentare federale[3] | ||||
• Mbreti | Filipi | ||||
| Alexander De Croo | |||||
| Kuvendi | Parlamenti Federal | ||||
| Senati | |||||
| Dhoma e Përfaqësuesve | |||||
| Pavarësia nga Holanda | |||||
• Shpallja | 4 teror 1830 | ||||
• Njohur | 19 prill 1839 | ||||
| Sipërfaqja | |||||
• Gjithsej | 30,528[4] km2 (11,787 sq mi) (136-të) | ||||
• Ujë (%) | 0.71 (2015)[5] | ||||
| Popullsia | |||||
• Përllogaritje 2022 |  11,584,008[6] (82-të) | ||||
• Dendësia | 376/km2 (973.8/sq mi) (22-të) | ||||
| Ekonomia | |||||
| PBB (PFB) | Përllogaritje 2022 | ||||
• Gjithsej |  $715.658 billion[7] (36th) | ||||
• Për kokë banori | $61,586[7] (20-të) | ||||
| PBB (zyrtare) | Përllogaritje 2022 | ||||
• Gjithsej | $609.887 billion[7] (26th) | ||||
• Për kokë banori | $52,485[7] (16-të) | ||||
| Monedha | Euro (€) (EUR) | ||||
| Të dhëna të tjera | |||||
| Gini (2021) |  23.9[8]i ulët | ||||
| IZHNJ (2019) | 0.931[9] shumë i lartë · 14-të | ||||
| Zona kohore | UTC+1 (CET) | ||||
• Verës | UTC+2 (CEST) | ||||
| Ana e drejtimit të makinës | right | ||||
| Prefiksi telefonik | +32 | ||||
| Kodi i internetit TLD | .be | ||||
|
| |||||
| |||||
Termi Belgjikë vije nga banuesit e parë të këtij vendi "belgët", fis keltë të njohur nga provinca romake, Galia belge. Në të kaluarën e largët, Belgjika ka qenë pjesë e tokave të ulëta (Beneluksi) në të cilat bënte pjesë edhe Holanda dhe Luksemburgu. Që nga gjysma e mesjetës deri në shekullin e XVII, ky vend ka qenë qendër kulturore dhe tregtare e këtij regjioni evropianë. Nga shekulli i XVI deri në kohën e pavarësisë së Belgjiks, nga rrethina e saj thirrej "Holanda jugore" dhe ishte fushëbetejë e fuqive evropiane.
Belgjika është një ndër anëtaret dhe themeluesit e Bashkësisë Evropiane (BE) dhe në tokën e saj ka kryeqendra organizatave të ndryshme evropiane dhe botërore, të tilla si p.sh. NATO.
Gjeografia
Redakto- Artikulli kryesor: Gjeografia e Belgjikës
Belgjika ndan kufijtë me Francën, Gjermaninë, Luksemburgun dhe Holandë. Sipërfaqja e përgjithshme e Belgjikës, përfshirë edhe asaj të ujit, është 30.689 km² dhe shtrihet rreth koordinatave gjeografike 50 50 v, 4 00 L.
Belgjika ka tre rajone kryesore gjeografike; fusha bregdetare në veriperëndim dhe rrafshnalta qendrore i përkasin të dy Pellgut Anglo-Belgjik, dhe ultësirave të Ardenes në juglindje deri në brezin orogjenik Hercynian. Baseni i Parisit arrin një zonë të vogël të katërt në majën më jugore të Belgjikës, Lorenin Belg.[11]
Klima është e butë detare me reshje të konsiderueshme në të gjitha stinët (klasifikimi i klimës Köppen: Cfb), si shumica e Evropës veriperëndimore. Temperatura mesatare më e ulët është në janar në 3 °C dhe më e larta në korrik në 18 °C. Reshjet mesatare në muaj ndryshojnë midis 54 mm (2.1 in) për shkurt dhe prill, në 78 mm (3.1 in) për korrik.
Në pjesën veri-perëndimore, relievi i Belgjikës ka një teren të rrafshët bregdetar i cili ngrihen në male në pjesën qendrore. Pika më e ultë e Belgjikës gjendet në brigjet e detit veriorë (0m) dhe ajo më e lara në lartësi mbidetare prej 694 metrave në Signal de Botrange.
Provincat
Redakto- Artikulli kryesor: Provincat e Belgjikës
Territori i Belgjikës ndahet në tre rajone, dy prej të cilëve, Rajoni Flemish dhe Rajoni Valonia, nga ana e tyre ndahen në provinca; Rajoni i tretë, Rajoni i Kryeqytetit të Brukselit, nuk është as krahinë, as pjesë e një krahine.
Historia
Redakto- Artikulli kryesor: Historia e Belgjikës
Demografia
Redakto- Artikulli kryesor: Demografia e Belgjikës
Ne Belgjikë fliten tre gjuhe kryesore.
- Holandisht (Flamanët), rreth 60% të popullsisë.
- Frëngjisht (Valonët), rreth 39% të popullsisë.
- Gjermanisht, rreth 0.5% te popullatës (75 mijë banorë në lindje të vendit).
- dhe një pjesë shumë e vogël luksemburgas në Arlon.
Më 1 janar të vitit 2016, popullsia e Belgjikës ishte 11.267.910. Ky numër është mjaft i shpërndarë në mënyrë të barabartë midis gjinive, edhe pse gratë tejkalojnë burrat me afërsisht 200.000. Dendësia e popullsisë është 363 persona për km2 (2015), edhe pse në veri të vendit është shumë më e populluar se në jug.
Grupi 18-64 mosha, dmth kryesisht popullsi punuese, numrat 6,919,768 dhe është përgjegjëse për pjesën më të madhe të popullsisë. 2,062,561 banorë belge janë të moshës mbi 64 Brenda këtij grupi, 1,860 njerëz janë 100 ose më të vjetër. Numri i njerëzve të moshës 18 ose nën është 2.285.581. Piramida e moshës tregon qartë një popullsi në plakje.
Në vitin 2011, jetëgjatësia është 77 për burrat dhe 82 për gratë. Në vitin 2013, numri i vdekjeve ka qenë 109.295. Shumica e tyre ishin vdekje natyrore (102,475). sëmundje kardiovaskulare është shkaku i dytë më i madh i vdekshmërisë (31,308). Kanceri ishte përgjegjës për 28,717 të vdekur, ndërsa sëmundjet e frymëmarrjes moren jetën e 11,363 njerëzve.
Në vitin 2013, ka pasur edhe 124,864 lindje. Shkalla e fertilitetit ishte 1.74 fëmijë për grua në vitin 2014. Shkalla e fertilitetit e grave jo-belge që jetojnë në Belgjikë (2.32) është dukshëm më e lartë se ajo e grave belge.
Për sa i përket gjendjes martesore, 4.255.406 e banorëve të Belgjikës janë të martuar (2016). 685,451 njerëz kanë humbur partnerin e tyre dhe 1,011,113 njerëz janë të divorcuar. Në fund të vitit 2010, rreth 180,000 njerëz kanë jetuar së bashku nën një kontratë të bashkëjetesës (bashkëjetesës ligjore). Ky grup përfshin gjithashtu vëllezërit e motrat të cilët kanë hyrë në një marrëveshje bashkëjetesë. Midis 2003 dhe në fund të vitit 2010, 17.000 burra dhe gra kan hyrë në një martesë të njëjtit seks. Në vitin 2008, ka pasur 4,822,301 familje në Belgjikë, nga të cilat 1.646.553 ishin familjet me një person.
Ka 953,329 çifte pa fëmijë. Çiftet me fëmijë jan 1,057,481 (2015 shifra).
Shpërndarja e banorëve të Belgjikës sipas rajonit është si më poshtë (2016): 6.477.804 jetojnë në rajonin Flemish, 3.602.216 jetojnë në rajonin Valonia (duke përfshirë 75,222 nga komuniteti gjermanisht-folëse (2010)) dhe 1,187,890 banojnë në Kryeqytetin e Brukselit.
1,057,666 banorë janë të një kombësie tjetër (dmth jo belg) (2010). Në vitin 2015, francezët ishin grupi më i madh i shtetësisë jo-belg, numëron 159,352, e ndjekur nga italianët dhe shtetas holandezë, të cilët regjistruan 156,977 dhe 149,199 respektivisht. Marokenët ishin në pozitën e katërt, me 82,009, e ndjekur nga polakët (68,403).
Feja
Redakto- Artikulli kryesor: Feja në Belgjikë
Tradicionalisht Belgjika është një shtet katolik. Belgjika njeh zyrtarisht tre besime fetare; Krishterizmi (katolik, protestantizëm, kisha ortodokse dhe anglikanizëm), Islami dhe Judaizmi.[12]
Një vlerësim i vitit 2008 zbuloi se afërsisht 6% e popullsisë belge (628,751 njerëz) janë myslimanë. Myslimanët përbëjnë 23.6% të popullsisë së Brukselit, 4.9% të Valonisë dhe 5.1% të Flandrisë. Shumica e myslimanëve belgë jetojnë në qytetet kryesore, si Antwerp, Bruksel dhe Charleroi. Grupi më i madh i emigrantëve në Belgjikë janë marokenë, me 400,000 njerëz. Turqit janë grupi i tretë më i madh, dhe grupi i dytë më i madh etnik mysliman, që numëron 220,000.
Shëndetësia
RedaktoKujdesi shëndetësor në Belgjikë financohet si nga kontributet e sigurimeve shoqërore ashtu edhe nga taksat. Sigurimi shëndetësor është i detyrueshëm. Kujdesi shëndetësor ofrohet nga një sistem i përzier publik dhe privat i praktikuesve të pavarur mjekësorë dhe spitaleve publike, universitare dhe gjysmë-private. Shërbimet e kujdesit shëndetësor paguhen nga pacienti dhe rimbursohen më vonë nga institucionet e sigurimit shëndetësor, por për kategoritë e papërshtatshme (të pacientëve dhe shërbimeve) ekzistojnë të ashtuquajturat sisteme pagese të palëve të treta.[13] Sistemi belg i kujdesit shëndetësor mbikëqyret dhe financohet nga qeveria federale, qeveritë rajonale flamande dhe valone; dhe Komuniteti Gjerman gjithashtu ka mbikëqyrje dhe përgjegjësi (indirekte).[13]
Për herë të parë në historinë belge, fëmija i parë u eutanizua pas shenjës 2-vjeçare të heqjes së kufizimeve të moshës së eutanizimit. Fëmija ishte eutanizuar për shkak të një sëmundjeje të pashërueshme që i ishte shkaktuar fëmijës. Megjithëse mund të ketë pasur një mbështetje për eutanizimin, ekziston mundësia e polemikave për shkak të çështjes që sillet rreth temës së vetëvrasjes së asistuar. Duke përjashtuar vetëvrasjet e asistuara, Belgjika ka përqindjen më të lartë të vetëvrasjeve në Evropën Perëndimore dhe një nga nivelet më të larta të vetëvrasjeve në botën e zhvilluar (tejkaluar vetëm nga Lituania, Koreja e Jugut dhe Letonia).[14]
Njësitë administrative
Redakto- Artikulli kryesor: Njësitë administrative të Belgjikës
Sipas kushtetutës dhe ligjit belgë janë pesë njësi administrative. Përposë njësive administratve në bazë të kushtetutes ka dhe disa forma tjera që janë krijuar në baza praktike.
Belgjika është një shtet federal dhe përbëhet nga tri komunitete, tri regjione dhe tri regjione gjuhësore. Dy nga tri regjionet kanë nga pesë krahina kështu që Belgjika ka dhjetë krahina. Pos ndarjes në krahina ajo ndahet edhe në 589 komuna të cilat ndahen në bashkësi të komunave (këto kanë qenë para reformës së 1977-ës komuna të pavarura). Gjitha format tjera janë lidhje komunale elektorale, politike, juridike si dhe forma më e re e lidhjeve në bazë të shërbimit policorë.
Politika
Redakto- Artikulli kryesor: Politika e Belgjikës
._Arrivals_Alexander_De_Croo_(36766610160)_(cropped2).jpg)
Belgjika është një monarki kushtetuese, popullore dhe një demokraci federale parlamentare. Parlamenti federal dydhomësh përbëhet nga Senati dhe Dhoma e Përfaqësuesve. I pari përbëhet nga 50 senatorë të emëruar nga parlamentet e komuniteteve dhe rajoneve dhe 10 senatorë të zgjedhur. Para vitit 2014, shumica e anëtarëve të Senatit u zgjodhën drejtpërdrejt. 150 përfaqësuesit e Dhomës zgjidhen sipas një sistemi proporcional votimi nga 11 zona zgjedhore. Belgjika ka votim të detyrueshëm dhe kështu mban një nga nivelet më të larta të pjesëmarrjes së votuesve në botë.
Mbreti (aktualisht Filipi) është kreu i shtetit, megjithëse me të drejta të kufizuara. Ai emëron ministra, përfshirë një Kryeministër, që kanë besimin e Dhomës së Përfaqësuesve për të formuar qeverinë federale. Këshilli i Ministrave përbëhet nga jo më shumë se pesëmbëdhjetë anëtarë. Me përjashtim të mundshëm të Kryeministrit, Këshilli i Ministrave përbëhet nga një numër i barabartë i anëtarëve që flasin holandisht dhe anëtarëve që flasin frëngjisht. Sistemi gjyqësor bazohet në të drejtën civile dhe buron nga kodi Napoleonik. Gjykata e Kasacionit është gjykata e zgjidhjes së fundit, me gjykatat e apelit një nivel më poshtë.
Ekonomia
Redakto- Artikulli kryesor: Ekonomia e Belgjikës
Referime
Redakto- ^ "Diversity according to origin in Belgium". Statbel.fgov.be (në anglisht). 16 qershor 2021.
- ^ Eurobarometer 90.4: Attitudes of Europeans towards Biodiversity, Awareness and Perceptions of EU customs, and Perceptions of Antisemitism (në anglisht). European Commission. Arkivuar nga origjinali më 13 mars 2020. Marrë më 9 gusht 2019 – nëpërmjet GESIS.
- ^ "Government type: Belgium". The World Factbook (në anglisht). CIA. Arkivuar nga origjinali më 7 shkurt 2012. Marrë më 19 dhjetor 2011.
- ^ "be.STAT" (në anglisht). Bestat.statbel.fgov.be. 26 nëntor 2019.
- ^ "Surface water and surface water change" (në anglisht). Organizata për Bashkëpunim dhe Zhvillim Ekonomik (OECD). Marrë më 11 tetor 2020.
- ^ "Structure of the Population" (në anglisht). Statbel. Marrë më 30 qershor 2022.
- ^ a b c d "World Economic Outlook Database, April 2022". International Monetary Fund (në anglisht). International Monetary Fund. Marrë më 21 prill 2022.
- ^ "Gini coefficient of equivalised disposable income – EU-SILC survey". ec.europa.eu (në anglisht). Eurostat. Marrë më 21 qershor 2022.
- ^ "2019 Human Development Index Ranking". Hdr.undp.org. Arkivuar nga origjinali më 19 prill 2020. Marrë më 10 dhjetor 2019.
{{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ The Belgian Constitution (PDF) (në anglisht). Belgian House of Representatives. maj 2014. fq. 63. Arkivuar (PDF) nga origjinali më 10 gusht 2015. Marrë më 10 shtator 2015.
- ^ "Belgium—The land—Relief". Encyclopædia Britannica (në anglisht). Encyclopædia Britannica, Chicago, Illinois, US. 2007. Arkivuar nga origjinali më 17 dhjetor 2013. Marrë më 3 korrik 2007.
- ^ "State and Church in BELGIUM". euresisnet.eu (në anglisht). 31 tetor 2007. Arkivuar nga origjinali më 17 korrik 2010.
- ^ a b Corens, Dirk (2007). "Belgium, health system review" (PDF). Health Systems in Transition (në anglisht). 9 (2). Arkivuar (PDF) nga origjinali më 23 maj 2011. Marrë më 23 maj 2011.
- ^ "GHO | By category | Suicide rate estimates, age-standardized - Estimates by country". WHO (në anglisht). Marrë më 17 mars 2020.
Shih edhe
Redakto
Commons: Belgjika – Album me fotografi dhe/apo video dhe materiale multimediale